Սիւնիքի Եւ Արցախի Միջեւ Թաթարական Սեպի Վերացում Թիֆլիսի Համագումարը
ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Դրօ Գարեգին Նժդեհ
Շուշիի հայութեան կոտորածէն եւ քաղաքի ու շրջակայ գիւղերու աւերումէն ետք, Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը որոշեց օգնութեան հասնիլ կենաց մահու պայքար մղող Արցախի հայութեան: Դրոյի գլխաւորութեամբ հայկական մարտական ուժեր 13 ապրիլ 1920-ին Արցախ մտան:
Դրօ Ապրիլ 15-ին զօրահաւաք յայտարարեց Վարանդայի մէջ, եւ հեծելազօրքի հաւաք` Դիզակի մէջ: Զէնքի տակ հաւաքուեցաւ երեք հազար հետեւակ եւ հինգ հարիւր ձիաւոր: Միաժամանակ Զանգեզուրէն, Երեւանէն նոր ստացուած իննսուն հազար փամփուշտ եւ երկու հազար ռումբ Արցախ տեղափոխուեցաւ:
* * *
Մինչ Դրոյի մարտիկները Արցախ կը հասնէին, անդին Զանգեզուրի մէջ Գարեգին Նժդեհ կատաղի գօտեմարտեր կը մղէր թաթար հրոսակախումբերուն դէմ:
Նժդեհ Գողթան գաւառի թաթարական գիւղերը (բացի Արաքսի ափին գտնուող Եաջին եւ Դաստակ գիւղերէն) նուաճելէն ետք պաշարած էր Օրտուպատը եւ կը պատրաստուէր գրաւել զայն, երբ Ղափանէն սուրհանդակ հասաւ` տեղեկացնելով որ թշնամին գրոհի անցած է հայկական դիրքերուն ուղղութեամբ եւ գրաւած է Զէյվա (այժմ` Դաւիթ Բէկ) գիւղը:
Գարեգին Նժդեհ ստիպուած քակեց Օրտուպատի պաշարումը եւ հակագրոհի անցաւ: Նուրի փաշայի գլխաւորած ազրպէյճանական զօրքերը սարսափահար նահանջեցին դէպի Արցախի Փակաւան (Խոջահան) գիւղը եւ Դորդուլու:
Հայկական հրամանատարութիւնը վճռեց մէջտեղէն վերցնել Զանգեզուրի եւ Արցախի միջեւ գտնուող թաթարական սեպը` շուրջ հարիւր գիւղ, եւ կապ ստեղծել հայկական երկու երկրամասերուն միջեւ:
Հայկական ուժերը շարունակեցին իրենց յարձակումը: Թշնամին ծանր կորուստներ տալով սկսաւ նահանջել: Հայ մարտիկներուն ձեռքը անցաւ ազրպէյճանական բանակի սպայակոյտին արխիւը, որմէ յստակ կը դառնար որ ազրպէյճանական զօրքերուն մէջ կը գտնուին թրքական բանակի սպաներ:
Երեք օրուան կատաղի կռիւներէ ետք հայկական զօրքերը գրաւեցին Որոտանի ձախ ափին փռուած թաթարական գիւղերը:
Գարեգին Նժդեհ կը գրէ. «Մեր վաշտերը, Զանգեզուրը Ղարաբաղին միացնելու մի նոր նշանաբանով, շարունակում են իրենց գրոհները: Ռազմագիտական մի լուրջ խաղով յաջողւում է թեւանցի ենթարկել հռչակաւոր Դոնդարլուն, որի բարձունքներում, գերեզմանատանը եւ այգիներում ամրացած թշնամու ուժերը տեղի են տալիս, մեծ կորուստներով: Կռուի երրորդ օրը յաղթութիւններով արբեցած մեր վաշտերը մի վերջին խոլական գրոհով թշնամուց մաքրում են Որոտանի ձախ ափին գտնուող բոլոր գիւղերը` ամրացնելով իրենց դրօշակը գետափին բարձրացող լերան կատարին»:
* * *
Շիկահող գիւղը, Մեղրիի լեռներու արեւելեան լանջին, Կապանէն հարաւ-արեւելք, խիտ անտառներով շրջապատուած է եւ ռազմագիտական կարեւոր դիրքի վրայ կը գտնուի: Գիւղին հիւսիսը Շարու քարն է, ուր հայկական ուժերը ամրութիւններ եւ պաշտպանական դիրքեր հաստատած էին:
Ասկիւլումի թաթարները, Զանգեզուրէն օգնութիւն ստանալով, յարձակման անցան Շիկահողի ուղղութեամբ, ռազմագիտական բարձունքները գրաւեցին եւ իրարմէ կտրեցին Արցախն ու Սիւնիքը:
Ստեղծուած կացութեան առջեւ Գարեգին Նժդեհ պահակային փոքր խումբեր ձգելով Որոտանի ափերուն, մարտական հիմնական ուժերը Շիկահող տեղափոխեց:
Հայկական ուժերը յարձակման անցան, եւ թշնամին, գրեթէ պաշարուած, լքեց Ասկիւլումի բարձունքները եւ փախուստի դիմեց:
Յաջորդ օրը երեկոյեան հայկական ուժերը, գրաւելով Ասկիւլումի աջ ու ձախ թեւերուն վրայ գտնուող թաթարական գիւղերը, կրակի տուին Խոջահանի շուկան:
Զանգեզուրի հարաւ-արեւելեան գօտին ամրացնելու եւ մինչեւ Արաքսի հովիտ թաթարները նուաճելու նպատակով Գարեգին Նժդեհ ձեռնամուխ եղաւ Զավնդուրի (Մեղրիի լեռնաշղթայի) գրաւման: Առաջին հարուածը տրուեցաւ Սոբու գիւղին: Թշնամին ծանր հարուածներ կրելէ ետք նահանջեց դէպի հարաւ-արեւելք:
Հայկական զօրքերը ապրիլ 13-ին գրաւեցին Շուքիւրդարասի բարձունքը եւ մօտեցան Բարթազի:
Ճիպրայիլէն (Ջրական) եւ Ղարաբաղէն ազրպէյճանական օգնական ուժեր հասան ճակատ, կանխելու համար հայկական զօրքերու յառաջխաղացքը:
Գիշերային մթութենէն օգտուելով թշնամին փորձեց յառաջանալ, բայց հայ մարտիկները լոյսերով տեղեկացուցին իրենց ստորաբաժանումներուն, որոնք համազարկով ետ մղեցին թշնամին: Հայ մարտիկները լուսային-նշանային համակարգ կ՛օգտագործէին. եթէ լիալուսին պատկերուէր, ուրեմն թշնամին մօտ է, եթէ խաչ պատկերուէր, ուրեմն ամէն ինչ հանգիստ է:
Բարթազի կռիւը սկսաւ ապրիլ 14-ի արեւածագին: Բարձրունքէն հայ մարտիկները պայթուցիկ մահացու տակառներ գլորեցին եւ ճեղքեցին թշնամիի պաշտպանութեան շղթան:
Այնուհետեւ հայ մարտիկները գրոհի նետուեցան: Կարճ գօտեմարտէ մը ետք հայ կռուողները Բարթազի արեւելեան հատուածը իրենց հակակշիռին տակ առին:
Գարեգին Նժդեհ փոքր ջոկատի մը հետ շարժեցաւ դէպի Բարթազ, երբ տեսաւ որ մարտիկները պարբերաբար կը ծռին եւ ձնծաղիկ կը հաւաքեն: Նժդեհ ինք ալ բնազդաբար ծռեցաւ ձիւնին տակէն գլուխը դեռ նոր դուրս հանած ձնծաղիկի մը վրայ, երբ յանկարծ Արաքսի ափին բարձրացող բլուրէ մը ուժգին հրացանաձգութիւն սկսաւ հայ մարտիկներուն ուղղութեամբ: Բաց դաշտի վրայ, թշնամիի կրակին տակ ինկած փոքրիկ ջոկատը անտեղի զոհերէ ազատելու միայն մէկ միջոց կար` ուժանակային գրոհը: Մարտական կարգ ընդունելով, ջոկատը պայթուցիկներով առաջ նետուեցաւ: Վայրկեան մը անց գոռացին ուժանակները: Թշնամին լքեց իր դիրքերը եւ անյայտացաւ գետափի մացառներուն մէջ: Հայ մարտիկները մտան Բարթազ:
Այսպիսով, Ասկիւլումի եւ Զավնդուրի կռիւներով Գարեգին Նժդեհ մաքրեց Արցախի եւ Սիւնիքի միջեւ խրուած թաթարական սեպը` կապ ստեղծելով հայկական երկու երկրամասերուն միջեւ: Այնուհետեւ ան իր ընտիր վաշտերով անցաւ Արցախ եւ ստանձնեց Դիզակի պաշտպանութիւնը:
* * *
Մինչ Արցախի մէջ գօտեմարտեր կը մղուէին, հայ-ազրպէյճանական յարաբերութիւնները խաղաղ ճանապարհով կարգաւորելու նպատակով, Վրաստանի նախաձեռնութեամբ 9 ապրիլ 1920-ին Թիֆլիսի մէջ համաժողով հրաւիրուեցաւ:
Համաժողովին հայկական կողմէն կը մասնակցէին արտաքին գործոց նախարար Համօ Օհանջանեան, Ստեփան Մամիկոնեան, Սմբատ Խաչատրեան եւ Ազրպէյճանի մէջ Հայաստանի դիւանագիտական ներկայացուցիչ Տիգրան Բեկզադեան: Ազրպէյճանի Հանրապետութիւնը կը ներկայացնէին խորհրդարանի փոխ նախագահ Աղաեւ, Վրաստանի մէջ ազրպէյճանական դիւանագիտական ներկայացուցիչ Մամէտ Ռըզա բէկ Վեքիլով եւ արդարադատութեան նախարարի տեղակալ Օլգէր բէկ Կրիչինսկի: Վրացական կողմէն հանդէս կու գային արտաքին գործոց նախարար Եւգենի Գեգեչկորի, պատերազմական նախարար Գրիգորի Լորդկիպանիձէ եւ Հայաստանի մէջ վրացական դիւանագիտական ներկայացուցիչ Մախարաձէ:
Առաջին նիստին Գեգեչկորի յայտարարեց, որ անյապաղ պէտք է դադրեցնել բոլոր տեսակի բախումնեը Ղարաբաղի մէջ:
Ազրպէյճանական պատուիրակութիւնը իր կարգին ըսաւ, որ նոյնը պէտք է ընել նաեւ Ղազախի, Օրտուպատի, Նախիջեւանի, Վեդիի եւ այլ վայրերու մէջ: Սակայն անոնք նաեւ նշեցին, որ իրենք այդպիսի հարցեր բարձրացնելու եւ որոշում կայացնելու համապատասխան լիազօրութիւն չունին:
Երկար քննարկումներէ ետք որոշուեցաւ, որ ազրպէյճանական պատուիրակները պէտք է կապուին իրենց կառավարութեան հետ եւ համապատասխան լիազօրութիւն ստանան:
Երկրորդ նիստին Աղաեւ յայտնեց, որ իրենք փորձած են հեռաձայնով կապ հաստատել Պաքուի հետ, սակայն կարելի չէ եղած, եւ ստիպուած հեռագրած են: Իբրեւ պատասխան տեղեկութիւն ստացած են, որ անոնց պատասխանը պիտի տրուի օրուայ վերջաւորութեան կամ յաջորդ օրը:
Աղաեւ առաջարկեց քննարկել միւս հարցերը, մինչեւ հասնի Ազրպէյճանի պաշտօնական պատասխանը, սակայն հայկական կողմը առարկեց` նշելով, որ իրենք հաւաքուած են առաջին հերթին ռազմական գործողութիւնները դադրեցնելու համար:
Գեգեչկորի ըսաւ, որ համաժողովը երեք խնդիր ունի. ա) տարածքային, բ) արտաքին քաղաքականութեան մէջ երեք հանրապետութիւններու քայլերու համաձայնեցում, գ) համադաշնակցութիւն:
Գեգեչկորի յայտնեց, որ համաժողովը չի կրնար լուծել սահմանային հարցերը եւ պէտք է բաւարարուի ընդհանուր սկզբունքները համաձայնեցնելով: Ան նշեց, որ իբրեւ չաւարտող ազգամիջեան բախումներու լուծում` կարելի է դիտարկել բնակչութեան տեղափոխութեան տարբերակը:
«Այդ վէճերուն պատճառը երկրի ազգագրական քարտէսն է, ուստի այդ հարցի հիմք պէտք է դնել ազգաբնակչութեան գաղթը մէկ հանրապետութենէն միւսը, եւ այդ կերպով միատարր բնակչութեան ստեղծումը` միեւնոյն հանրապետութեան սահմաններուն մէջ, ինչ որ կրնայ խաղաղեցնել երկիրը ու վերջ դնել երկպառակութիւններուն», հաստատեց Գեգեչկորի:
Ապրիլ 11-ին հասաւ Ֆաթալի խան Խոյսկիի հեռագիրը, որուն համաձայն ան կը լիազօրէր Ազրպէյճանի պատուիրակութիւնը համաժողովի ընթացքին քննարկել ամբողջ Անդրկովկասի մէջ տեղի ունեցող բախումներու կարգաւորման հարցերը:
Երկար բանակցութիւններէ ետք կողմերը համատեղ բանաձեւ ընդունեցին.
ա) Անմիջապէս դադրեցնել Ղազախի, Նախիջեւանի, Օրտուպատի եւ Ղարաբաղի մէջ այժմ տեղի ունեցող արիւնալի բոլոր ընդհարումները:
բ) Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի կառավարութիւններուն յանձնարարել անյապաղ ամենավճռական միջոցներ ձեռնարկել, որպէսզի համապատասխան հանրապետութեան սահմաններուն մէջ բացառուին հայ եւ իսլամ բնակչութեան ընդհարումները:
գ) Այս որոշման մասին շտապ տեղեկացնել ազրպէյճանական եւ հայկական կառավարութիւններուն` համապատասխան գործողութիւններու դիմելու համար:
Ապրիլ 13-ին համաժողովը երկրորդ բանաձեւ ընդունեց, որուն համաձայն պէտք է ստեղծուի վեց հոգիէ բաղկացած յանձնախումբ բախումներու վայրերը այցելելու, անոնց պատճառները հետաքննելու եւ համաժողովի որոշումներու կատարումը վերահսկելու համար:
