Քեմալական Եւ Բոլշեւիկեան Գործակցութիւն. Հայաստանի Մայիսեան Ապստամբութիւնը. Արցախի Խորհրդայնացումը

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Ազրպէյճանի խորհրդայնացումէն ետք, 5 մայիս 1920-ին Խոսրով բէկ Սուլթանով նամակ ուղարկեց հայկական զօրքերու հրամանատարութեան, յայտնելով որ Կարմիր բանակի ջոկատներ մտած են Շուշի եւ հետեւաբար հայկական զօրամասերը եւ տեղացի գործիչները պէտք է հեռանան շրջանէն: Ան կը շարունակէր ըսելով որ շուտով բոլշեւիկ ներկայացուցիչներ պիտի ուղարկուին գաւառ, բանակցելու համար Դրոյի հետ:

Խոսրով բէկ Սուլթանովի նամակը ստանալէն ետք Դրօ Հայաստանի կառավարութենէն եւ սպարապետ զօրավար Թովմաս Նազարբէկեանէն հրահանգ ստացաւ: Կ՛ըսուէր, որ բոլշեւիկները մտած են Պաքու եւ Ազրպէյճան յայտարարուած է սովետական: Կ՛առաջարկուէր, որ եթէ Խորհրդային Ազրպէյճանի կողմէ որեւէ դիմում ըլլայ, ոչ մէկ բանակցութիւն վարէ եւ ուժգին կերպով պաշտպանէ հայկական Արցախը, իսկ դիմողներուն պատասխանէ, որ բանակցին Հայաստանի կառավարութեան հետ:

Մինչեւ Հայաստանէն ստացուած հրահանգը Դրօ արդէն ընդունած էր Ազրպէյճանի կողմէ ուղարկուած ներկայացուցիչները` Միխայիլ Լեւանդովսկին եւ Սահակ Տէր Գաբրիէլեանը:

Լեւանդովսկի Տասնմէկերորդ Կարմիր բանակին հրամանատարն էր, որ Հիւսիսային Կովկասը սպիտակ ռուսերէն մաքրելէն ետք, քեմալական Թուրքիոյ լուռ համաձայնութեամբ մտած էր Ազրպէյճան: Ազրպէյճանցի զինուորները մէկ գիշերուան մէջ կարմիր բանակայինի գլխարկներ հագած եւ անոր հրամանատարութեան տակ անցած էին:

Սահակ Տէր Գաբրիէլեան շուշեցի էր, համայնավար պատասխանատու գործիչ եւ 12-րդ բանակի ռազմա-յեղափոխական խորհուրդի անդամ:

* * *

Կարմիր բանակին մուտքը Անդրկովկաս եւ Ազրպէյճանի խորհրդայնացումը ազդանշան հանդիսացան Հայաստանի մէջ ապստամբութիւն սկսելու համար:

Հայաստանի Համայնավար կուսակցութիւնը եւ երկրին թուրք-թաթարական խմբաւորումները, բոլշեւիկեան Ռուսաստանի, Ազրպէյճանի եւ քեմալական Թուրքիոյ աջակցութեամբ 1 մայիս 1920-ին ապստամբութիւն բարձրացուցին: Ապստամբութեան կեդրոն դարձաւ Ալեքսանդրապոլը: Ապստամբները ռազմա-յեղափոխական կոմիտէ ստեղծեցին: Ապստամբներուն կողմը անցան բոլշեւիկեան գաղափարներով տարուած զինուորականութեան մէկ մասը եւ «Վարդան զօրավար» զրահապատ շոգեկառքը, որուն հրամանատար գնդապետ Սարգիս Մուսայէլեան ապստամբական ուժերու հրամանատար նշանակուեցաւ:

Հայաստանի Հանրապետութեան համար վտանգաւոր դրութիւն ստեղծուեցաւ: Քաղաքական ճգնաժամը յաղթահարելու համար որոշուեցաւ ուժեղ կառավարութիւն ստեղծել: Մայիս 5-ին Ալեքսանդր Խատիսեանի կառավարութիւնը հրաժարեցաւ եւ անոր փոխարէն Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան ղեկավար մարմինի անդամներէն Բիւրօ-կառավարութիւն կազմուեցաւ: Վարչապետ նշանակուեցաւ Համօ Օհանջանեան:

Բիւրօ-կառավարութիւնը հանդէս եկաւ յայտարարութեամբ, ուր կը նշուէր, որ աշխարհաքաղաքական բարդ պայմաններու տակ ժողովուրդը պէտք է զուսպ ըլլայ եւ համախմբուի կառավարութեան եւ բանակին շուրջ:

Հայկական բանակի հրամանատարութիւնը իր կարգին Թուրքիոյ եւ բոլշեւիկներու յարաբերութիւններուն մասին տեղեկութիւններ հրապարակեց, ցոյց տալով այն լուրջ սպառնալիքը, որուն առջեւ կանգնած է Հայաստանը: Բանակի հրապարակած հաղորդագրութեան մէջ կ՛ըսուէր.

«Համաձայն հաղորդագրութեան` 15-րդ կորպուսը Քեազիմ Կարաբեքիր փաշայի հրամանատարութեամբ Կարսի սահմանի մօտ ռազմական գործողութիւններ սկսելու պատրաստութիւններ է տեսնում: Նրանց նպատակն է դուրս քշել հայերը Կարսի շրջանից եւ վերականգնել Հարաւ-արեւմտեան հանրապետութիւնը: Միաժամանակ ապստամբութիւններ պիտի սկսեն Զանգիբասարում, Վեդիբասարում, իսկ ադրբեջանական ռազմական կարեւոր կէտերն անվնաս դարձնելով իրենց համար եւ մաքրելով հայկական զօրքերից, պէտք է ուղիղ կապ հաստատեն Էրզրումի հետ` նոր կառուցուող Ալիաթ-Ջուլֆա երկաթուղագծով եւ Արաքսի հովտով»:

Նոյն օրերուն Մուսթաֆա Քեմալ նամակ ուղարկեց Քեազիմ Քարապեքիր փաշայի, ուր կ՛ըսուէր. «…Մեր երկրի ապագան, մեր արեւելեան սահմանները կախուած են ռուսերու հետ համագործակցութենէն:… Մենք չենք ձեռնարկեր որեւէ որոշիչ գործողութիւն առանց բոլշեւիկներու հետ քաղաքական համաձայնութեան»:

Ապստամբ բոլշեւիկներ մայիս 10-ին Ալեքսանդրապոլի մէջ իշխանութիւնը իրենց ձեռքը առին, սակայն քանի մը օր ետք, մայիս 14-ին կառավարական ուժերը Սեպուհի հրամանատարութեամբ ստիպեցին ապստամբներուն անձնատուր ըլլալու:

Ապստամբական շարժումներ եղան նաեւ Կարսի, Սարըղամիշի, Նոր Պայազիտի եւ Շամշադինի մէջ, որոնք դիւրութեամբ ճնշուեցան:

Ապստամբութեան ղեկավարները իրենց յոյսը դրած էին Կարմիր բանակի օգնութեան վրայ, որ տեղի չունեցաւ:

Ապստամբութիւնը թէեւ ճնշուեցաւ, սակայն սասանեց կառավարութեան դիրքերը եւ թուլցուց հայկական բանակին մարտունակութիւնը:

* * *

Բոլշեւիկները մտադրած էին ցամաքային կապ հաստատել Մուսթաֆա Քեմալի զօրքերուն հետ: Տասնմէկերորդ Կարմիր բանակը Գանձակի կողմէն մտաւ Ջիվանշիր, իսկ Եւլախի խճուղիով շարժեցաւ դէպի Շուշի:

Հայաստանի մէջ բոլշեւիկեան ապստամբութեան ճնշումէն եւ ապստամբութեան կազմակերպիչներուն կողմէ գործադրութենէն ետք յարաբերութիւնները աւելի սրեցան Խորհրդային Ռուսաստանի եւ Հայաստանի միջեւ:

Նոյն ժամանակ Ուքրանիոյ մէջ Կարմիր բանակը ծանր պարտութիւններ կրած էր լեհ-ուքրանական ուժերէն: Կը թուէր, որ այժմ բոլշեւիկները պիտի պարտուին «ուքրանական մահուան եռանկիւնին» մէջ, եւ անոնց մտադրութիւնները Կովկասի մէջ պիտի ձախողին: Սակայն յետոյ իրավիճակը փոխուեցաւ: Կարմիր բանակը ընդհանուր յարձակողականի անցաւ: Լեհ եւ ուքրանական զօրքերը ջախջախուեցան եւ ցիր ու ցան բռնեցին նահանջի ճամբան: Կարմիր բանակը հարիւրաւոր քիլոմեթրեր յառաջացաւ եւ գրաւեց Քիեւը:

* * *

Խորհրդային Ռուսաստան տակաւին կը գերադասէր ձեռնպահ մնալ Անդրկովկասի մէջ նոր տարածքներ խորհրդայնացնելու հեռանկարէն, եւ ատոր համար բազմաթիւ պատճառներ ունէր:

Ազրպէյճանի խորհրդայնացումէն ետք Ռուսաստան բանակցութիւններ սկսաւ Հայաստանի եւ Վրաստանի կառավարութիւններուն հետ: Հայաստանի մէջ բոլշեւիկներու մայիսեան ապստամբութեան ժամանակ Խորհրդային Ռուսաստան ձեռնպահ մնաց Հայաստանի դէմ ուղղակի քայլերէն, հակառակ այդ առիթով հնչած առաջարկներէն, եւ գերադասեց բաւարարուիլ Հայաստանի կառավարութեան յուշագիրներ յղելով: Իսկ Հայաստանի տարածք մտած ռուսական ուժերը ետ քաշուեցան:

Խորհրդային Ռուսաստան այդ պահուն Կովկասի մէջ լայնածաւալ գործողութիւններու չէր ձգտեր: Աւելի՛ն. ան անցանկալի կը նկատէր այդ գործողութիւններուն Թուրքիոյ ներգրաւումը:

Սակայն Կարմիր բանակին Արցախ մուտքը պատահական երեւոյթ չէր: Խորհրդային Ռուսաստանին անհրաժեշտ էր ուղղակի կապ Մուսթաֆա Քեմալի հետ, եւ ատոր ամէնէն կարճ տարբերակը կ՛անցնէր հայկական տարածքներէն:

Հայաստանի ղեկավարութեան համար գաղտնիք չէր, որ անյետաձգելի հռչակուած քեմալական եւ բոլշեւիկեան «կամուրջը» ամենայն հաւանականութեամբ պէտք է անցնէր հայկական տարածքներէն:

Արդէն Ազրպէյճանի խորհրդայնացումէն անմիջապէս ետք Վրաստանի մէջ Հայաստանի դիւանագիտական ներկայացուցչութիւնը հաղորդագրութիւն ուղարկած էր Երեւան` արտաքին գործոց նախարարութեան, ուր կ՛ըսուէր որ Կարմիր բանակն ու քեմալականները ամենայն հաւանականութեամբ իրարու հետ կապ կը հաստատեն Ղարաբաղ-Զանգեզուր-Նախիջեւան գօտիով:

* * *

Ազգամիջեան բախումներ թոյլ չտալու նպատակով Կարմիր բանակի հրամանատարութիւնը մայիս 11-ին իր ուժերուն հրամայեց հսկողութեան տակ առնել Նախիջեւան-Օրտուպատ-Շուշի գօտին` մինչեւ Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ սահմանային հարցերու վերջնական ճշդումը:

Տասնմէկերորդ Կարմիր բանակի 32-րդ բաժանմունքի 281-րդ գունդը Շուշի մտաւ մայիս 12-ին: Նոյն օրը Շուշի հասաւ նաեւ Կովկասեան ճակատի ռազմական խորհուրդի նախագահ Գրիգորի (Սերգօ) Օրջոնիկիձէ:

Ղարաբաղի նահանգապետ Խոսրով բէկ Սուլթանով Ազրպէյճանի խորհրդայնացումէն ետք Ղարաբաղի մէջ յեղկոմ, իսկ ինքզինք` յեղկոմի նախագահ հռչակած էր:

Սուլթանովի այդ քայլը բողոքի ալիք բարձրացուցած էր արցախահայութեան մէջ: Այդ առիթով բողոքի նամակ ուղարկուեցաւ Լենինի, ուր կ՛ըսուէր որ Ղարաբաղի 360 հազարնոց հայութիւնը երեք տարի պայքարած է խանական Ազրպէյճանի եւ Թուրքիոյ դէմ: Եւ կրկնակի եռանդով պիտի շարունակէ պայքարը, մինչեւ Ղարաբաղի սահմաններուն կը մօտենան յեղափոխութեան հաւատարիմ Խորհրդային Ռուսաստանի զաւակները:

Ռուսական զօրքերու մուտքը բաւական հանգիստ ընդունուեցաւ արցախահայութեան կողմէ:

Դրօ մայիս 21-ին Հայաստանի կառավարութեան հեռագիր ուղարկեց, ուր կ՛ըսուէր որ հայ գիւղացիներու միջոցով անհնար է դիմադրել բոլշեւիկներուն:

Արցախահայութեան համար բոլշեւիկներուն մուտքը թուրք-ազրպէյճանական վտանգը, այսինքն` ցեղասպանութիւնը կանխելու հնարաւոր միակ տարբերակն էր:

* * *

Դրօ 25 մայիս 1920-ին իր մօտ գտնուած երեք միլիոն ռուբլին եւ զինամթերքը հայ բոլշեւիկ պատասխանատու Սաքօ Համբարձումեանին յանձնեց, իր զօրքերը հաւաքեց եւ ճամբայ ելաւ դէպի Զանգեզուր: Քիրսի գագաթէն յաջորդ օր ան անցաւ Խծաբերդ եւ մայիս 27-ի առաւօտուն մտաւ Զանգեզուր:

Դրոյի հեռանալուն յաջորդ օրը, մայիս 26-ին Վարանդայի Ներքին Թաղավարդ գիւղին մէջ հրաւիրուեցաւ արցախահայութեան տասներորդ համագումարը: Պատգամաւորներուն մեծամասնութիւնը բոլշեւիկներ էին:

Համագումարը, երկօրեայ նիստերէ ետք, մայիս 28-ին որոշեց. ա) Ղարաբաղը յայտարարել խորհրդային, բ) ստեղծել յեղկոմ, գ) յեղկոմի նախագահ ընտրել Սաքօ Համբարձումեանը եւ դ) կապ հաստատել Շուշիի յեղկոմին հետ:

Այսպիսով, շուրջ երկու տարի ժողովրդական համագումարներու կողմէ կառավարուող Արցախի անկախութեան վերջ կը տրուէր:

Ժողովրդական համագումարներու կողմէ կառավարուող այդ ժամանակաշրջանը եզակի երեւոյթ էր ժողովուրդներու պատմութեան մէջ:

Նշենք, որ այդ ժամանակաշրջանին Արցախ հասարակական քսաներկու համայնքներու բաժնուած էր: Համայնքներէն հաւասար թիւով պատգամաւորներ կ՛ընտրուին: Քուէաթերթիկներ չկային. հասարակական համայնքի մէջ մտնող գիւղերու ներկայացուցիչները կը հաւաքուէին համայնքին կեդրոնը, ուր բաց քուէարկութեամբ կ՛ընտրուէին պատգամաւորները: Կուսակցութիւնները, անկախ իրենց անդամներու թիւէն, կրնային համագումար ուղարկել երկուքական կամ երեքական պատգամաւոր, ինչպէս որ կը հրահանգուէր: Պատգամաւորները բոլորն ալ հայ էին: Համագումարը կ՛ընտրէր կառավարութեան նախագահ եւ կառավարիչներ: Համագումարը կ՛ընտրէր նաեւ ազգային խորհուրդ: