Պատմական

Մեհտի Ղուլի` Ղարաբաղի Խան ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մեհտի Ղուլի խան Ղարաբաղի Իպրահիմ Խալիլ խանի սպանութեան հարցով մելիք Ջումշուդ նամակ գրեց զօրավար Նեսվետաեւի, ուր կ՛ըսէր. «Իպրահիմ խանը ճանապարհէն դուրս եկաւ եւ մեծի կայսերական ծառայութիւնը խափանեց, պարսկական զօրքը բերաւ մօտեցուց, որ ինքն ալ երթայ անոնց միանայ: Խանը իր բերդէն դուրս ելաւ: Գիշերը խառնակութիւն եղած ժամանակ խանը սպաննուեցաւ: Այժմ պարսիկ ղզըլպաշ զօրքը Ղարաբաղի մէջ...

Պարսկական Արշաւանքը Եւ Ղարաբաղի Իպրահիմ Խալիլ Խանի Սպանութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Երեւանի վրայ ռուսական բանակի 1804-ի արշաւանքը իր նպատակին չէր հասած: Բայց, միւս կողմէ, Ղարաբաղի, Շաքիի եւ Շիրվանի խաները ռուսական հպատակութիւն ընդունած էին: Շորագեալի (արեւելեան Շիրակ) Բուդաղ սուլթանը, որ սկիզբը վերապահ դիրք բռնած էր, ռուսական զօրքերու նահանջէն ետք յարձակումներ սկսաւ կազմակերպել Վրաստանի սահմանամերձ շրջաններուն վրայ: Ստեղծուած կացութեան առջեւ զօրավար Նեսվետաեւի հրամանատարութեան...

Ղարաբաղ, Շաքի Եւ Շիրվան Ռուսական Հովանաւորութեան Տակ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Գիւլիստանի մելիք Աբովի որդի Ռոստոմ բէկ, որ գործօն մասնակցութիւն կը բերէր Երեւանի վրայ արշաւող ռուսական բանակին եւ գերի ինկած էր պարսիկներուն ձեռքը, տարուեցաւ պարսկական բանակին միացած վրաց Ալեքսանդր իշխանին մօտ: Ալեքսանդր իշխան լաւ կը ճանչնար Ռոստոմ բէկը, ինչպէս նաեւ անոր հայրը` մելիք Աբովը, որ նախապէս մերժած էր պարսիկներուն միանալու եւ ռուսերուն...

Ռոստոմ Բէկ Մելիք Բեգլարեանի Հերոսական Խոյանքները Եւ Գերեվարութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Զարդանաշէն Մարտունիի շրջանին մէջ, Վարանդա գետի աջափնեայ անտառածածկ լեռնալանջին Ռուսաստանի Փաւէլ Ա. կայսր, որ տակաւին նոր Վրաստանի թագաւորութիւնը ջնջած եւ Ռուսական կայսրութեան միացուցած էր, 1801 մարտ 11-էն 12 լուսցող գիշերը Միխայիլովեան ամրոցի իր ննջասենեակին մէջ սպաննուեցաւ դաւադիր խումբ մը սպաներու կողմէ եւ գահ բարձրացաւ որդին` Ալեքսանդր Ա.: Նոյն ժամանակ ցարական...

Արցախի Սարսափելի Սովը, Աւերածութիւնները Եւ Բնակչութեան Ցրուումը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հին Թիֆլիս եւ հայոց վանքը Հայոց ընտրեալ Յովսէփ կաթողիկոս Արղութեան, որ Աստրախանէն ճամբայ ելած էր Էջմիածին երթալու եւ կաթողիկոս օծուելու համար, Ղզլարէն եւ Մոզտոկէն անցնելէ ետք, 6 փետրուար 1801-ին հասաւ Դուշէթ եւ հոնկէ 11 փետրուարին, Մեծ պահոց երկրորդ երկուշաբթին մուտք գործեց Թիֆլիս եւ փառաւոր ընդունելութեան արժանացաւ: Վրաց մայրաքաղաքի ամբողջ բնակչութիւնը փողոց...

Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Արղութեան` Ընտրեալ Կաթողիկոս ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Բերդաշէն Մարտունիի շրջանին մէջ, հարուստ է ճարտարապետական յուշարձաններով:              Բերդաշէնի Պիծի Նահատակ մատուռը: Պարսկաստանի գահաժառանգ Աբաս Միրզայի Անդրկովկաս արշաւանքի եւ անոր միացած վրացական ընդդիմադիր ուժերու յարձակումի պայմաններուն տակ ռուսական բանակի նոր զօրաբաժիններ զօրավար Վասիլի Կուլիաքովի հրամանատարութեան տակ 1800 սեպտեմբերին Թիֆլիս մտան եւ ամրապնդեցին Գէորգի ԺԲ. թագաւորին դիրքը: Նոյն օրերուն աւարներ Ումմա խանին առաջնորդութեամբ արշաւեցին...

Մահ Արարատեան Դեսպան Ստեփան Դաւթեանի ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Կարմիր գիւղ Ասկերանի շրջանին մէջ Իրանի գահաժառանգ իշխան Աբաս Միրզայի հրամանատարութեան տակ գործող պարսկական տասներկու հազարանոց բանակը 1800-ի գարնան Արաքս գետը անցնելով մտաւ Նախիջեւանի խանութեան տարածք եւ հոնկէ ներխուժեց Երեւանի խանութեան սահմանները: Երեւանի Մոհամէտ խան, որ Ղաջար ցեղի Գոյունլու տոհմէն էր, Ֆաթհ Ալի շահին կողմէ վերահաստատուած էր պաշտօնի վրայ, բայց արքունիքին մէջ այնքան...

Աբաս Միրզա` Իրանի Գահաժառանգ Եւ Սկիզբ Դէպի Անդրկովկաս Արշաւանքին ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Քարվաճառի ձորը Գիւլիստանի մելիք Աբով իր ժողովուրդի ստուար համեմատութեան հետ Արցախէն Վրաստանի թագաւորութիւն փոխադրուած եւ Բոլնիսի մէջ բնակութիւն հաստատած էր: Գիւլիստանցիք քաջ եւ անվեհեր կռուողներ էին եւ լաւ զինուած ու միակամ էին: Ռուսական բանակի տեղեկագիրներ իսկ կը վկայէին, որ գիւլիստանցիներուն նման զինուորներ չկան ամբողջ Վրաստանի մէջ: Բոլնիս դարձած էր...

Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Արղութեան` Կաթողիկոսութեան Գլխաւոր Թեկնածու ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մաղաւուզ Մարտակերտի շրջանին մէջ, Թարթառ գետի աջ ափին, Սուրբ Գէորգ եկեղեցիով. շրջակայքը` Թուխկասարի, Անապատ եւ Երեք Մանկունք վանքերը: Վրաց Գէորգի ԺԲ. թագաւոր, ընդառաջելով Արցախի մելիքները եւ անոնց հպատակները Վրաստանի թագաւորութեան սահմաններուն մէջ բնակեցնելու եւ անոնց հողեր ու արտօնութիւններ շնորհելու վերաբերեալ ռուսաց Փաւէլ Ա. կայսեր կամքին, մելիք Ջումշուդի յանձնեց Լոռին, մելիք Ֆրէյդունի` Բորչալուի...

Ղուկաս Ա. Կաթողիկոսի Վախճանումը Եւ Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Արղութեանի Թեկնածութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Բռի Եղցի (եկեղեցի) Մարտունիի շրջանի Հացի գիւղին հիւսիս¬արեւելքը, Անահիտի ձորին ձախ կողմը, բլուրի վրայ: Ռուսաստանի Փաւէլ Ա. կայսր, ընդառաջելով Վարանդայի մելիք Ջումշուդի եւ Գիւլիստանի մելիք Ֆրէյդունի ներկայացուցած աղերսագիրներուն, 2 յունիս 1799-ին հրովարտակ շնորհած էր: Այդ հրովարտակին յաջորդ օրը` 3 յունիսին կայսրը առանձին նամակ գրեց վրաց Գէորգի ԺԲ. թագաւորին, ծանուցանելով...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Վարանդայի մելիք Ջումշուդ եւ Գիւլիստանի մելիք Ֆրէյդուն ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեանի միջնորդութեամբ 29 մարտ 1799-ին խոնարհագոյն աղերսագիր ներկայացուցած էին Փաւէլ Ա. կայսրին: Աղերսագիրին հետ մելիքները առանձին թուղթ մատուցեցին կայսեր` «Հինգ հայ մելիքներու անուններն ու գաւառները» խորագիրով: Մելիքներուն մատուցած թուղթը Խամսայի մելիքութիւններու պաշտօնական նկարագրութիւնն էր, ուր կ՛ըսուէր. «Մելիքներու ընդհանուր տիրապետութիւնը կը կոչուի Ղարաբաղ: Առաջինը անոնցմէ` մելիք Ջումշուդ, որդի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հաւապտուկ վանքը Մարտակերտի շրջանին մէջ, Վանք գիւղէն հարաւ, անտառախիտ լերան բարձունքին Ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեան Պետերբուրգի մէջ բանակցութիւններ կը վարէր իշխանութիւններուն հետ, խնդրելով զինուորապէս միջամտել` Պարսկաստանի կողմէ Անդրկովկասի սպառնացող վտանգը կանխելու առաջադրանքով: Մելիքները Աստրախանի մէջ Յովսէփ արքեպիսկոպոսէն լուրի կը սպասէին` Պետերբուրգ մեկնելու եւ կայսեր ընդունելութեան արժանանալու համար: Վրաց Գէորգի ԺԲ. թագաւոր իր դեսպան Կարսեւան Չաւչաւածէի միջոցով դիմում...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեան Թիֆլիս այցելութենէ ետք Վարանդայի մելիք Ջումշուդն ու Գիւլիստանի մելիք Ֆրէյդունը իբրեւ դեսպաններ հետը առնելով ճամբայ ելած էր Աստրախան: Մելիքները Աստրախան մնացին, իսկ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Պետերբուրգ մեկնեցաւ եւ հայութեան ազատագրութեան հարցերով բանակցութեան մէջ մտաւ պետական շրջանակներու հետ: Կատարոյ վանքը Հադրութի շրջանին մէջ, Դիզափայտ լերան գագաթին, 2478 մեթր բարձրութեան վրայ (վերանորոգուած 2018-ին): Աւանդութեան համաձայն մազքութներու...

Մելիք Բախտամի Վերադարձը Արցախ Եւ Սպանութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Արցախի մէջ 1797-ին սկսած սովը, երաշտը եւ ժանտախտը աւեր կը գործէին, եւ արցախցիք զանգուածաբար կը հեռանային իրենց հայրենի բնօրրանէն, ապաստան գտնելով տարբեր երկիրներու եւ յատկապէս Վրաստանի մէջ: Ժողովուրդին հետ Վրաստան տեղափոխուած էին նաեւ մելիքները: Նոյն ժամանակ Գանձակի մէջ կեդրոնացած Աղուանից Սարգիս կաթողիկոս Հասան Ջալալեան իր Դանիէլ բէկ եղբօր որդի Բաղդասար վարդապետին եւ...

Գէորգի Ժբ.` Վրաց Թագաւոր ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Երեւանի բնակիչները Շուշիի մէջ Աղա Մոհամէտ շահին սպանութենէն (17 յունիս 1797) ետք ապստամբած եւ իշխանութենէն հեռացուցած էին Ալի Ղուլի խանը, որ Թեհրան վերադառնալէն ետք կուրացուած էր: Ֆաթհ Ալի շահ կալանքէ ազատեց Երեւանի Մոհամէտ խանը եւ Խոյի Ջաֆար Ղուլի խանը եւ վերականգնեց անոնց իշխանութիւնները: Մինչ այդ Մակուի տիրակալ Ահմէտ խան Պայաթի որդի Հասան խան, որ...

Աղապէյիմ Աղա Ջաւանշիր` Արքունի Հարէմին Մէջ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աղա Մոհամէտ շահին սպանութենէն (17 յունիս 1797) ետք պարսկական բանակը խառնիխուռն հեռացած էր Շուշիէն, իսկ Իպրահիմ Խալիլ խան գիւլեաթաղցի Ռուստամ բէկի աջակցութեամբ վերադարձած էր Ղարաբաղ: Պարսկաստանի մէջ խառնակ վիճակ ստեղծուած էր եւ գահակալական կռիւներ կը մղուէին: Սատէգ խան Շիկակի, որ Ղազուինի մէջ կեդրոնացած` կը փորձէր չէզոքացնել Ղաջար արքայատոհմը, իր եղբայրներ Ջաֆար Ղուլի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշիի բերդին շրջափակը Աղա Մոհամէտ շահի սենեկապետ Սաֆար Ալի բէկ 1797 յունիս 16-էն 17 լուսցող գիշերը Շուշիի բերդին մէջ դաշունահարած էր Իրանի տիրակալը: Յունիս 17-ի առաւօտ կանուխ բերդին մէջ շշուկ տարածուեցաւ, որ Աղա Մոհամէտ շահ սպաննուած է: Սաֆար Ալի բէկ թագաւորին կտրուած գլուխը ձեռքը բռնած պալատէն դուրս ելաւ եւ հրապարակին վրայ ձգեց: Նոյն պահուն բերդին հայ եւ թուրք...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշի Աղա Մոհամէտ շահին պարսկական բանակը Վարանդայի մելիք Ջումշուդի առաջնորդութեամբ Շուշի մտած էր 1797¬ի մայիսի վերջաւորութեան: Շուշիի տիրելէն ետք Աղա Մոհամէտ շահ որոշեց պատժել հայ եւ թուրք բոլոր ազդեցիկ անձերը, որոնք Ղարաբաղի Իպրահիմ Խալիլ խանին կուսակիցներ էին եւ Շուշիի բերդի առաջին պաշարման ժամանակ կռուած էին իր դէմ: Անոնց շարքին էին գիւլեաթաղցի Ռուստամ բէկ (որ Ղարաբաղի խանին կողմէ Ջրաբերդի...

Աղա Մոհամէտ Շահին Երկրորդ Արշաւանքը Եւ Յաղթական Մուտքը Շուշի ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աղա Մոհամէտ շահ արշաւանքի ժամանակ Ռուսական զօրքերը 1797-ի գարնան սկիզբը արագօրէն կը հեռանային Անդրկովկասէն, իսկ Պարսկաստանէն կը լսուէր, որ Աղա Մոհամէտ շահ նոր արշաւանքի կը պատրաստուի: Ռուսական զօրքերու հեռացումը տեղացի իսլամները կը վերագրէին անոնց տկարութեան, երկչոտութեան եւ վախին: Կը խօսուէր, որ պարսից շահին գալուստը հազիւ լսած, ռուսեր սկսան փախչիլ:...

Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Արղութեանի Մատուցած Ծառայութիւնները Եւ Ապրած Յուսախաբութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Զօրավար Ալեքսանդր Ռիմսքի-Կորսաքովի հրամանատարութեան տակ գործող ռուսական բանակը 1796-ի հոկտեմբերին արշաւանքի սկսած էր Գանձակի խանութեան դէմ: Գանձակը նուաճելէն ետք բանակը պիտի վերակազմուէր եւ պիտի սկսէր դէպի Պարսկաստան արշաւանքը: Սակայն Ռիմսքի-Կորսաքովի բանակը մեծամեծ արգելքներու հանդիպեցաւ: Աշնանային անձրեւային եղանակ էր, ճանապարհները` ցեխոտ եւ դժուարանցանելի, իսկ ուտեստեղէն ճարելը հետզհետէ կը դժուարանար: Յովսէփ արքեպիսկոպոս...