Պատմական

Էջմիածին` Ծանր Պարտքերու Բեռան Տակ Եւ Եփրեմ Ա. Կաթողիկոս Շուշիի Մէջ Սուրբ Էջմիածին ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ղարաբաղի, Շաքիի եւ Շիրվանի զինուորական կառավարիչ զօրավար Վալերիան Մադաթով, զօրքերու հրամանատարութեան կողքին, ստանձնած էր նաեւ քաղաքացիական ղեկավարման ամբողջ պատասխանատուութիւնը: Անոր զինակիցներու վկայութեամբ Մադաթովի ռազմատենչ բնաւորութիւնը, տեղական լեզուներու եւ սովորութիւններու, ինչպէս նաեւ ասիական ու եւրոպական սովորութիւններու իմացութիւնը` իր ղեկավարած շրջաններուն մէջ զայն դարձուցած էին անփոխարինելի: Մադաթով...

Տաղստանի Ցեղերուն Նուաճումը Եւ Շաքիի Ու Շիրվանի Խանութիւններուն Լուծարքը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Կովկասի կառավարչապետ եւ բանակի գլխաւոր հրամանատար զօրավար Ալեքսի Երմոլով եւ անոր օգնական, Ղարաբաղի, Շաքիի ու Շիրվանի կառավարիչ զօրավար Վալերիան Մադաթով սկսան կարգ ու կանոն հաստատել խանական բռնութիւններու տակ հեծող երկրին մէջ: Երմոլով, որ Կովկաս ուղարկուած էր շրջանը ռուսացնելու նպատակով, Թիֆլիսի մէջ սկսաւ տեղական սովորութիւններ ներմուծել եւ հարէմ ստեղծեց, ուր...

Աղուանից Կաթողիկոսութեան Լուծարքը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աղուանից Սարգիս կաթողիկոս Հասան Ջալալեան նախապէս հրաժարած էր կաթողիկոսական իր կոչումէն եւ արքեպիսկոպոսի աստիճանով Հաղբատի վանահայրն էր: 1812-ին ան վերադարձաւ Արցախ եւ Գանձասարի վանքին մէջ կեդրոնանալով կրկին ինքզինք Աղուանից կաթողիկոս հռչակեց: Էջմիածինէն ազդարարեցին Սարգիս կաթողիկոսին, որ պահէ իր խոստումը եւ կաթողիկոսական տիտղոս չգործածէ: Բայց ան, անտեսելով Մայր աթոռի ազդարարութիւնը, Ղարաբաղի Մեհտի Ղուլի խանի աջակցութեան դիմեց...

Ռուս-Պարսկական Պատերազմներ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ասլանդուզի ճակատամարտը Կովկասի կառավարչապետ եւ զինուորական հրամանատար զօրավար Նիկոլայ Ռտիշչեւ զօրավար Փիոթր Կոտլեարեւսկիի ամէն իրաւասութիւն տուած էր Ղարաբաղի խանութեան սահմաններէն ներս ինքնուրոյն գործելու պարսիկներուն եւ տեղացի թուրք իշխանաւորներուն դէմ: Ղարաբաղի Մեհտի Ղուլի խան համոզուած էր որ ռուսերուն դիրքերը սկսած են տկարանալ եւ պարսիկներուն հետ գործակցելով կարելի է չէզոքացնել ռուսական տիրապետութիւնը: Ան սկսաւ հալածել ռուսերուն կողմնակից թուրք...

Ջաֆար Ղուլի Խանի Սանձարձակութիւնները Եւ Վանի Իւզպաշիի Ու Զօրավար Կոտլեարեւսկիի Քաջագործութիւնները Զօրավար Նիկոլայ Ռտիշչեւ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ղարաբաղի Մեհտի Ղուլի խանի եղբօրորդի Ջաֆար Ղուլի խան բանակցութեան մէջ էր Աբաս Միրզայի հետ եւ Ջաւանշիր ու Ջաբրաիլլու ցեղերու ուժերով պիտի միանար պարսկական բանակին ու թիկունքէն հարուածէր ռուսական բանակը: Իբրեւ վարձատրութիւն պարսիկներ անոր պիտի յանձնէին Ղարաբաղի խանութիւնը եւ տասնհինգ հազար թուման: Աբաս Միրզայի կողմէ...

Գնդապետ Կոտլեարեւսկիի Ռազմական Արշաւանքները Օրհասական Վիճակ Արցախի Մէջ Եւ Ջաֆար Ղուլի Խանին Սանձարձակութիւնները ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Դանիէլ Ա. Սուրմառեցի կաթողիկոսի վախճանումէն ետք (1808-ին), Ներսէս արքեպիսկոպոս Աշտարակեցի, ռուս-պարսկական ընթացող պատերազմական վիճակը նկատի ունենալով, առանց կաթողիկոսական ընտրութիւն նշանակելու եւ նոյնիսկ ձեւականօրէն առանց Պոլսոյ հայութեան համաձայնութիւնը առնելու պատուիրակութիւն ուղարկեց Ռուսաստան, որքան կարելի է շուտ ռուսահայոց առաջնորդ Եփրեմ արքեպիսկոպոս Ձորագեղցին Էջմիածին բերելու համար: Դանիէլ Ա....

Դանիէլ Ա. Սուրմառեցի Կաթողիկոսին Վախճանումը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աղուանից Սարգիս կաթողիկոս Հասան Ջալալեան, Վրաստան տեղափոխուելէն ետք, Ղուկաս Ա. կաթողիկոսին օրով Էջմիածին կանչուած եւ իր կաթողիկոսական կոչումէն հրաժարած էր, մնալով եպիսկոպոս: Ան Հաղբատի վանահայր նշանակուած էր եւ խոստում տուած, որ կաթողիկոսական կնիք եւ տիտղոս պիտի չգործածէ եւ արքեպիսկոպոսի աստիճան պիտի կրէ: Ամասարի վանքին մէջ կեդրոնացած Իսրայէլ կաթողիկոս վախճանեցաւ 1808-ին: Սարգիս արքեպիսկոպոս արդէն...

Մելիք Ռովշանի Եւ Վանի Աթաբէկեանի Քաջագործութիւնները ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Աթաբէկեաններուն զինանշանը Ռուսական տիրապետութիւնը աստիճանաբար կ՛ամրապնդուէր եւ կը տարածուէր Կովկասի վրայ, եւ կառավարչապետ կոմս Իվան Գուդովիչ հարկաւոր կը նկատէր, կովկասեան այլ ժողովուրդներու շարքին, սիրաշահիլ հայերը: Ան որոշեց առաջին հերթին հայոց հոգեւոր իշխանութիւնը իրեն լծակից դարձնել: Գուդովիչ Պետերբուրգէն հրաման ստացաւ տեղեկութիւններ հաւաքել եւ փոխանցել հայոց հոգեւոր իշխանութեան վերաբերեալ, եւ յստակացնել, որ Դաւիթ-Դանիէլեան պայքարին...

Մելիք Աբովի Դառնութիւնները Եւ Արգելք` Անոր Գիւլիստան Վերադառնալուն ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Գիւլիստանի մելիքութեան կեդրոն Թալիշ գիւղը Կովկասի կառավարչապետ կոմս Գուդովիչ տեղացի ազգութիւններուն ու ցեղերուն նկատմամբ մեղմ եւ զանոնք սիրաշահելու քաղաքականութիւն կը վարէր: Այս հիմամբ ալ ան բարեացակամ վերաբերմունք կը ցուցաբերէր նաեւ հայերուն նկատմամբ: Թիֆլիսի հայոց առաջնորդ Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Գեղարդակիր լաւ յարաբերութիւններ մշակեց Գուդովիչի հետ, եւ այդ կապերը փորձեց օգտագործել ի նպաստ...

Մեհտի Ղուլի` Ղարաբաղի Խան ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մեհտի Ղուլի խան Ղարաբաղի Իպրահիմ Խալիլ խանի սպանութեան հարցով մելիք Ջումշուդ նամակ գրեց զօրավար Նեսվետաեւի, ուր կ՛ըսէր. «Իպրահիմ խանը ճանապարհէն դուրս եկաւ եւ մեծի կայսերական ծառայութիւնը խափանեց, պարսկական զօրքը բերաւ մօտեցուց, որ ինքն ալ երթայ անոնց միանայ: Խանը իր բերդէն դուրս ելաւ: Գիշերը խառնակութիւն եղած ժամանակ խանը սպաննուեցաւ: Այժմ պարսիկ ղզըլպաշ զօրքը Ղարաբաղի մէջ...

Պարսկական Արշաւանքը Եւ Ղարաբաղի Իպրահիմ Խալիլ Խանի Սպանութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Երեւանի վրայ ռուսական բանակի 1804-ի արշաւանքը իր նպատակին չէր հասած: Բայց, միւս կողմէ, Ղարաբաղի, Շաքիի եւ Շիրվանի խաները ռուսական հպատակութիւն ընդունած էին: Շորագեալի (արեւելեան Շիրակ) Բուդաղ սուլթանը, որ սկիզբը վերապահ դիրք բռնած էր, ռուսական զօրքերու նահանջէն ետք յարձակումներ սկսաւ կազմակերպել Վրաստանի սահմանամերձ շրջաններուն վրայ: Ստեղծուած կացութեան առջեւ զօրավար Նեսվետաեւի հրամանատարութեան...

Ղարաբաղ, Շաքի Եւ Շիրվան Ռուսական Հովանաւորութեան Տակ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Գիւլիստանի մելիք Աբովի որդի Ռոստոմ բէկ, որ գործօն մասնակցութիւն կը բերէր Երեւանի վրայ արշաւող ռուսական բանակին եւ գերի ինկած էր պարսիկներուն ձեռքը, տարուեցաւ պարսկական բանակին միացած վրաց Ալեքսանդր իշխանին մօտ: Ալեքսանդր իշխան լաւ կը ճանչնար Ռոստոմ բէկը, ինչպէս նաեւ անոր հայրը` մելիք Աբովը, որ նախապէս մերժած էր պարսիկներուն միանալու եւ ռուսերուն...

Ռոստոմ Բէկ Մելիք Բեգլարեանի Հերոսական Խոյանքները Եւ Գերեվարութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Զարդանաշէն Մարտունիի շրջանին մէջ, Վարանդա գետի աջափնեայ անտառածածկ լեռնալանջին Ռուսաստանի Փաւէլ Ա. կայսր, որ տակաւին նոր Վրաստանի թագաւորութիւնը ջնջած եւ Ռուսական կայսրութեան միացուցած էր, 1801 մարտ 11-էն 12 լուսցող գիշերը Միխայիլովեան ամրոցի իր ննջասենեակին մէջ սպաննուեցաւ դաւադիր խումբ մը սպաներու կողմէ եւ գահ բարձրացաւ որդին` Ալեքսանդր Ա.: Նոյն ժամանակ ցարական...

Արցախի Սարսափելի Սովը, Աւերածութիւնները Եւ Բնակչութեան Ցրուումը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հին Թիֆլիս եւ հայոց վանքը Հայոց ընտրեալ Յովսէփ կաթողիկոս Արղութեան, որ Աստրախանէն ճամբայ ելած էր Էջմիածին երթալու եւ կաթողիկոս օծուելու համար, Ղզլարէն եւ Մոզտոկէն անցնելէ ետք, 6 փետրուար 1801-ին հասաւ Դուշէթ եւ հոնկէ 11 փետրուարին, Մեծ պահոց երկրորդ երկուշաբթին մուտք գործեց Թիֆլիս եւ փառաւոր ընդունելութեան արժանացաւ: Վրաց մայրաքաղաքի ամբողջ բնակչութիւնը փողոց...

Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Արղութեան` Ընտրեալ Կաթողիկոս ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Բերդաշէն Մարտունիի շրջանին մէջ, հարուստ է ճարտարապետական յուշարձաններով:              Բերդաշէնի Պիծի Նահատակ մատուռը: Պարսկաստանի գահաժառանգ Աբաս Միրզայի Անդրկովկաս արշաւանքի եւ անոր միացած վրացական ընդդիմադիր ուժերու յարձակումի պայմաններուն տակ ռուսական բանակի նոր զօրաբաժիններ զօրավար Վասիլի Կուլիաքովի հրամանատարութեան տակ 1800 սեպտեմբերին Թիֆլիս մտան եւ ամրապնդեցին Գէորգի ԺԲ. թագաւորին դիրքը: Նոյն օրերուն աւարներ Ումմա խանին առաջնորդութեամբ արշաւեցին...

Մահ Արարատեան Դեսպան Ստեփան Դաւթեանի ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Կարմիր գիւղ Ասկերանի շրջանին մէջ Իրանի գահաժառանգ իշխան Աբաս Միրզայի հրամանատարութեան տակ գործող պարսկական տասներկու հազարանոց բանակը 1800-ի գարնան Արաքս գետը անցնելով մտաւ Նախիջեւանի խանութեան տարածք եւ հոնկէ ներխուժեց Երեւանի խանութեան սահմանները: Երեւանի Մոհամէտ խան, որ Ղաջար ցեղի Գոյունլու տոհմէն էր, Ֆաթհ Ալի շահին կողմէ վերահաստատուած էր պաշտօնի վրայ, բայց արքունիքին մէջ այնքան...

Աբաս Միրզա` Իրանի Գահաժառանգ Եւ Սկիզբ Դէպի Անդրկովկաս Արշաւանքին ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Քարվաճառի ձորը Գիւլիստանի մելիք Աբով իր ժողովուրդի ստուար համեմատութեան հետ Արցախէն Վրաստանի թագաւորութիւն փոխադրուած եւ Բոլնիսի մէջ բնակութիւն հաստատած էր: Գիւլիստանցիք քաջ եւ անվեհեր կռուողներ էին եւ լաւ զինուած ու միակամ էին: Ռուսական բանակի տեղեկագիրներ իսկ կը վկայէին, որ գիւլիստանցիներուն նման զինուորներ չկան ամբողջ Վրաստանի մէջ: Բոլնիս դարձած էր...

Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Արղութեան` Կաթողիկոսութեան Գլխաւոր Թեկնածու ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մաղաւուզ Մարտակերտի շրջանին մէջ, Թարթառ գետի աջ ափին, Սուրբ Գէորգ եկեղեցիով. շրջակայքը` Թուխկասարի, Անապատ եւ Երեք Մանկունք վանքերը: Վրաց Գէորգի ԺԲ. թագաւոր, ընդառաջելով Արցախի մելիքները եւ անոնց հպատակները Վրաստանի թագաւորութեան սահմաններուն մէջ բնակեցնելու եւ անոնց հողեր ու արտօնութիւններ շնորհելու վերաբերեալ ռուսաց Փաւէլ Ա. կայսեր կամքին, մելիք Ջումշուդի յանձնեց Լոռին, մելիք Ֆրէյդունի` Բորչալուի...

Ղուկաս Ա. Կաթողիկոսի Վախճանումը Եւ Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Արղութեանի Թեկնածութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Բռի Եղցի (եկեղեցի) Մարտունիի շրջանի Հացի գիւղին հիւսիս¬արեւելքը, Անահիտի ձորին ձախ կողմը, բլուրի վրայ: Ռուսաստանի Փաւէլ Ա. կայսր, ընդառաջելով Վարանդայի մելիք Ջումշուդի եւ Գիւլիստանի մելիք Ֆրէյդունի ներկայացուցած աղերսագիրներուն, 2 յունիս 1799-ին հրովարտակ շնորհած էր: Այդ հրովարտակին յաջորդ օրը` 3 յունիսին կայսրը առանձին նամակ գրեց վրաց Գէորգի ԺԲ. թագաւորին, ծանուցանելով...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Վարանդայի մելիք Ջումշուդ եւ Գիւլիստանի մելիք Ֆրէյդուն ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեանի միջնորդութեամբ 29 մարտ 1799-ին խոնարհագոյն աղերսագիր ներկայացուցած էին Փաւէլ Ա. կայսրին: Աղերսագիրին հետ մելիքները առանձին թուղթ մատուցեցին կայսեր` «Հինգ հայ մելիքներու անուններն ու գաւառները» խորագիրով: Մելիքներուն մատուցած թուղթը Խամսայի մելիքութիւններու պաշտօնական նկարագրութիւնն էր, ուր կ՛ըսուէր. «Մելիքներու ընդհանուր տիրապետութիւնը կը կոչուի Ղարաբաղ: Առաջինը անոնցմէ` մելիք Ջումշուդ, որդի...