Պատմական

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հայաստանի մէջ 18 փետրուար 1921-ի ապստամբութեան շնորհիւ Երեւանի մէջ բոլշեւիկեան իշխանութիւնը տապալած էր: Նոյն օրերուն Արցախի մէջ Թեւան Ստեփանեանի գլխաւորած ուժերը զգալի յառաջխաղացք արձանագրած եւ շարք մը գիւղեր ազատագրած էին: Տասնմէկերորդ կարմիր բանակի միաւորներ Վրաստանէն շարժեցան Հայաստան` ապստամբութիւնը ճնշելու եւ Երեւանը վերագրաւելու համար: Մոսկուայի մէջ ռուս-թրքական դաշնագիրի ստորագրութիւնը Նոյն օրերուն, 16 մարտ 1921-ին, Մոսկուայի մէջ, Ռուսիոյ եւ Թուրքիոյ...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններէն ներս, Իջեւանի մէջ բոլշեւիկեան ուժերու մուտքէն մէկ օր ետք, 30 նոյեմբեր 1920-ին Ազրպէյճանի համայնավար կուսակցութեան Քաղբիւրոյի եւ Կազմբիւրոյի համատեղ նիստի ընթացքին որոշում ընդունուած էր, որուն համաձայն Ազրպէյճանի բանուորագիւղացիական կառավարութեան կողմէ կը յայտարարուէր, որ Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ եղած սահմանային վէճերը վերջացած կը նկատուին: Այս հիմամբ Ղարաբաղ, Զանգեզուր եւ Նախիջեւան կը նկատուէին Հայաստանի տարածք: Այդ որոշումը...

Ազրպէյճան Ղարաբաղը, Զանգեզուրն Ու Նախիջեւանը Կը Ճանչնայ Հայաստանի Անբաժանելի Մաս ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Կարսի անկումէն (30 հոկտեմբեր 1920) ետք հայկական բանակը բարոյական եւ հոգեբանական ծանր պայմաններու տակ շարունակեց նահանջել: Թշնամիին ձեռքը ինկան մեծ թիւով գերիներ եւ զէնք ու զինամթերք: Թրքական զօրքերու հրամանատար Քեազէմ Քարապեքիր նոյեմբեր 7-ին զինադադարի առաջարկ ներկայացուց, որ աւելի վերջնագիր էր: Հայկական կողմը ստիպուած ընդունեց թրքական պահանջները եւ նոյն...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Թրքական եւ ռուսական ուժերու աքցանին մէջ առնուած Հայաստանի Հանրապետութիւնը 1920-ի աշնան կենաց մահու գօտեմարտեր կը մղէր: Թրքական զօրքերը մօտեցած էին Կարսի եւ Մարգարայի, իսկ բոլշեւիկեան ուժերը Արցախի եւ Զանգեզուրի մէջ սանձարձակ բռնութիւններով կը ջանային ճնշել հայերու դիմադրութիւնը: Հայկական բանակը հոկտեմբեր 26-ին Մարգարայի կողմէն հակայարձակման անցաւ եւ թրքական բանակը շպրտեց դէպի Բարթողեան լեռները: Նոյն ժամանակ թրքական բանակը կրկին յարձակման...

Բուռն Կռիւներ Հարժիսի Եւ Սուրմալուի Մէջ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հայաստանի Հանրապետութեան արեւմտեան եւ արեւելեան սահմաններուն վրայ բուռն գօտեմարտեր կը մղուէին 1920-ի աշնան: Թրքական բանակը կը մօտենար Կարսի, իսկ Կարմիր բանակը, Արցախը գրաւելէն ետք, կը ջանար ճնշել Զանգեզուրի հայերու դիմադրութիւնը: Գէորգ Ե. Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ստեղծուած օրհասական կացութեան ի տես Գէորգ Ե. ամենայն հայոց կաթողիկոս 2 հոկտեմբեր 1920-ի կոնդակով դիմեց հայ ժողովուրդին,...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հայկական բանակը, որ կենաց մահու գօտեմարտեր կը մղէր, 1920 հոկտեմբերին համեմատական յաջողութիւններ արձանագրած էր: Թրքական ուժերու յարձակողականը զսպուած էր, իսկ Զանգեզուրի մէջ Գարեգին Նժդեհի մարտիկները կարմիր բանակը քշած էին Սիսիանի կողմերէն եւ ազատագրած էին Կապանը: * * * Հայկական բանակը 14 հոկտեմբեր 1920-ին հակայարձակման անցաւ Կարսի ուղղութեամբ: Ռազմական ծրագիրին համաձայն հակայարձակումը պիտի կատարուէր երեք ուղղութիւններով: Աջ թեւը եւ...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Սիւնիքի վրայ յարձակման անցած կարմիր բանակը Կապանի շրջանին մէջ ծանր հարուած ստացած էր Գարեգին Նժդեհի մարտիկներէն: 10 հոկտեմբեր 1920-ին Կապան ազատագրուած էր, իսկ կարմիր բանակը քաշուած էր դէպի Գորիս: Կարմիր բանակի շուրջ 500 զինուորներ գերի ինկած էին Նժդեհի մարտիկներուն ձեռքը: Արցախի մարտական ուժերու հրամանատար Թեւան Ստեփանեան Կապանի մէջ Նժդեհի հետ զինուորական պատրաստութիւններ կը տեսնէր, նոր ուԺերով ու զէնքերով...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Շուանիձոր Հայաստան 1920-ի աշնան կենաց մահու պատերազմ կը մղէր երկու ճակատի վրայ: Թրքական բանակը գրաւած էր Սարըղամիշն ու Կաղզուանը, որմէ ետք, հոկտեմբերի սկիզբը դիրքաւորուած էր եւ ճակատի գիծը կայունացած էր: Իսկ ազրպէյճանական կարմիր բանակը Արցախէն թափանցած էր Սիւնիք եւ հասած Շուանիձորի մօտակայքը: Գարեգին Նժդեհի մարտիկները Շուանիձորի վրայ կարմիր բանակին գրոհները ետ մղած էին: Համայնավար յեղափոխականի դիմակ հագած ազրպէյճանցիներուն...

Բռնութիւններ Արցախի Մէջ Եւ Սիւնիքի Կռիւները ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ռուսաստան եւ Թուրքիա, Հայաստանը իրենց միջեւ բաժնելու ծրագիրին դիւանագիտական հիմնաւորում տալու նպատակով նախապատրաստական աշխատանք կը տանէին եւ այդ ծիրէն ներս ալ 1920 սեպտեմբերին Պաքուի մէջ գումարուեցաւ Արեւելքի ժողովուրդներու համագումարը: Գարեգին Նժդեհ իր զինակիցներուն հետ Հայկական հարցի լուծման ուղղութեամբ Հայաստանի Հանրապետութեան փորձերը գնահատուեցան իբրեւ «դաշնակ կայսերապաշտներու ակնյայտ կայսերապաշտական նպատակներ», որոնք ժողովուրդը պատերազմի կը...

Արեւելքի Ժողովուրդներու Պաքուի Համագումարը Պաքուի Արեւելքի ժողովուրդներու համագումարը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Թուրքիոյ սուլթանական կառավարութեան եւ համաշխարհային առաջին պատերազմին յաղթած դաշնակից պետութիւններուն միջեւ 10 օգոստոս 1920-ին կնքուեցաւ Սեւրի դաշնագիրը: Թուրքիա եւ Հայաստան կը համաձայնէին Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի ու Պիթլիսի նահանգներուն մէջ երկու պետութիւններու միջեւ սահմանագծումը Միացեալ Նահանգներուն վստահիլ եւ ընդունիլ անոր որոշումը: * * * Ռուսաստանի բոլշեւիկեան կուսակցութեան քաղաքական բիւրոն 13 օգոստոս...

Եապոն` Արցախը Զանգեզուրի Կապող Ճակատի Հրամանատար ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Խորհրդային Ռուսաստան կ՛աշխատէր ամէն գնով խորհրդայնացնել Հայաստանն ու Վրաստանը եւ կապ հաստատել քեմալական Թուրքիոյ հետ: Բոլշեւիկեան կուսակցութեան Կովկասեան Բիւրոն 3 օգոստոս 1920-ին հեռագիր ուղարկեց Լենինի եւ Թրոցկիի: Հեռագիրին մէջ կ՛ըսուէր, որ նախ խորհրդային կարգեր պէտք է հաստատել Վրաստանի մէջ, որովհետեւ այդպէսով ծովային ճանապարհ կ՛ապահովուէր քեմալականներուն հետ: Բացի այդ, կարմիր բանակը Հայաստան մտնելու...

Պորիս Լեգրան Թիֆլիսի Մէջ. Խորհրդային Ռուսաստանէն Օժանդակութիւն` Քեմալական Թուրքիոյ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ռուսական կարմիր բանակը Զանգեզուր մուտք գործելէն ետք սկսած էր բռնութիւններու: Անոնք ձերբակալած եւ 2 օգոստոս 1920-ին Գորիսի բանտին մէջ գնդակահարած էին Հայաստանի խորհրդարանի երեսփոխաններ Վահան Խորէնին եւ Արշակ Շիրինեանը: Բոլշեւիկներ նաեւ իրենց ձերբակալած անձերէն տասնութ հոգի Արցախ տարին եւ ճամբան, Ղարաղշլաղ գիւղին մօտ գնդակահարեցին: Օգոստոս 3-ին Դրոյի մարտական ուժերը...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Հայկական բանակը 1920 յուլիսին նպատակադրած էր գրաւել Նախիջեւանը: Այսպիսով Զանգեզուրի թիկունքը ապահովուած կ՛ըլլար եւ զօրաւոր դիրքերէ կարելի էր բանակցիլ Արցախի կարգավիճակին հարցով: Նախիջեւան Հայկական զօրքերը մտած էին Շարուր եւ Շահթախթ եւ կը պատրաստուէին շարժելու դէպի Նախիջեւան, երբ անոնց ընդառաջ եկաւ ազրպէյճանական պատուիրակութիւնը: Հայկական կողմը շարք մը պահանջներ ներկայացուց: Այնուհետեւ Նախիջեւանի թաթարներէն ներկայացուցիչներ Երեւան մեկնեցան` կառավարութեան հետ բանակցելու համար:...

Լեգրանի Առաքելութիւնը Հայաստան ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Ազրպէյճան, խորհրդային ըլլալու իր հանգամանքը եւ բոլշեւիկ-քեմալական մերձեցումը օգտագործելով, կարմիր բանակին միջոցով կ՛աշխատէր Արցախի հետ միաժամանակ նուաճել Զանգեզուրը: Արցախ մտած կարմիր բանակը կանգ առնելու մտադրութիւն չունէր: Շուտով դէպի Նախիջեւան շարժեցաւ տասնմէկերորդ կարմիր բանակի 252-րդ գունդը: Բոլշեւիկեան զօրքերը 8 յուլիս 1920-ին անսպասելի կերպով  յայտնուեցան Զանգեզուրի Խոտանան գիւղին մօտ: Բոլշեւիկներուն կ՛ուղեկցէր ուսուցիչ Բագրատ Յարութիւնեան, որ Գարեգին Նժդեհի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Մոսկուայի մէջ Լեւոն Շանթի պատուիրակութեան եւ խորհրդային ղեկավարութեան միջեւ բանակցութիւնները տակաւին չէին աւարտած, երբ վարչապետ Համօ Օհանջանեան 15 յուլիս 1920-ին, Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան Երեւանի ներկայացուցչական խորհուրդի նիստին զեկուցեց, որ Հայաստանի պատուիրակութեան բանակցութիւնները Ռուսաստանի հետ շատ դանդաղ կ՛ընթանան, եւ Հայաստան չի կրնար չնշմարել Քեմալի եւ Լենինի մերձեցումը: Կոռնիձորի Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցին եւ քարայր-բնակարանները Օհանջանեան շարունակեց ըսելով որ եթէ Խորհրդային...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Լեւոն Շանթ Արցախահայութեան տասներորդ համագումարը` 28 մայիս 1920-ին, Ազրպէյճանի խորհրդայնացումէն մէկ ամիս ետք, Արցախը հռչակեց Խորհրդային: Արցախի ըստ էութեան կամաւոր խորհրդայնացումը ստեղծուած իրավիճակին մէջ լաւագոյն ելքը կամ գոնէ չարեաց փոքրագոյնը կը նկատուէր: Արցախի խորհրդայնացման արագացումը պայմանաւորուած էր Ռուսաստանի կողմէ Անդրկովկասի վերատիրանալու ձգտումով եւ Խորհրդային Ազրպէյճանի կողմէ երկրամասը բռնագրաւելու մղումով: Սաքօ Համբարձումեան Դրօ Արցախէն հեռանալէն առաջ արդէն իշխանութիւնը, կապի...

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Կարմիր բանակի հեծելագունդ Ազրպէյճանի խորհրդայնացումէն ետք, 5 մայիս 1920-ին Խոսրով բէկ Սուլթանով նամակ ուղարկեց հայկական զօրքերու հրամանատարութեան, յայտնելով որ Կարմիր բանակի ջոկատներ մտած են Շուշի եւ հետեւաբար հայկական զօրամասերը եւ տեղացի գործիչները պէտք է հեռանան շրջանէն: Ան կը շարունակէր ըսելով որ շուտով բոլշեւիկ ներկայացուցիչներ պիտի ուղարկուին գաւառ, բանակցելու համար Դրոյի հետ: Խոսրով բէկ Սուլթանովի նամակը ստանալէն ետք Դրօ...

Ազրպէյճանի Խորհրդայնացումը Եւ Վերջնագիր Հայաստանի ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Գարեգին Նժդեհ, Սիւնիքի եւ Արցախի միջեւ խրուած թաթարական սեպը վերցնելէն ետք մտաւ Ղարաբաղ եւ ստանձնեց Դիզակի պաշտպանութիւնը` այդպէսով չէզոքացնելով Դրոյի զօրքին աջ թեւին սպառնացող վտանգը: Նժդեհի ջոկատը, որ «Հարաւ-ղարաբաղեան» անուանումը ստացաւ, այնուհետեւ անցաւ Վարանդա եւ շարժեցաւ դէպի Շուշի: Մինչ Գարեգին Նժդեհ իր մարտիկներով Արցախ կը մտնէր, Գորիսի մէջ յաղթական զօրահանդէս տեղի ունեցաւ, որուն...

Սիւնիքի Եւ Արցախի Միջեւ Թաթարական Սեպի Վերացում Թիֆլիսի Համագումարը ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ                                                                  Դրօ                                                               Գարեգին Նժդեհ Շուշիի հայութեան կոտորածէն եւ քաղաքի ու շրջակայ գիւղերու աւերումէն ետք, Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը որոշեց օգնութեան հասնիլ կենաց մահու պայքար մղող Արցախի հայութեան: Դրոյի գլխաւորութեամբ հայկական մարտական ուժեր 13 ապրիլ 1920-ին Արցախ մտան: Դրօ Ապրիլ 15-ին զօրահաւաք յայտարարեց Վարանդայի մէջ, եւ հեծելազօրքի հաւաք` Դիզակի մէջ: Զէնքի...

Հայերը Խոչընդոտ` Ազրպէյճանական «Ազգ-Պետութեան» Կազմաւորման Ճամբուն Վրայ ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ Առաքել գիւղի Սուրբ Մարիամ Աստուածածին եկեղեցին Ազրպէյճանական բանակը եւ թաթար խուժանը Շուշին աւերելէն եւ անոր բնակիչները կոտորելէն ետք, լայնածաւալ յարձակման անցնելով, 3 ապրիլ 1920-ին գրաւեցին Ասկերանը: Հայկական մարտական ուժերը նահանջեցին Ասկերանի ճակատէն, իսկ ազրպէյճանական զօրքերը Խաչենի շրջան մտնելով սկսան հրդեհել հայկական գիւղերը: Սիւնիքէն Արցախ մտած հայկական ուժերը բռնեցին նահանջի ճամբան: Գնդապետ...