Պատմական

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Պաքու աղուանական հին բնակավայր է, ուր հայեր բնակած են պատմութեան հնագոյն ժամանակներէն: Հայեր շրջանի բնիկներ եղած են եւ ունեցած են եկեղեցիներ ու ուխտատեղիներ: Պաքուի կողքին, հայեր բնակած են շրջակայ շարք մը գիւղերու մէջ, որոնցմէ անուանի եղած է Բուգովնան: Պաքուի հայութեան թիւը ստուարացած է յատկապէս ԺԹ. դարուն, գլխաւորաբար Արցախէն հոն տեղափոխուած հայերով: Հայեր կազմած են քաղաքի բնակչութեան մօտաւորապէս կէսը:...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հայ թաթերու գլխաւոր բնակավայրերէն Եդեսիա գիւղ Ռուսիոյ Ստաւրոպոլի երկրամասին մէջ Աղուանքի կամ ներկայ Ազրպէյճանի բնիկ ցեղերուն մէջ իրենց ուրոյն տեղը ունին ընդհանուր թաթ անունով կոչուող ազգագրական խմբաւորումները, որոնցմէ են հայ թաթերը: Կրօնական պատկանելիութեան հիմամբ թաթերը երեք խմբաւորումներու բաժնուած են` իսլամ, քրիստոնեայ եւ յուդայական: * * * Թաթերը Աղուանքի բնիկ ցեղերու հիմնական այն ենթաշերտն են, որոնք ձեւաւորած են այսպէս...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աղուանքի հիւսիս¬արեւմտեան կողմը, Կապաղակէն մինչեւ Եղնի գաւառ եւ Զաքաթալա, հայկական շարք մը բնակավայրեր կային: Հայկական այս բնակավայրերը շէն էին մինչեւ Ազրպէյճան կոչուող պետութեան կազմաւորումը: Այնուհետեւ անոնք աստիճանաբար հայաթափուեցան: * * * Խոշկաշէն Խոշկաշէն կը գտնուի Վարդաշէնէն հարաւ, Դուրկան գետի աջ կողմի բարձրութեան վրայ, եւ երկու թաղերէ բաղկացած էր: Բնակիչները Խաչեն եւ Ջրաբերդ գաւառներէն տեղափոխուած էին հոն: Արեւելեան թաղին...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հիւսիսային Աղուանքի հայաբնակ եւ ուտիաբնակ բնակավայրեր եղած են Կապաղակ, Նիժ եւ շրջակայ գիւղերը: Կապաղակ Աղուանքի մայրաքաղաքը եղած է, իսկ Նիժ ուտիաբնակ գլխաւոր երկու բնակավայրերէն մէկն է Վարդաշէնի կողքին: Նիժի Սուրբ Եղիշէ առաքեալի եկեղեցին նուիրական սրբատեղի է եւ ներկայիս Աղուանական առաքելական կոչուող եկեղեցւոյ աթոռանիստն է: * * * Կապաղակ կը գտնուի Մեծ Կովկասի լանջերուն, Տամիրափարանչայ գետի աջ ափին, 900...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ճալէթի վանք. Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին Հիւսիսային Աղուանքի մէջ, հայ եւ ուտիական պատմական բնակավայր է Ճալէթ: Անոր շուրջ հայաբնակ շարք մը գիւղեր կային: Այս բնակավայրերը հարուստ են պատմական ճարտարապետական յուշարձաններով եւ եկեղեցիներով, իսկ Ճալէթի Սուրբ Աստուածածին վանքը Աղուանից կաթողիկոսներու աթոռանիստ եղած է: * * * Ճալէթ կը գտնուի Շաքիէն արեւելք եւ Վարդաշէնէն արեւմուտք, Կովկասեան լեռներու հարաւահայեաց լանջին, եւ երեք...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Զօր. Մովսէս Սիլիկեան Հիւսիսային Աղուանքի մէջ, Շաքիէն արեւելք եւ մինչեւ Կապաղակ, պատմութեան հնագոյն ժամանակներէն հոծ թիւով հայեր եւ ուտիներ բնակած են: Այսօր, իբրեւ ազրպէյճանցիներ ներկայացող կովկասեան թաթարները կը փորձեն ապացուցել, որ իրենք հին աղուանական պետութեան ու ժողովուրդին յետնորդներն ու ժառանգորդներն են: Այս ծիրէն ներս, ուտիները, իբրեւ քրիստոնեաներ եւ աղուաններու յետնորդներ, կ՛օգտագործուին Ազրպէյճանի իշխանութիւններուն կողմէ, անոնց միջոցով տէր կանգնելու...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շաքի Աղուանքի հիւսիս-արեւմտեան կողմը գտնուող Շաքի քաղաքը իր շրջակայ գիւղերով հայաշատ էր եւ հարուստ` հայրենի պատմական յիշատակարաններով: Շաքիի շրջակայ գիւղերէն անուանի է յատկապէս Քիշ, որուն առաքելահիմն եկեղեցին եղած է մեծ ուխտատեղի: * * * Շաքի գաւառը կ՛ընդգրկէ Օրաբան, Արջկան եւ Կախաւան գետերուն միջեւ, Կովկասեան լեռնաշղթայի հարաւահայեաց լանջերէն մինչեւ Զարղունի դաշտ երկարող գօտին: Շաքի քաղաքը կը գտնուի Կովկասեան լեռնաբազուկներու...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Սաղիանի Սուրբ Ստեփանոս Նախավկայ վանք Աղուանքի կամ ներկայ Ազրպէյճանի մէջ հայաշատ բնակավայրեր եղած են գրեթէ բոլոր շրջաններուն մէջ: Շամախի հայաշատ կեդրոնական քաղաքին մօտակայքը Գէոքչա աւանն է: Գէոքչայի մէջ բնակութիւն հաստատած են գլխաւորաբար Շամախիէն եւ Շաքիէն տեղափոխուած հայերը: Էվլիա Չելեպի իր ուղեգրութեան մէջ կը յիշէ, որ Գէոքչա մեծ գիւղ է, ունի 700 տուն բնակչութիւն, այգիներ եւ պարտէզներ: Գէոքչայի հայերը...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հայեր եւ գլխաւորաբար արցախցիք հնագոյն դարերէն սերտ յարաբերութիւն ունեցած են Աղուանքի հետ, եւ պատմութեան ընթացքին աստիճանաբար տարածուելով, գլխաւորաբար Շամախիի, Գէոքչայի, Ջաւադի, Լենքորանի, Շաքիի, Զաքաթալայի, Դերդենդի, Ղուբայի եւ Պաքուի մէջ կեդրոնացած են: Աղուանքի հայութեան գլխաւոր կեդրոնը եղած է Շամախի քաղաքը: * * * Շամախի տարածուած է Կովկասեան լեռնապարի հարաւ-արեւելեան լանջերու ստորոտը, Սուրբ Սահակ (Փիրսահաթ) եւ Զագալաւա գետերու միախառնման վայրին...

Արցախ` Աղուանական Հոգեւոր Ժառանգութեան Իրաւատէր ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աղուանքի մայրաքաղաք Կապաղակի (Կուտկաշէն, Կապալա) պարիսպները Աղուանքի, կամ ներկայիս իբրեւ Ազրպէյճան կոչուող երկրին հետ հայեր առնչութիւն ունեցած են պատմութեան հնագոյն ժամանակներէն եւ շրջանի բնիկներ եղած են: Աղուաններ սերտ եւ անքակտելի կապեր ունեցած են հայերուն հետ եւ հայոց մշակութային ու հոգեւոր ազդեցութեան ենթարկուած են, իսկ Աղուանից եկեղեցին հայ եկեղեցւոյ կապուած եղած է: Արցախի Առանշահիկներու...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մկրտիչ Խանդամիրեան Շուշի Արեւելեան Հայաստանի մշակութային մեծ կեդրոն էր: Շուշիի մէջ թատերական աւանդութիւնները ձեւաւորուեցան ԺԹ. դարու կէսերուն: Շուշիի թատերական պատմութիւնը քաղաքի մշակութային կեանքի աշխուժ դրսեւորումն էր: Թատրոնը Շուշիի մէջ դարձաւ կրթիչ եւ հանրօգուտ ժամանցի, ինչպէս նաեւ ընկերային շփումներու վայր: Առօրեան ու մշակոյթը, յոյզերն ու զգացումները, գաղափարներն ու քաղաքական ձգտումները միահիւսուած էին թատրոնին շուրջ: Շուշիի մէջ թատերական առաջին ներկայացումը...

Քաղաքային Ակումբ Եւ Զբօսայգի Համքարութիւններ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշի, մեծամասնութեամբ հայ բնակչութեամբ, մշակութային մեծ կեդրոն էր: Հոն կը գործէին շարք մը դպրոցներ, կը հրատարակուէին գիրքեր եւ պարբերականներ եւ կը զարգանային արուեստներն ու արհեստները: Քաղաքին բնական դիրքը, առողջարար կլիման եւ իւրայատուկ ճարտարապետութիւնը նպաստած են անոր արագ զարգացման: Շուշիի բնակարանները երկու-երեք յարկանի էին, կղմինտրածածկ, գեղակերտ դարպասներով եւ պատուհաններով ու փայտէ պատշգամներով: Տուները պարտէզներով...

«Փայլակ», «Ապառաժ» Եւ «Նեցուկ» Թերթերը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Արցախի մէջ պարբերական մամուլի զարգացումը անխզելիօրէն կապուած է Շուշիի հետ: Շուշիի մշակութային աննախընթաց վերելքը շարունակուեցաւ շուրջ մէկ դար: Շուշիի պարբերական մամուլի պատմութեան մէջ ուրոյն տեղ կը գրաւէ շուշեցի Նիկողայոս Տէր Աւետիքեանի «Քնար խօսնակ» գրական պարբերական ժողովածուն: «Քնար խօսնակ» պարբերականը լոյս տեսաւ 1881-ին եւ ունեցաւ միայն մէկ համար: Նիկողայոս Տէր Աւետիքեան ինք խմբագրեց պարբերականին...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշիի մէջ հրատարակչական գործունէութիւնը Ի. դարուն սկիզբը շարունակեց զարգանալ: Եղիսաբէթ Մահտեսի Յակոբեանց, Միրզաջան Մահտեսի Յակոբեանցի դուստրը, 1901-1904 տարիներուն հօր տպարանէն լոյս ընծայեց չորս գիրքեր. «Յիշատակարան Ղարաբաղի (Արցախի) հայոց թեմական հոգեւոր դպրանոցի» (1901), Ինգլէս Հ. Դ. «Խեցիներ ժողովող Սիեօր Գօդօլիի պանդխտութիւնը: Անգլերէնից թարգմանեց Աշոտ Բայանդրեան» (1903), Ներսէս վարդապետ Մելիք Թանգեանի «Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Ա. գիրք. Ներածութիւն եւ աղբիւրներ» (1903,...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Արցախ հինէն ի վեր հոգեւոր կեանքի, մշակոյթի, կրթութեան եւ լուսաւորութեան կեդրոն եղած է, եւ արցախցիք հրատարակչական աշխուժ գործունէութիւն ծաւալած են: Արցախի մէջ հրատարակչութեան եւ պարբերական մամուլի զարգացումը պայմանաւորուած էր Շուշիի արդիւնաբերական, արհեստագործական եւ առեւտրական կեդրոն ըլլալու հանգամանքով: Տնտեսական զարգացումը նպաստեց մշակութային զարթօնքին: Շուշի հայ տպագրութեան կարեւորագոյն օճախ դարձաւ: Հայ գիրքի տպագրութիւնը սկիզբ առած է հայրենիքէն հեռու` Վենետիկի մէջ,...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշիի մէջ կրթական, մշակութային եւ բարեգործական շարք մը ընկերութիւններ հիմնուեցան, որոնք բոլորանուէր գործունէութիւն ծաւալեցին, դպրոցներ բացին, գիրքեր հրատարակեցին, դասընթացքներ կազմակերպեցին եւ աշակերտներու օժանդակութիւններ տրամադրեցին ու թատերական ներկայացումներու ձեռնարկեցին: Կատարուեցան նաեւ հնագիտական ուսումնասիրութիւններ: * * * Դպրոցասէր հայուհեաց ընկերութիւնը հիմնուեցաւ 1864-ին, Շուշիի մէջ, Պետրոս Շանշեանի եւ Պերճ Պռոշեանի նախաձեռնութեամբ եւ Ստեփանոս արքեպիսկոպոսի հովանաւորութեամբ: Ընկերութեան անդամագրուեցան աւելի քան քառասուն կանայք:...

Դպրոցներ Եւ Ընթերցասիրաց Ընկերութիւն ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Արցախի մէջ ընկերային եւ տնտեսական բարեփոխումներու պայմաններուն տակ զարգացման շերամապահութիւնը, բամպակագործութիւնը, խաղողագործութիւնը եւ մետաքսի պատրաստութեան գործարաններ բացուեցան: Շուշի դարձաւ մշակոյթի կեդրոն. թեմական դպրոցի կողքին բացուեցան այլ դպրոցներ, իսկ Ընթերցասիրաց ընկերութիւնը զարկ տուաւ ժողովուրդին մէջ լուսաւորութեան տարածման: * * * Ռուսաստանի մէջ 19 փետրուար 1861-ի կայսերական հրամանով ճորտատիրութիւնը ջնջուեցաւ: Նոյն ժամանակ կառավարութիւնը ձեռնամուխ եղաւ ընկերային...

Թեմական Եւ Օրիորդաց Դպրոցներ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Արցախի մայրաքաղաք Շուշի ԺԹ. դարու կէսերուն անհամեմատօրէն ընդարձակուեցաւ եւ դարձաւ բարգաւաճ քաղաք: Թոփխանան քաղաքին գլխաւոր հրապարակն էր եւ առեւտրական կեդրոնը: Գլխաւոր թաղամասերը` Ագուլեցոց, Ղազանչեցոց, Մեղրեցոց, Մելիքենց, Քամու աղացի, Նոր, Ղումլուղի, Խանձկենց, Կազարմէն, Վերին, Փոստի, Վանքի, Աղբրին, Աղաբէկենց, Հին Հանգստարանի, Դաբաղների Ձորի, Բագունց Հորերի եւ Կեաւուր Ղալա: Շուշի ունէր տասնմէկ փողոց, վեց հրապարակ, քարաշէն չորս...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշիի Ղազանչեցոց Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին Շուշի ռուսական տիրապետութեան հաստատումէն ետք արագօրէն բարգաւաճեցաւ: Քաղաքին յատակագիծը պատրաստուեցաւ 1837¬ին եւ այդ հիմամբ Շուշի ընդարձակուեցաւ: Հետագային, 1855¬ի յատակագիծով քաղաքը աւելի ընդարձակուեցաւ ու բարեկարգուեցաւ: Շուշիի պարծանքը իր գեղակերտ եկեղեցիներն են: Ղազանչեցոց Սուրբ Ամենափրկիչը մայր տաճարն էր: Ագուլեցոց Սուրբ Աստուածածինը, նախքան Ղազանչեցոց եկեղեցւոյ կառուցումը եղած էր մայր տաճար: Ագուլեցոց եկեղեցիէն ետք կառուցուած էր Մեղրեցոց...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մատթէոս Ա. Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոս Ներսէս Ե. Աշտարակեցի կաթողիկոսի վախճանումէն ետք, 1857-ին, Էջմիածնի մէջ հրաւիրուած ազգային եկեղեցական ժողովը, Պոլսոյ պատրիարքութեան հետ կապերը աւելի ամրապնդելու  նպատակով որոշեց կաթողիկոս ընտրել Մատթէոս արքեպիսկոպոս Չուխաճեանը: Մատթէոս արքեպիսկոպոս ծնած էր 1802-ին, Պոլիս: 1826-ին կուսակրօն քահանայ օծուած էր: Պոլսոյ Ստեփանոս Աղաւնի պատրիարքի հրամանով աշխատակցած էր Գրիգոր Փէշտիմալճեանի կողմէ իրականացուող «Յայսմաւուրք»-ի տպագրութեան` համաձայն Տէր Իսրայէլի ընտիր...