Պատմական

Արցախի Մետրոպոլիտ Սարգիս Արքեպիսկոպոսի Վախճանումը Եւ Ներսէս Արքեպիսկոպոս Աշտարակեցիի «Պատուաւոր» Աքսորը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Թուրքմենչայի դաշնագիրի ստորագրումը զօրավար Իվան Պասկեւիչի եւ գահաժառանգ Աբաս Միրզայի կողմէ: Ռուսաստանի եւ Պարսկաստանի միջեւ 1828 փետրուարին կնքուած Թուրքմենչայի դաշնագիրի 15-րդ յօդուածին համաձայն երկու երկիրներու հպատակները կրնային իրենց ազատ կամքով գաղթել մէկ երկրէն միւսը: Յօդուածին մէջ հայերու անուան յիշատակութիւն չկար, բայց գրուած էր հայերուն համար: Այս իրաւունքէն...

Արցախցիներու Օժանդակութիւնը Եւ Քոչուորներու Սանձահարումը Թուրքմենչայի Դաշնագիրը Եւ Արեւելեան Հայաստանի Միացումը Ռուսաստանի ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Երեւանի բերդի գրաւում Ռուս-պարսկական պատերազմը սկսած էր 1826-ին. պարսկական բանակը, արագ յառաջխաղացքէ ետք, ծանր կորուստներ կրած էր: Ներսէս արքեպիսկոպոս Աշտարակեցիի գլխաւորած հայկական կամաւորական ջոկատները ռուսական բանակի կողքին կը մասնակցէին պատերազմական գործողութիւններուն: Ռուսական բանակը գրաւած էր Էջմիածինը, բայց Երեւանի բերդին պաշարումը աւարտած էր անյաջողութեամբ: 1827-ի ամրան համեմատական...

Արցախի Վրայ Քոչուորներու Յարձակումներ Էջմիածին` Զինուորական Կայան Եւ Քաղաքային Իշխանութեան Կեդրոն ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ռուսական բանակի յառաջապահ ուժերը եւ հայ կամաւորական ջոկատները 13 ապրիլ 1827-ին պարսիկներէն գրաւած էին Էջմիածինը եւ ապրիլ 27-ին պաշարած Երեւանի բերդը: Ռուսական բանակի գլխաւոր ուժերը, բաղկացած` 4800 հետեւակ եւ 3800 հեծեալ զինուորէ ու 26 թնդանօթէ, զօրավար Պասկեւիչի հրամանատարութեամբ Շուլաւերէն ճամբայ ելլելով 8 յունիս 1827-ին հասան Էջմիածին: Անձամբ...

Ռուստամ Ռազա` Հեծելազօրային Ջոկատի Հրամանատար ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Սուրբ Էջմիածին Հայրենիքը ազատագրելու առաջադրանքով, վիրահայոց առաջնորդ Ներսէս արքեպիսկոպոս Աշտարակեցիի ղեկավարութեամբ 1827 մարտին սկսած էր կամաւորական շարժումը: Թիֆլիսի մէջ սկիզբը 240 կամաւորներ հաւաքուած էին: Կամաւորներուն թիւը արագօրէն բարձրացաւ եւ հասաւ վեց հարիւրի: Կամաւորներ հաւաքագրելու համար մարդիկ գործուղուեցան տարբեր վայրեր: Կամաւորական ջոկատներ կազմուեցան Գանձակի, Ղազախի, Շամշադինի եւ Լոռիի մէջ: Կամաւորական առանձին հեծելագունդ կազմեցին Արցախի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Նիկոլայ Ա. Կայսր                                                 Մարաջախտ Հանս ֆոն Դիբիչ                         Զօրավար Իվան Պասկեւիչ Ռուսական բանակի սպայակոյտի պետ մարաջախտ Հանս ֆոն Դիբիչ Նիկոլայ Ա. կայսեր յանձնարարութեամբ 1827¬ի տարեսկիզբին Պետերբուրգէն Թիֆլիս ուղարկուած էր, քննութիւն բանալու Կովկասի կառավարչապետ եւ գլխաւոր հրամանատար զօրավար Երմոլովի գործունէութեան շուրջ: Մարաջախտ Դիբիչ ծագումով գերմանացի էր, ռուսական  բանակին...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ռուսական բանակին ներխուժումը Պարսկաստան Աբաս Միրզայի արշաւանքը եւ ռուս-պարսկական բանակներուն միջեւ մղուած կռիւները աւերածութեան մատնած էին Արցախը: Գիւղերը լքուած ու ամայացած էին: Ժողովուրդին մէկ մասը պարսկական բանակին կողմէ գերեվարուած եւ քշուած տարուած էր Արաքսի միւս ափը, իսկ մնացեալներն ալ լեռները փախած էին: Պարսկական արշաւանքը սկսած էր այն ժամանակ երբ հունձքը պիտի սկսէր: Հունձք չէր կատարուած, եւ ցորենի ամբողջ...

Գանձակի Ճակատամարտը Եւ Պարսկական Բանակին Հեռացումը Արցախէն ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Գրիգոր եպիսկոպոս Մանուչարեան Նոր Վարագավանքի վանահայր Գրիգոր եպիսկոպոս Մանուչարեան ռուսական բանակի 1804-ի երեւանեան արշաւանքին ժամանակ Շամշադինէն եւ Ղազախէն հայ կամաւորներ հաւաքագրած եւ ռուսական բանակի կողքին պարսիկներուն դէմ կռուած ու իր քաջագործութիւններով հռչակաւոր դարձած էր: 1808-ին ան իր կամաւորներով մասնակցած էր ռուսական բանակին կողմէ Նախիջեւանի գրաւման եւ վիրաւորուած ու հազիւ մահէ ազատած...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Տումիի Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցին Ռուսական կայսրութեան սահմաններ ներխուժած պարսկական բանակը մէկ կողմէ յարձակման անցած էր Փամբակի եւ Շորագեալի ուղղութեամբ եւ միւս կողմէ մտած էր Արցախ եւ 25 յուլիս 1826¬ին հասած Շուշի ու պաշարման օղակ հաստատած էր բերդաքաղաքին շուրջ: Աբաս Միրզա կը փորձէր ռուսական բանակին հարկադրել պատերազմելու Արցախի եւ Շիրակի ուղղութիւններով` Վրաստանի մէջ կեդրոնացած զօրքը թուլցնելու եւ մեկուսացնելու նպատակով:...

Ներսէս Արքեպիսկոպոս Աշտարակեցիի Շրջաբերականը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Պարսկական զօրքի յառաջխաղացք Աբաս Միրզայի առաջնորդութեամբ Պարսկական Ռուսաստանի դէմ պատերազմի կը պատրաստուէր, վերանուաճելու համար Կովկասը: Պարսկաստանէն, շիի կրօնաւորներու կողմէ անհաւատներուն դէմ սրբազան պատերազմի սկսելու կոչը լայն արձագանգ գտած էր թէ՛ պարսիկներուն եւ թէ Կովկասի իսլամներուն մէջ: Ամէն կողմէ հաւատքի կռուողներ` մուճահիտներ կը հաւաքագրուէին եւ մոլլաներու դրօշին ներքեւ զօրագունդեր կը կազմաւորուէին: Կովկասի լեռնականներուն հետզհետէ ծաւալող...

Շուշիի Ագուլեցոց Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցւոյ Կառուցումը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հաղբատի վանքը քաշուած Եփրեմ Ձորագեղցի հրաժարեալ կաթողիկոս ռուսական կառավարութեան համար իր ձեռքը գործիք մըն էր, պարսկական գործերուն միջամտելու, ի հարկին երկու պետութիւններուն միջեւ յարաբերութիւնները սրելու եւ պատերազմի առիթ ստեղծելու համար: Պոլսոյ պատրիարքարանը, սուլթանի կառավարութեան ճնշումին տակ, այն հիմամբ որ կաթողիկոսը ռուսերուն ձեռքը գործիք դարձած է, իր յարաբերութիւնները խզեց Էջմիածնի հետ: Կարապետ Գ....

Եփրեմ Ա. Ձորագեղցի` Հրաժարեալ Կաթողիկոս ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Թիֆլիսի հայոց առաջնորդանիստ Վանքի եկեղեցին (այժմ աւերուած) Էջմիածնի պարտքերուն լուծում գտնելու եւ պարսկական բռնութիւններէն խոյս տալու նպատակով Եփրեմ Ա. Ձորագեղցի կաթողիկոս Շուշի ապաստան գտած էր: Ռուսական կառավարութիւնը կաթողիկոսէն կը պահանջէր որ ռուսական հողերէն հեռանայ եւ Էջմիածին վերադառնայ, պարսիկներուն հետ բախումի առիթ չտալու համար: Եթէ կաթողիկոսը տրամադիր չէ ենթարկուելու, պէտք է հրաժարի գահէն: Եփրեմ...

Էջմիածին` Ծանր Պարտքերու Բեռան Տակ Եւ Եփրեմ Ա. Կաթողիկոս Շուշիի Մէջ Սուրբ Էջմիածին ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ղարաբաղի, Շաքիի եւ Շիրվանի զինուորական կառավարիչ զօրավար Վալերիան Մադաթով, զօրքերու հրամանատարութեան կողքին, ստանձնած էր նաեւ քաղաքացիական ղեկավարման ամբողջ պատասխանատուութիւնը: Անոր զինակիցներու վկայութեամբ Մադաթովի ռազմատենչ բնաւորութիւնը, տեղական լեզուներու եւ սովորութիւններու, ինչպէս նաեւ ասիական ու եւրոպական սովորութիւններու իմացութիւնը` իր ղեկավարած շրջաններուն մէջ զայն դարձուցած էին անփոխարինելի: Մադաթով...

Տաղստանի Ցեղերուն Նուաճումը Եւ Շաքիի Ու Շիրվանի Խանութիւններուն Լուծարքը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Կովկասի կառավարչապետ եւ բանակի գլխաւոր հրամանատար զօրավար Ալեքսի Երմոլով եւ անոր օգնական, Ղարաբաղի, Շաքիի ու Շիրվանի կառավարիչ զօրավար Վալերիան Մադաթով սկսան կարգ ու կանոն հաստատել խանական բռնութիւններու տակ հեծող երկրին մէջ: Երմոլով, որ Կովկաս ուղարկուած էր շրջանը ռուսացնելու նպատակով, Թիֆլիսի մէջ սկսաւ տեղական սովորութիւններ ներմուծել եւ հարէմ ստեղծեց, ուր...

Աղուանից Կաթողիկոսութեան Լուծարքը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աղուանից Սարգիս կաթողիկոս Հասան Ջալալեան նախապէս հրաժարած էր կաթողիկոսական իր կոչումէն եւ արքեպիսկոպոսի աստիճանով Հաղբատի վանահայրն էր: 1812-ին ան վերադարձաւ Արցախ եւ Գանձասարի վանքին մէջ կեդրոնանալով կրկին ինքզինք Աղուանից կաթողիկոս հռչակեց: Էջմիածինէն ազդարարեցին Սարգիս կաթողիկոսին, որ պահէ իր խոստումը եւ կաթողիկոսական տիտղոս չգործածէ: Բայց ան, անտեսելով Մայր աթոռի ազդարարութիւնը, Ղարաբաղի Մեհտի Ղուլի խանի աջակցութեան դիմեց...

Ռուս-Պարսկական Պատերազմներ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ասլանդուզի ճակատամարտը Կովկասի կառավարչապետ եւ զինուորական հրամանատար զօրավար Նիկոլայ Ռտիշչեւ զօրավար Փիոթր Կոտլեարեւսկիի ամէն իրաւասութիւն տուած էր Ղարաբաղի խանութեան սահմաններէն ներս ինքնուրոյն գործելու պարսիկներուն եւ տեղացի թուրք իշխանաւորներուն դէմ: Ղարաբաղի Մեհտի Ղուլի խան համոզուած էր որ ռուսերուն դիրքերը սկսած են տկարանալ եւ պարսիկներուն հետ գործակցելով կարելի է չէզոքացնել ռուսական տիրապետութիւնը: Ան սկսաւ հալածել ռուսերուն կողմնակից թուրք...

Ջաֆար Ղուլի Խանի Սանձարձակութիւնները Եւ Վանի Իւզպաշիի Ու Զօրավար Կոտլեարեւսկիի Քաջագործութիւնները Զօրավար Նիկոլայ Ռտիշչեւ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ղարաբաղի Մեհտի Ղուլի խանի եղբօրորդի Ջաֆար Ղուլի խան բանակցութեան մէջ էր Աբաս Միրզայի հետ եւ Ջաւանշիր ու Ջաբրաիլլու ցեղերու ուժերով պիտի միանար պարսկական բանակին ու թիկունքէն հարուածէր ռուսական բանակը: Իբրեւ վարձատրութիւն պարսիկներ անոր պիտի յանձնէին Ղարաբաղի խանութիւնը եւ տասնհինգ հազար թուման: Աբաս Միրզայի կողմէ...

Գնդապետ Կոտլեարեւսկիի Ռազմական Արշաւանքները Օրհասական Վիճակ Արցախի Մէջ Եւ Ջաֆար Ղուլի Խանին Սանձարձակութիւնները ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Դանիէլ Ա. Սուրմառեցի կաթողիկոսի վախճանումէն ետք (1808-ին), Ներսէս արքեպիսկոպոս Աշտարակեցի, ռուս-պարսկական ընթացող պատերազմական վիճակը նկատի ունենալով, առանց կաթողիկոսական ընտրութիւն նշանակելու եւ նոյնիսկ ձեւականօրէն առանց Պոլսոյ հայութեան համաձայնութիւնը առնելու պատուիրակութիւն ուղարկեց Ռուսաստան, որքան կարելի է շուտ ռուսահայոց առաջնորդ Եփրեմ արքեպիսկոպոս Ձորագեղցին Էջմիածին բերելու համար: Դանիէլ Ա....

Դանիէլ Ա. Սուրմառեցի Կաթողիկոսին Վախճանումը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աղուանից Սարգիս կաթողիկոս Հասան Ջալալեան, Վրաստան տեղափոխուելէն ետք, Ղուկաս Ա. կաթողիկոսին օրով Էջմիածին կանչուած եւ իր կաթողիկոսական կոչումէն հրաժարած էր, մնալով եպիսկոպոս: Ան Հաղբատի վանահայր նշանակուած էր եւ խոստում տուած, որ կաթողիկոսական կնիք եւ տիտղոս պիտի չգործածէ եւ արքեպիսկոպոսի աստիճան պիտի կրէ: Ամասարի վանքին մէջ կեդրոնացած Իսրայէլ կաթողիկոս վախճանեցաւ 1808-ին: Սարգիս արքեպիսկոպոս արդէն...

Մելիք Ռովշանի Եւ Վանի Աթաբէկեանի Քաջագործութիւնները ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աթաբէկեաններուն զինանշանը Ռուսական տիրապետութիւնը աստիճանաբար կ՛ամրապնդուէր եւ կը տարածուէր Կովկասի վրայ, եւ կառավարչապետ կոմս Իվան Գուդովիչ հարկաւոր կը նկատէր, կովկասեան այլ ժողովուրդներու շարքին, սիրաշահիլ հայերը: Ան որոշեց առաջին հերթին հայոց հոգեւոր իշխանութիւնը իրեն լծակից դարձնել: Գուդովիչ Պետերբուրգէն հրաման ստացաւ տեղեկութիւններ հաւաքել եւ փոխանցել հայոց հոգեւոր իշխանութեան վերաբերեալ, եւ յստակացնել, որ Դաւիթ-Դանիէլեան պայքարին...

Մելիք Աբովի Դառնութիւնները Եւ Արգելք` Անոր Գիւլիստան Վերադառնալուն ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Գիւլիստանի մելիքութեան կեդրոն Թալիշ գիւղը Կովկասի կառավարչապետ կոմս Գուդովիչ տեղացի ազգութիւններուն ու ցեղերուն նկատմամբ մեղմ եւ զանոնք սիրաշահելու քաղաքականութիւն կը վարէր: Այս հիմամբ ալ ան բարեացակամ վերաբերմունք կը ցուցաբերէր նաեւ հայերուն նկատմամբ: Թիֆլիսի հայոց առաջնորդ Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Գեղարդակիր լաւ յարաբերութիւններ մշակեց Գուդովիչի հետ, եւ այդ կապերը փորձեց օգտագործել ի նպաստ...