Պատմական

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մոսկուայի մէջ Լեւոն Շանթի պատուիրակութեան եւ խորհրդային ղեկավարութեան միջեւ բանակցութիւնները տակաւին չէին աւարտած, երբ վարչապետ Համօ Օհանջանեան 15 յուլիս 1920-ին, Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան Երեւանի ներկայացուցչական խորհուրդի նիստին զեկուցեց, որ Հայաստանի պատուիրակութեան բանակցութիւնները Ռուսաստանի հետ շատ դանդաղ կ՛ընթանան, եւ Հայաստան չի կրնար չնշմարել Քեմալի եւ Լենինի մերձեցումը: Կոռնիձորի Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցին եւ քարայր-բնակարանները Օհանջանեան շարունակեց ըսելով որ եթէ Խորհրդային...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Լեւոն Շանթ Արցախահայութեան տասներորդ համագումարը` 28 մայիս 1920-ին, Ազրպէյճանի խորհրդայնացումէն մէկ ամիս ետք, Արցախը հռչակեց Խորհրդային: Արցախի ըստ էութեան կամաւոր խորհրդայնացումը ստեղծուած իրավիճակին մէջ լաւագոյն ելքը կամ գոնէ չարեաց փոքրագոյնը կը նկատուէր: Արցախի խորհրդայնացման արագացումը պայմանաւորուած էր Ռուսաստանի կողմէ Անդրկովկասի վերատիրանալու ձգտումով եւ Խորհրդային Ազրպէյճանի կողմէ երկրամասը բռնագրաւելու մղումով: Սաքօ Համբարձումեան Դրօ Արցախէն հեռանալէն առաջ արդէն իշխանութիւնը, կապի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Կարմիր բանակի հեծելագունդ Ազրպէյճանի խորհրդայնացումէն ետք, 5 մայիս 1920-ին Խոսրով բէկ Սուլթանով նամակ ուղարկեց հայկական զօրքերու հրամանատարութեան, յայտնելով որ Կարմիր բանակի ջոկատներ մտած են Շուշի եւ հետեւաբար հայկական զօրամասերը եւ տեղացի գործիչները պէտք է հեռանան շրջանէն: Ան կը շարունակէր ըսելով որ շուտով բոլշեւիկ ներկայացուցիչներ պիտի ուղարկուին գաւառ, բանակցելու համար Դրոյի հետ: Խոսրով բէկ Սուլթանովի նամակը ստանալէն ետք Դրօ...

Ազրպէյճանի Խորհրդայնացումը Եւ Վերջնագիր Հայաստանի ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Գարեգին Նժդեհ, Սիւնիքի եւ Արցախի միջեւ խրուած թաթարական սեպը վերցնելէն ետք մտաւ Ղարաբաղ եւ ստանձնեց Դիզակի պաշտպանութիւնը` այդպէսով չէզոքացնելով Դրոյի զօրքին աջ թեւին սպառնացող վտանգը: Նժդեհի ջոկատը, որ «Հարաւ-ղարաբաղեան» անուանումը ստացաւ, այնուհետեւ անցաւ Վարանդա եւ շարժեցաւ դէպի Շուշի: Մինչ Գարեգին Նժդեհ իր մարտիկներով Արցախ կը մտնէր, Գորիսի մէջ յաղթական զօրահանդէս տեղի ունեցաւ, որուն...

Սիւնիքի Եւ Արցախի Միջեւ Թաթարական Սեպի Վերացում Թիֆլիսի Համագումարը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ                                                                  Դրօ                                                               Գարեգին Նժդեհ Շուշիի հայութեան կոտորածէն եւ քաղաքի ու շրջակայ գիւղերու աւերումէն ետք, Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը որոշեց օգնութեան հասնիլ կենաց մահու պայքար մղող Արցախի հայութեան: Դրոյի գլխաւորութեամբ հայկական մարտական ուժեր 13 ապրիլ 1920-ին Արցախ մտան: Դրօ Ապրիլ 15-ին զօրահաւաք յայտարարեց Վարանդայի մէջ, եւ հեծելազօրքի հաւաք` Դիզակի մէջ: Զէնքի...

Հայերը Խոչընդոտ` Ազրպէյճանական «Ազգ-Պետութեան» Կազմաւորման Ճամբուն Վրայ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Առաքել գիւղի Սուրբ Մարիամ Աստուածածին եկեղեցին Ազրպէյճանական բանակը եւ թաթար խուժանը Շուշին աւերելէն եւ անոր բնակիչները կոտորելէն ետք, լայնածաւալ յարձակման անցնելով, 3 ապրիլ 1920-ին գրաւեցին Ասկերանը: Հայկական մարտական ուժերը նահանջեցին Ասկերանի ճակատէն, իսկ ազրպէյճանական զօրքերը Խաչենի շրջան մտնելով սկսան հրդեհել հայկական գիւղերը: Սիւնիքէն Արցախ մտած հայկական ուժերը բռնեցին նահանջի ճամբան: Գնդապետ...

Ասկերանի Հերոսական Դիմադրութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ասկերան Ազրպէյճանական բանակին եւ թաթար խուժանին կողմէ 23-24 մարտ 1920-ին Շուշի աւերուեցաւ եւ անոր հայ բնակիչներէն ութէն տասը հազար հոգին սուրի քաշուեցաւ: Այսպիսով, քաղաքի հայ բնակչութեան գրեթէ կէսը ոչնչացաւ: Կոտորածին մասնակցած զինուորներու եւ հրոսակներու փոխանցած տեղեկութիւնները եւ նամակները լրացուցիչ լոյս կը սփռեն Շուշիի եւ ընդհանուր առմամբ Արցախի մէջ տեղի ունեցած դէպքերուն եւ թաթարներու ձեռքով կատարուած...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ազրպէյճանական իշխանութիւնները մեծ ուժեր կեդրոնացուցած էին Արցախի շուրջ եւ զինաթափման պահանջ ներկայացուցած էին հայերուն: Արցախցիք լաւ գիտէին որ զիրենք ինքնապաշտպանութենէ զրկելու փորձ կը կատարուի, որուն նոր ջարդեր պիտի յաջորդեն, եւ մերժեցին Պաքուի պահանջը: Երեւանի մէջ Ղարաբաղի հայրենակցական միութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսեանի դիմում յղեց, նշելով որ Ազրպէյճանի կառավարութիւնը նահանգապետ Սուլթանովի եւ թուրք զօրավար Խալիլ փաշային յանձնարարած է...

Արցախահայութեան Ութերորդ Համագումարը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշի Ազրպէյճանի կառավարութիւնը բացայայտ քայլերու ձեռնարկած էր Արցախը հպատակեցնելու համար: Արցախի եւ Ազրպէյճանի պաշտօնական ներկայացուցիչներուն միջեւ 22 օգոստոս 1919-ին Շուշիի մէջ ժամանակաւոր համաձայնագիր ստորագրուած էր: Այդ համաձայնագիրին հիմամբ Արցախի գաւառները ժամանակաւոր կերպով իրենք զիրենք Ազրպէյճանի սահմաններուն մէջ կը նկատէին` մինչեւ Փարիզի խաղաղութեան վեհաժողովին որոշումը: Ազրպէյճանական զօրքեր մտած էին Շուշի եւ Խանքենդի (Ստեփանակերտ), կարեւոր ուժ կեդրոնացուցած...

Արցախ` Ժամանակաւոր Կերպով Ազրպէյճանի Սահմաններուն Մէջ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ազրպէյճանի եւ Անգլիոյ վարած քաղաքականութեան հետեւանքով Արցախ կանգնած էր կործանման եզրին: Արցախը փրկելու համար շրջանի քաղաքական եւ հասարակական ուժերը բոլոր հնարաւորութիւնները կ՛օգտագործէին եւ Պաքուի մէջ բանակցութիւններ կը վարէին Ազրպէյճանի ղեկավարութեան հետ` համաձայնութեան եզրեր գտնելու համար: Անգլիական զօրքերը 12 յունիս 1919-ին հեռացան Արցախէն` գործողութիւններու ազատութիւն տալով ազրպէյճանական զօրքերուն: Ազրպէյճանի իշխանութիւնները պատրաստութիւններ կը տեսնէին...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ազրպէյճանի կառավարութեան կողմէ եւ Պաքուի մէջ անգլիական հրամանատարութեան հաւանութեամբ Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի նահանգապետ նշանակուած Խոսրով բէկ Սուլթանովի հրամանով ազրպէյճանցիներուն արգիլուած էր առեւտրական կամ այլ տեսակի որեւէ գործունէութիւն իրականացնել հայերու հետ: Դէպի Արցախ բոլոր ճանապարհները փակուած էին եւ սովի սպառնալիքը կախուած էր արցախցիներու գլխուն: Արցախցի տղամարդիկը ստիպուած էին գիշեր-ցերեկ հերթապահութիւն կատարել սահմաններուն վրայ: Սովը հասած էր հոն, որ արցախցի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Պաքու հաստատուած անգլիական զինուորական իշխանութիւնները ամէն միջոցի կը դիմէին արցախահայութեան ստիպելու համար որպէսզի ընդունի Ազրպէյճանի գերիշխանութիւնը: Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարութիւնը փորձեց դիւանագիտական միջոցներով ազդել բրիտանական քաղաքականութեան վրայ: Հայ թնդանօթաձիգ սպայ Արտաքին գործոց նախարար Սիրական Տիգրանեան 21 մարտ 1919-ին նամակ յղեց Երեւանի մէջ բրիտանական ռազմական ներկայացուցչութեան` հետեւեալ առաջարկներով. ա) Զանգեզուրն ու Ղարաբաղը պէտք է Ազրպէյճանէն անկախ ըլլան. բ)...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշիի Ղազանչեցոց Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին Ազրպէյճանի կառավարութիւնը Պաքուի անգլիական հրամանատարութեան գիտութեամբ 15 յունուար 1919-ին Խոսրով բէկ Սուլթանովը Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի ընդհանուր նահանգապետ նշանակած էր: Ազրպէյճանի նպատակն էր բռնի ուժով ճնշել հայերու դիմադրութիւնը եւ Արցախն ու Սիւնիքը իրեն ենթարկել: Հայատեացի եւ ջարդարարի համբաւ վայելող Խոսրով բէկ Սուլթանովի նահանգապետ նշանակուելու լուրը առնելով, Հայաստանի արտաքին գործոց նախարար Սիրական Տիգրանեան վճռական բողոք...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Խոսրով բէկ Սուլթանով Ազրպէյճան անգլիացիներու միջոցով Անդրանիկի Շուշի մուտքը ձախողութեան մատնելէ ետք, Արցախի վրայ իր իշխանութիւնը տարածելու համար, բոլորովին ազատ զգաց ինքզինք` դիմելու ահաբեկչութեան եւ ջարդերու քաղաքականութեան: Արցախի յարակից շրջաններու թաթարները, Ազրպէյճան գտնուող օսմանցի սպաներու ղեկավարութեամբ, սկսան արշաւանքներ կազմակերպել հայկական գիւղերուն վրայ, թալանելով եւ կոտորածի ենթարկելով անոնց բնակիչները: Ալիանլու գիւղի թաթարները 1918 դեկտեմբեր 22-ին եւ 23-ին յարձակեցան Արփագեադուկ,...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Անդրանիկ Գորիսի մէջ Անդրանիկ Զանգեզուրէն ճամբայ ելած էր Շուշի մտնելու, Արցախի հայութիւնը թաթարներու սանձարձակութիւններէն պաշտպանելու եւ հայկական հինաւուրց երկրամասը Հայաստանի միացնելու առաջադրանքով: Դէպի Շուշի յաղթական արշաւանքի ճամբուն վրայ Անդրանիկի մօտ ժամանած Պաքուի անգլիացի զինուորական կառավարիչ զօրավար Թոմսընի ուղարկած «հաշտարար» պատուիրակութիւնը հասած էր իր նպատակին: Հայկական զօրքը պիտի դադրեցնէր հրացանաձգութիւնը եւ պիտի վերադառնար Գորիս: Անդրանիկ դաշնակիցներու հրամանատարութեան առաջարկեց զօրքը...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Անդրանիկ իր մարտիկներուն հետ Արցախցիներուն օգնութեան հասնելու առաջադրանքով Գորիսէն ճամբայ ելած Անդրանիկ յաղթական արշաւով ծանր հարուած հասցուց թաթարական ուժերուն: Հայկական ուժերուն առջեւ այլեւս բացուած էր դէպի Շուշի ճանապարհը, երբ Անդրանիկի ուղարկուեցաւ Պաքու հաստատուած անգլիական զինուորական իշխանութեան ներկայացուցիչ զօրավար Ուիլիըմ Մոնթկոմըրի Թոմսընի անստորագիր հեռագիրը, ուր անոր կը հրահանգուէր գրոհի չանցնիլ թրքական կամ ազրպէյճանական զօրքերուն դէմ: Ազրպէյճանի մուսաւաթական կառավարութիւնը եւ...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Զօրավար Ուիլիըմ Մոնթկոմըրի Թոմսըն Առաջին աշխարհամարտէն պարտուած դուրս եկած օսմանեան զօրքերու Ազրպէյճանէն հեռացման պայմաններուն տակ, 17 նոյեմբեր 1918-ին բրիտանական զօրքեր Պաքու ցամաք ելան: Զօրավար Ուիլիըմ Թոմսըն Պաքուի զինուորական կառավարիչ հռչակուեցաւ: Այդ օրերուն զօրավար Անդրանիկ երեք հազար հոգինոց իր զօրքը Զանգեզուրի Կոռնիձոր, Տեղ եւ Խնձորեսկ գիւղերուն մէջ կեդրոնացուցած էր եւ կը պատրաստուէր օգնութեան հասնելու Ղարաբաղի հայերուն: Ապահովական նկատառումներով, որոշուած...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մսմնայի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին Արցախը նուաճելու առաջադրանքով Մսմնա հասած թրքական զօրքը 18 հոկտեմբեր 1918-ի երեկոյեան հիւրասիրուեցաւ գիւղացիներուն կողմէ: Նոյն ժամերուն Վարանդայի մարտական ուժերը դարան մտան Մսմնայի ձորի նեղ կածանի երկու կողմերը: Միաժամանակ սուրհանդակներու միջոցով լուր ղրկուեցաւ շրջակայ գիւղերուն` պատրաստ ըլլալու: Հայկական մարտական ուժերը բռնեցին նաեւ Մաշադիշէնի արեւմտեան սահմաններուն բլուրները եւ Ղաւախանի ու Մսմնայի միջեւ տարածուող ձորակին բարձունքները: Արեւածագէն...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մարտակերտ Թուրք-թաթարական զօրքերու Շուշի մուտքէն քանի մը օր ետք, 1 հոկտեմբեր 1918-ին թրքական հրամանատարութիւնը լուծարքի ենթարկեց Ղարաբաղի ժողովրդական կառավարութիւնը: Կառավարութեան անդամները, որոնց շարքին` նախագահ Եղիշէ Իշխանեան, ինչպէս նաեւ շարք մը մտաւորականներ, վաճառականներ, արհեստաւորներ, քահանաներ եւ ուսուցիչներ, աւելի քան վաթսուն հոգի, ձերբակալուեցան եւ բանտ նետուեցան: Հարցաքննութեան ժամանակ անոնք խոշտանգուեցան եւ յետոյ կոխկռտուեցան: Թրքական հրամանատարութիւնը Շուշիի եւ յարակից գիւղերու զինաթափումը...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Պաքուի հայ պաշտպանները Նորաստեղծ Ազրպէյճանի կառավարութիւնը, Ֆաթալի խան Խոյսկիի եւ Մուսաւաթ կուսակցութեան ղեկավարութեամբ, կ՛առաջադրէր Թուրքիոյ միջոցով թրքական մեծ պետութեան մը ստեղծումը, որ պիտի ընդգրկէր Միջերկրական ու Սեւ ծովերու ափերէն մինչեւ Անդրկասպեան շրջաններ եւ Թուրքեստան: Ազրպէյճանի մայրաքաղաքը ժամանակաւորապէս դարձաւ Գանձակը, քանի որ Պաքուի մէջ խորհրդային իշխանութիւն հաստատուած էր բոլշեւիկ Ստեփան Շահումեանի գլխաւորութեամբ: Նուրի փաշայի գլխաւորութեամբ թրքական զօրքերու Ազրպէյճան մուտքէն...