Պատմական

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Վարանդայի մելիք Ջումշուդ եւ Գիւլիստանի մելիք Ֆրէյդուն ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեանի միջնորդութեամբ 29 մարտ 1799-ին խոնարհագոյն աղերսագիր ներկայացուցած էին Փաւէլ Ա. կայսրին: Աղերսագիրին հետ մելիքները առանձին թուղթ մատուցեցին կայսեր` «Հինգ հայ մելիքներու անուններն ու գաւառները» խորագիրով: Մելիքներուն մատուցած թուղթը Խամսայի մելիքութիւններու պաշտօնական նկարագրութիւնն էր, ուր կ՛ըսուէր. «Մելիքներու ընդհանուր տիրապետութիւնը կը կոչուի Ղարաբաղ: Առաջինը անոնցմէ` մելիք Ջումշուդ, որդի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հաւապտուկ վանքը Մարտակերտի շրջանին մէջ, Վանք գիւղէն հարաւ, անտառախիտ լերան բարձունքին Ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեան Պետերբուրգի մէջ բանակցութիւններ կը վարէր իշխանութիւններուն հետ, խնդրելով զինուորապէս միջամտել` Պարսկաստանի կողմէ Անդրկովկասի սպառնացող վտանգը կանխելու առաջադրանքով: Մելիքները Աստրախանի մէջ Յովսէփ արքեպիսկոպոսէն լուրի կը սպասէին` Պետերբուրգ մեկնելու եւ կայսեր ընդունելութեան արժանանալու համար: Վրաց Գէորգի ԺԲ. թագաւոր իր դեսպան Կարսեւան Չաւչաւածէի միջոցով դիմում...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեան Թիֆլիս այցելութենէ ետք Վարանդայի մելիք Ջումշուդն ու Գիւլիստանի մելիք Ֆրէյդունը իբրեւ դեսպաններ հետը առնելով ճամբայ ելած էր Աստրախան: Մելիքները Աստրախան մնացին, իսկ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Պետերբուրգ մեկնեցաւ եւ հայութեան ազատագրութեան հարցերով բանակցութեան մէջ մտաւ պետական շրջանակներու հետ: Կատարոյ վանքը Հադրութի շրջանին մէջ, Դիզափայտ լերան գագաթին, 2478 մեթր բարձրութեան վրայ (վերանորոգուած 2018-ին): Աւանդութեան համաձայն մազքութներու...

Մելիք Բախտամի Վերադարձը Արցախ Եւ Սպանութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Արցախի մէջ 1797-ին սկսած սովը, երաշտը եւ ժանտախտը աւեր կը գործէին, եւ արցախցիք զանգուածաբար կը հեռանային իրենց հայրենի բնօրրանէն, ապաստան գտնելով տարբեր երկիրներու եւ յատկապէս Վրաստանի մէջ: Ժողովուրդին հետ Վրաստան տեղափոխուած էին նաեւ մելիքները: Նոյն ժամանակ Գանձակի մէջ կեդրոնացած Աղուանից Սարգիս կաթողիկոս Հասան Ջալալեան իր Դանիէլ բէկ եղբօր որդի Բաղդասար վարդապետին եւ...

Գէորգի Ժբ.` Վրաց Թագաւոր ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Երեւանի բնակիչները Շուշիի մէջ Աղա Մոհամէտ շահին սպանութենէն (17 յունիս 1797) ետք ապստամբած եւ իշխանութենէն հեռացուցած էին Ալի Ղուլի խանը, որ Թեհրան վերադառնալէն ետք կուրացուած էր: Ֆաթհ Ալի շահ կալանքէ ազատեց Երեւանի Մոհամէտ խանը եւ Խոյի Ջաֆար Ղուլի խանը եւ վերականգնեց անոնց իշխանութիւնները: Մինչ այդ Մակուի տիրակալ Ահմէտ խան Պայաթի որդի Հասան խան, որ...

Աղապէյիմ Աղա Ջաւանշիր` Արքունի Հարէմին Մէջ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աղա Մոհամէտ շահին սպանութենէն (17 յունիս 1797) ետք պարսկական բանակը խառնիխուռն հեռացած էր Շուշիէն, իսկ Իպրահիմ Խալիլ խան գիւլեաթաղցի Ռուստամ բէկի աջակցութեամբ վերադարձած էր Ղարաբաղ: Պարսկաստանի մէջ խառնակ վիճակ ստեղծուած էր եւ գահակալական կռիւներ կը մղուէին: Սատէգ խան Շիկակի, որ Ղազուինի մէջ կեդրոնացած` կը փորձէր չէզոքացնել Ղաջար արքայատոհմը, իր եղբայրներ Ջաֆար Ղուլի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշիի բերդին շրջափակը Աղա Մոհամէտ շահի սենեկապետ Սաֆար Ալի բէկ 1797 յունիս 16-էն 17 լուսցող գիշերը Շուշիի բերդին մէջ դաշունահարած էր Իրանի տիրակալը: Յունիս 17-ի առաւօտ կանուխ բերդին մէջ շշուկ տարածուեցաւ, որ Աղա Մոհամէտ շահ սպաննուած է: Սաֆար Ալի բէկ թագաւորին կտրուած գլուխը ձեռքը բռնած պալատէն դուրս ելաւ եւ հրապարակին վրայ ձգեց: Նոյն պահուն բերդին հայ եւ թուրք...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշի Աղա Մոհամէտ շահին պարսկական բանակը Վարանդայի մելիք Ջումշուդի առաջնորդութեամբ Շուշի մտած էր 1797¬ի մայիսի վերջաւորութեան: Շուշիի տիրելէն ետք Աղա Մոհամէտ շահ որոշեց պատժել հայ եւ թուրք բոլոր ազդեցիկ անձերը, որոնք Ղարաբաղի Իպրահիմ Խալիլ խանին կուսակիցներ էին եւ Շուշիի բերդի առաջին պաշարման ժամանակ կռուած էին իր դէմ: Անոնց շարքին էին գիւլեաթաղցի Ռուստամ բէկ (որ Ղարաբաղի խանին կողմէ Ջրաբերդի...

Աղա Մոհամէտ Շահին Երկրորդ Արշաւանքը Եւ Յաղթական Մուտքը Շուշի ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աղա Մոհամէտ շահ արշաւանքի ժամանակ Ռուսական զօրքերը 1797-ի գարնան սկիզբը արագօրէն կը հեռանային Անդրկովկասէն, իսկ Պարսկաստանէն կը լսուէր, որ Աղա Մոհամէտ շահ նոր արշաւանքի կը պատրաստուի: Ռուսական զօրքերու հեռացումը տեղացի իսլամները կը վերագրէին անոնց տկարութեան, երկչոտութեան եւ վախին: Կը խօսուէր, որ պարսից շահին գալուստը հազիւ լսած, ռուսեր սկսան փախչիլ:...

Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Արղութեանի Մատուցած Ծառայութիւնները Եւ Ապրած Յուսախաբութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Զօրավար Ալեքսանդր Ռիմսքի-Կորսաքովի հրամանատարութեան տակ գործող ռուսական բանակը 1796-ի հոկտեմբերին արշաւանքի սկսած էր Գանձակի խանութեան դէմ: Գանձակը նուաճելէն ետք բանակը պիտի վերակազմուէր եւ պիտի սկսէր դէպի Պարսկաստան արշաւանքը: Սակայն Ռիմսքի-Կորսաքովի բանակը մեծամեծ արգելքներու հանդիպեցաւ: Աշնանային անձրեւային եղանակ էր, ճանապարհները` ցեխոտ եւ դժուարանցանելի, իսկ ուտեստեղէն ճարելը հետզհետէ կը դժուարանար: Յովսէփ արքեպիսկոպոս...

Իպրահիմ Խալիլ Խանին Հակադարձութիւնը Եւ Զուբովի Դէմ Դաւադրութիւն  Ռուսական Հարուածային Զօրաբանակը Եւ Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Արղութեանի Վերապահուած Դերակատարութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հադրութի արեւմուտքը գտնուող Թաղասեռ գիւղի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին Պարզագետի ձախ ափին, բլուրի վրայ: Եղած է Դիզակ գաւառի գրչութեան կեդրոն: Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեան շարունակ նամակագրական կապ կը պահէր Ղուկաս Ա. Կարնեցի կաթողիկոսին հետ եւ տեղեկութիւններ կը փոխանցէր ռուսական բանակի Անդրկովկասեան արշաւանքի ընթացքի...

Գանձակի Դէմ Իպրահիմ Խալիլ Խանի Արշաւանքը Եւ Դալի Մահրասայի Ու Թիւլի Արզումանի Նահատակութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մուշկապատ Մարտունիի շրջանին մէջ, բարձրադիր լերան լանջին եւ ժայռերով ու անտառներով շրջապատուած: Վարդան Զօրավարի մատուռը, կողքին` Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին, եւ Քմխաչին Տակ, Ծրտխաչին Եալ եւ Տոնունց Օջախ սրբատեղիները: Մօտակայքէն կը հոսի Խոնաշէն գետը: Զօրավար կոմս Վալերիան Զուբովի ընդհանուր հրամանատարութեան տակ գործող ռուսական բանակը 1796 յունիսին...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեան հաւատացած էր որ ռուսական բանակի Անդրկովկասեան արշաւանքը` 1796-ին, հայ ժողովուրդին ազատութիւն պիտի բերէ: Ան այն համոզումը ունէր որ Ռուսաստան Պարսկաստանի դէմ պատերազմի սկսած է հայ ժողովուրդի եւ ընդհանուր առմամբ քրիստոնեաներու փրկութեան համար: Յովսէփ արքեպիսկոպոս ռուսական բանակին կողմէ Դերբենդի գրաւումէն ետք հոն կեդրոնացած ու ոգեւորութեամբ գործի լծուած էր: Ան, առանց թափանցելու պետական մտածողութեան եւ...

Դերբենդ Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Արղութեանի Դերակատարութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Պարսկաստանի տիրակալ Աղա Մոհամէտ խան Ղաջար 1796 մարտին Մուղանի դաշտին մէջ արքայից արքայ օծուած էր, բայց միաժամանակ կը շարունակէր պահել ցեղապետ խանի իր տիտղոսը: Աղա Մոհամէտ շահ կը պատրաստուէր կրկին Շուշիի վրայ արշաւելու, երբ լուր հասաւ որ թագաւորութեան արեւելեան երկրամասերուն մէջ ապստամբութիւններ բարձրացած են: Ապստամբութեանց ճնշումը աւելի առաջնահերթ էր, հետեւաբար արքայից արքան ճամբայ...

Մելիք Մեջլումի Դերակատարութիւնը Եւ Աղա Մոհամէտ Խանէն Ստացած Արտօնութիւնները ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աղա Մոհամէտ խանի պարսկական բանակը Շուշիի պաշարումը քակելէն ետք, 1795 սեպտեմբերի սկիզբը հասաւ Գանձակ: Նոյն օրերուն Աղա Մոհամէտ խանի եղբայրներ Ալի Ղուլի եւ Ջաֆար Ղուլի խաները քակեցին Երեւանի պաշարումը եւ ճամբայ ելան դէպի Գանձակ, ուր միացան իրենց եղբօր: Աղա Մոհամէտ խան կրկին պատուիրակ ուղարկեց վրաց Հերակլ Բ. թագաւորին, պահանջելով...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշի Պարսկաստանի տիրակալ Աղա Մոհամէտ խան Ղաջար 1795-ի օգոստոսին պաշարած էր Շուշին, եւ Ղարաբաղի Իպրահիմ Խալիլ խան ու անոր միացած հայեր, Վարանդայի մելիք Ջումշուդի, Գիւլիստանի մելիք Աբովի եւ Դիզակի մելիք Աբասի գլխաւորութեամբ, կը պաշտպանէին բերդաքաղաքը: Աղա Մոհամէտ խան կատարեալ անյաջողութեան մատնուեցաւ: Շուշիի բերդին մէջ ամրացած Իպրահիմ Խալիլ խան, մելիք Ջումշուդ, մելիք Աբով եւ մելիք Աբաս կատաղի դիմադրութիւն ցոյց...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշիի բերդի պարիսպները Պարսկաստանի տիրակալ Աղա Մոհամէտ խան վճռած էր զէնքի ուժով նուաճել Անդրկովկասը: Սակայն նախքան պատերազմական գործողութիւններու սկսիլը ան փորձեց խաղաղ բանակցութիւններու միջոցով հաւատացնել ռուսական կառավարութեան, որ Պարսկաստան խաղաղ դրացի կը մնայ, եթէ յարգուին անոր իրաւունքները Անդրկովկասի մէջ: Հիւսիսային Կովկասի ռուսական զօրքերու հրամանատար Իվան Վասիլեւիչ Գուդովիչ, որ անուանի դարձած էր ռուս-թրքական պատերազմներու ժամանակ եւ ղեկավարած էր Հաճիպէյի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Անդրկովկասի վրայ գերիշխանութիւն հաստատելու համար պայքարը կ՛ընթանար երկու ուղղութիւններով. մէկ կողմէ` Ռուսաստանի եւ Պարսկաստանի, եւ միւս կողմէ, տարածաշրջանէն ներս` Վրաստանի Հերակլ Բ. թագաւորին եւ Ղարաբաղի Իպրահիմ Խալիլ խանի միջեւ: Պարսիկներուն համար հարաւային Կովկաս պատմականօրէն, քաղաքականօրէն եւ ազգագրական առանձնայատկութիւններով պարսկական աշխարհին անքակտելի մասն է: Վրաստան (մինչեւ Գէորգիեւսկի դաշնագիրով ռուսական գերիշխանութեան ճանաչումը), եւ Ղուբայի, Դերբենդի, Շաքիի, Շիրվանի, Պաքուի, Թալիշի, Գանձակի,...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ասկերանի բերդը (Մայրամաբերդ) Կարկառ գետի հովիտին մէջ, Ստեփանակերտէն հիւսիս-արեւելք, աջակողմեան եւ ձախակողմեան հատուածներով, բարձր աշտարակներով եւ զանոնք միացնող պարիսպներով, կառուցուած է խանական տիրապետութեան ժամանակ: Վարանդայի մելիք Ջումշուդ Մելիք Շահնազարեան առանձին մնացած էր Իպրահիմ Խալիլ խանի դէմ, եւ Ղարաբաղի խանը ամէն միջոց ունէր զայն զսպելու: Իպրահիմ Խալիլ, իր Հիւրիզատ կնոջ միջամտութեամբ Վարանդայի մելիք նշանակեց անոր հարազատ եղբայրը Հիւսէյնը: Մելիք...

Արցախցիներ Վրացական Թագաւորութեան Սահմաններէն Ներս ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Նա­խի­ջեւ­ա­նիկ Աս­կե­րա­նի մօտ, Սուրբ Աս­տու­ա­ծա­ծին եկեղե­ցի­ով եւՂու­լունց օջախ եւ Սուրբ Նա­հա­տակ մա­տուռ­նե­րով: Դալի Մահրասայի, Թիւլի Արզումանի եւ Զարգար Մելքումի գլխաւորած արցախցիներու զինուած ուժերը Գանձակի խանութեան սահմաններէն իրերայաջորդ յարձակումներ կը շղթայազերծէին դէպի Ղարաբաղի խանութիւն, թրքական բնակավայրերու ու բանակատեղիներու վրայ: Արցախցի մարտիկները զինուած էին հրացանով, թուրով ու դաշոյնով: Մարտի երթալու ժամանակ ձախ կողքէն կը կապէին...