Պատմական

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուանիձոր Հայաստան 1920-ի աշնան կենաց մահու պատերազմ կը մղէր երկու ճակատի վրայ: Թրքական բանակը գրաւած էր Սարըղամիշն ու Կաղզուանը, որմէ ետք, հոկտեմբերի սկիզբը դիրքաւորուած էր եւ ճակատի գիծը կայունացած էր: Իսկ ազրպէյճանական կարմիր բանակը Արցախէն թափանցած էր Սիւնիք եւ հասած Շուանիձորի մօտակայքը: Գարեգին Նժդեհի մարտիկները Շուանիձորի վրայ կարմիր բանակին գրոհները ետ մղած էին: Համայնավար յեղափոխականի դիմակ հագած ազրպէյճանցիներուն...

Բռնութիւններ Արցախի Մէջ Եւ Սիւնիքի Կռիւները ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ռուսաստան եւ Թուրքիա, Հայաստանը իրենց միջեւ բաժնելու ծրագիրին դիւանագիտական հիմնաւորում տալու նպատակով նախապատրաստական աշխատանք կը տանէին եւ այդ ծիրէն ներս ալ 1920 սեպտեմբերին Պաքուի մէջ գումարուեցաւ Արեւելքի ժողովուրդներու համագումարը: Գարեգին Նժդեհ իր զինակիցներուն հետ Հայկական հարցի լուծման ուղղութեամբ Հայաստանի Հանրապետութեան փորձերը գնահատուեցան իբրեւ «դաշնակ կայսերապաշտներու ակնյայտ կայսերապաշտական նպատակներ», որոնք ժողովուրդը պատերազմի կը...

Արեւելքի Ժողովուրդներու Պաքուի Համագումարը Պաքուի Արեւելքի ժողովուրդներու համագումարը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Թուրքիոյ սուլթանական կառավարութեան եւ համաշխարհային առաջին պատերազմին յաղթած դաշնակից պետութիւններուն միջեւ 10 օգոստոս 1920-ին կնքուեցաւ Սեւրի դաշնագիրը: Թուրքիա եւ Հայաստան կը համաձայնէին Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի ու Պիթլիսի նահանգներուն մէջ երկու պետութիւններու միջեւ սահմանագծումը Միացեալ Նահանգներուն վստահիլ եւ ընդունիլ անոր որոշումը: * * * Ռուսաստանի բոլշեւիկեան կուսակցութեան քաղաքական բիւրոն 13 օգոստոս...

Եապոն` Արցախը Զանգեզուրի Կապող Ճակատի Հրամանատար ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Խորհրդային Ռուսաստան կ՛աշխատէր ամէն գնով խորհրդայնացնել Հայաստանն ու Վրաստանը եւ կապ հաստատել քեմալական Թուրքիոյ հետ: Բոլշեւիկեան կուսակցութեան Կովկասեան Բիւրոն 3 օգոստոս 1920-ին հեռագիր ուղարկեց Լենինի եւ Թրոցկիի: Հեռագիրին մէջ կ՛ըսուէր, որ նախ խորհրդային կարգեր պէտք է հաստատել Վրաստանի մէջ, որովհետեւ այդպէսով ծովային ճանապարհ կ՛ապահովուէր քեմալականներուն հետ: Բացի այդ, կարմիր բանակը Հայաստան մտնելու...

Պորիս Լեգրան Թիֆլիսի Մէջ. Խորհրդային Ռուսաստանէն Օժանդակութիւն` Քեմալական Թուրքիոյ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ռուսական կարմիր բանակը Զանգեզուր մուտք գործելէն ետք սկսած էր բռնութիւններու: Անոնք ձերբակալած եւ 2 օգոստոս 1920-ին Գորիսի բանտին մէջ գնդակահարած էին Հայաստանի խորհրդարանի երեսփոխաններ Վահան Խորէնին եւ Արշակ Շիրինեանը: Բոլշեւիկներ նաեւ իրենց ձերբակալած անձերէն տասնութ հոգի Արցախ տարին եւ ճամբան, Ղարաղշլաղ գիւղին մօտ գնդակահարեցին: Օգոստոս 3-ին Դրոյի մարտական ուժերը...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հայկական բանակը 1920 յուլիսին նպատակադրած էր գրաւել Նախիջեւանը: Այսպիսով Զանգեզուրի թիկունքը ապահովուած կ՛ըլլար եւ զօրաւոր դիրքերէ կարելի էր բանակցիլ Արցախի կարգավիճակին հարցով: Նախիջեւան Հայկական զօրքերը մտած էին Շարուր եւ Շահթախթ եւ կը պատրաստուէին շարժելու դէպի Նախիջեւան, երբ անոնց ընդառաջ եկաւ ազրպէյճանական պատուիրակութիւնը: Հայկական կողմը շարք մը պահանջներ ներկայացուց: Այնուհետեւ Նախիջեւանի թաթարներէն ներկայացուցիչներ Երեւան մեկնեցան` կառավարութեան հետ բանակցելու համար:...

Լեգրանի Առաքելութիւնը Հայաստան ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ազրպէյճան, խորհրդային ըլլալու իր հանգամանքը եւ բոլշեւիկ-քեմալական մերձեցումը օգտագործելով, կարմիր բանակին միջոցով կ՛աշխատէր Արցախի հետ միաժամանակ նուաճել Զանգեզուրը: Արցախ մտած կարմիր բանակը կանգ առնելու մտադրութիւն չունէր: Շուտով դէպի Նախիջեւան շարժեցաւ տասնմէկերորդ կարմիր բանակի 252-րդ գունդը: Բոլշեւիկեան զօրքերը 8 յուլիս 1920-ին անսպասելի կերպով  յայտնուեցան Զանգեզուրի Խոտանան գիւղին մօտ: Բոլշեւիկներուն կ՛ուղեկցէր ուսուցիչ Բագրատ Յարութիւնեան, որ Գարեգին Նժդեհի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մոսկուայի մէջ Լեւոն Շանթի պատուիրակութեան եւ խորհրդային ղեկավարութեան միջեւ բանակցութիւնները տակաւին չէին աւարտած, երբ վարչապետ Համօ Օհանջանեան 15 յուլիս 1920-ին, Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան Երեւանի ներկայացուցչական խորհուրդի նիստին զեկուցեց, որ Հայաստանի պատուիրակութեան բանակցութիւնները Ռուսաստանի հետ շատ դանդաղ կ՛ընթանան, եւ Հայաստան չի կրնար չնշմարել Քեմալի եւ Լենինի մերձեցումը: Կոռնիձորի Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցին եւ քարայր-բնակարանները Օհանջանեան շարունակեց ըսելով որ եթէ Խորհրդային...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Լեւոն Շանթ Արցախահայութեան տասներորդ համագումարը` 28 մայիս 1920-ին, Ազրպէյճանի խորհրդայնացումէն մէկ ամիս ետք, Արցախը հռչակեց Խորհրդային: Արցախի ըստ էութեան կամաւոր խորհրդայնացումը ստեղծուած իրավիճակին մէջ լաւագոյն ելքը կամ գոնէ չարեաց փոքրագոյնը կը նկատուէր: Արցախի խորհրդայնացման արագացումը պայմանաւորուած էր Ռուսաստանի կողմէ Անդրկովկասի վերատիրանալու ձգտումով եւ Խորհրդային Ազրպէյճանի կողմէ երկրամասը բռնագրաւելու մղումով: Սաքօ Համբարձումեան Դրօ Արցախէն հեռանալէն առաջ արդէն իշխանութիւնը, կապի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Կարմիր բանակի հեծելագունդ Ազրպէյճանի խորհրդայնացումէն ետք, 5 մայիս 1920-ին Խոսրով բէկ Սուլթանով նամակ ուղարկեց հայկական զօրքերու հրամանատարութեան, յայտնելով որ Կարմիր բանակի ջոկատներ մտած են Շուշի եւ հետեւաբար հայկական զօրամասերը եւ տեղացի գործիչները պէտք է հեռանան շրջանէն: Ան կը շարունակէր ըսելով որ շուտով բոլշեւիկ ներկայացուցիչներ պիտի ուղարկուին գաւառ, բանակցելու համար Դրոյի հետ: Խոսրով բէկ Սուլթանովի նամակը ստանալէն ետք Դրօ...

Ազրպէյճանի Խորհրդայնացումը Եւ Վերջնագիր Հայաստանի ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Գարեգին Նժդեհ, Սիւնիքի եւ Արցախի միջեւ խրուած թաթարական սեպը վերցնելէն ետք մտաւ Ղարաբաղ եւ ստանձնեց Դիզակի պաշտպանութիւնը` այդպէսով չէզոքացնելով Դրոյի զօրքին աջ թեւին սպառնացող վտանգը: Նժդեհի ջոկատը, որ «Հարաւ-ղարաբաղեան» անուանումը ստացաւ, այնուհետեւ անցաւ Վարանդա եւ շարժեցաւ դէպի Շուշի: Մինչ Գարեգին Նժդեհ իր մարտիկներով Արցախ կը մտնէր, Գորիսի մէջ յաղթական զօրահանդէս տեղի ունեցաւ, որուն...

Սիւնիքի Եւ Արցախի Միջեւ Թաթարական Սեպի Վերացում Թիֆլիսի Համագումարը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ                                                                  Դրօ                                                               Գարեգին Նժդեհ Շուշիի հայութեան կոտորածէն եւ քաղաքի ու շրջակայ գիւղերու աւերումէն ետք, Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը որոշեց օգնութեան հասնիլ կենաց մահու պայքար մղող Արցախի հայութեան: Դրոյի գլխաւորութեամբ հայկական մարտական ուժեր 13 ապրիլ 1920-ին Արցախ մտան: Դրօ Ապրիլ 15-ին զօրահաւաք յայտարարեց Վարանդայի մէջ, եւ հեծելազօրքի հաւաք` Դիզակի մէջ: Զէնքի...

Հայերը Խոչընդոտ` Ազրպէյճանական «Ազգ-Պետութեան» Կազմաւորման Ճամբուն Վրայ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Առաքել գիւղի Սուրբ Մարիամ Աստուածածին եկեղեցին Ազրպէյճանական բանակը եւ թաթար խուժանը Շուշին աւերելէն եւ անոր բնակիչները կոտորելէն ետք, լայնածաւալ յարձակման անցնելով, 3 ապրիլ 1920-ին գրաւեցին Ասկերանը: Հայկական մարտական ուժերը նահանջեցին Ասկերանի ճակատէն, իսկ ազրպէյճանական զօրքերը Խաչենի շրջան մտնելով սկսան հրդեհել հայկական գիւղերը: Սիւնիքէն Արցախ մտած հայկական ուժերը բռնեցին նահանջի ճամբան: Գնդապետ...

Ասկերանի Հերոսական Դիմադրութիւնը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ասկերան Ազրպէյճանական բանակին եւ թաթար խուժանին կողմէ 23-24 մարտ 1920-ին Շուշի աւերուեցաւ եւ անոր հայ բնակիչներէն ութէն տասը հազար հոգին սուրի քաշուեցաւ: Այսպիսով, քաղաքի հայ բնակչութեան գրեթէ կէսը ոչնչացաւ: Կոտորածին մասնակցած զինուորներու եւ հրոսակներու փոխանցած տեղեկութիւնները եւ նամակները լրացուցիչ լոյս կը սփռեն Շուշիի եւ ընդհանուր առմամբ Արցախի մէջ տեղի ունեցած դէպքերուն եւ թաթարներու ձեռքով կատարուած...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ազրպէյճանական իշխանութիւնները մեծ ուժեր կեդրոնացուցած էին Արցախի շուրջ եւ զինաթափման պահանջ ներկայացուցած էին հայերուն: Արցախցիք լաւ գիտէին որ զիրենք ինքնապաշտպանութենէ զրկելու փորձ կը կատարուի, որուն նոր ջարդեր պիտի յաջորդեն, եւ մերժեցին Պաքուի պահանջը: Երեւանի մէջ Ղարաբաղի հայրենակցական միութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսեանի դիմում յղեց, նշելով որ Ազրպէյճանի կառավարութիւնը նահանգապետ Սուլթանովի եւ թուրք զօրավար Խալիլ փաշային յանձնարարած է...

Արցախահայութեան Ութերորդ Համագումարը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշի Ազրպէյճանի կառավարութիւնը բացայայտ քայլերու ձեռնարկած էր Արցախը հպատակեցնելու համար: Արցախի եւ Ազրպէյճանի պաշտօնական ներկայացուցիչներուն միջեւ 22 օգոստոս 1919-ին Շուշիի մէջ ժամանակաւոր համաձայնագիր ստորագրուած էր: Այդ համաձայնագիրին հիմամբ Արցախի գաւառները ժամանակաւոր կերպով իրենք զիրենք Ազրպէյճանի սահմաններուն մէջ կը նկատէին` մինչեւ Փարիզի խաղաղութեան վեհաժողովին որոշումը: Ազրպէյճանական զօրքեր մտած էին Շուշի եւ Խանքենդի (Ստեփանակերտ), կարեւոր ուժ կեդրոնացուցած...

Արցախ` Ժամանակաւոր Կերպով Ազրպէյճանի Սահմաններուն Մէջ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ազրպէյճանի եւ Անգլիոյ վարած քաղաքականութեան հետեւանքով Արցախ կանգնած էր կործանման եզրին: Արցախը փրկելու համար շրջանի քաղաքական եւ հասարակական ուժերը բոլոր հնարաւորութիւնները կ՛օգտագործէին եւ Պաքուի մէջ բանակցութիւններ կը վարէին Ազրպէյճանի ղեկավարութեան հետ` համաձայնութեան եզրեր գտնելու համար: Անգլիական զօրքերը 12 յունիս 1919-ին հեռացան Արցախէն` գործողութիւններու ազատութիւն տալով ազրպէյճանական զօրքերուն: Ազրպէյճանի իշխանութիւնները պատրաստութիւններ կը տեսնէին...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ազրպէյճանի կառավարութեան կողմէ եւ Պաքուի մէջ անգլիական հրամանատարութեան հաւանութեամբ Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի նահանգապետ նշանակուած Խոսրով բէկ Սուլթանովի հրամանով ազրպէյճանցիներուն արգիլուած էր առեւտրական կամ այլ տեսակի որեւէ գործունէութիւն իրականացնել հայերու հետ: Դէպի Արցախ բոլոր ճանապարհները փակուած էին եւ սովի սպառնալիքը կախուած էր արցախցիներու գլխուն: Արցախցի տղամարդիկը ստիպուած էին գիշեր-ցերեկ հերթապահութիւն կատարել սահմաններուն վրայ: Սովը հասած էր հոն, որ արցախցի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Պաքու հաստատուած անգլիական զինուորական իշխանութիւնները ամէն միջոցի կը դիմէին արցախահայութեան ստիպելու համար որպէսզի ընդունի Ազրպէյճանի գերիշխանութիւնը: Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարութիւնը փորձեց դիւանագիտական միջոցներով ազդել բրիտանական քաղաքականութեան վրայ: Հայ թնդանօթաձիգ սպայ Արտաքին գործոց նախարար Սիրական Տիգրանեան 21 մարտ 1919-ին նամակ յղեց Երեւանի մէջ բրիտանական ռազմական ներկայացուցչութեան` հետեւեալ առաջարկներով. ա) Զանգեզուրն ու Ղարաբաղը պէտք է Ազրպէյճանէն անկախ ըլլան. բ)...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուշիի Ղազանչեցոց Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին Ազրպէյճանի կառավարութիւնը Պաքուի անգլիական հրամանատարութեան գիտութեամբ 15 յունուար 1919-ին Խոսրով բէկ Սուլթանովը Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի ընդհանուր նահանգապետ նշանակած էր: Ազրպէյճանի նպատակն էր բռնի ուժով ճնշել հայերու դիմադրութիւնը եւ Արցախն ու Սիւնիքը իրեն ենթարկել: Հայատեացի եւ ջարդարարի համբաւ վայելող Խոսրով բէկ Սուլթանովի նահանգապետ նշանակուելու լուրը առնելով, Հայաստանի արտաքին գործոց նախարար Սիրական Տիգրանեան վճռական բողոք...