Եղանակի Տեսութիւն – Դ.

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Նախորդ «Եղանակի տեսութիւնը» լոյս տեսած էր շուրջ երեք տարի առաջ, նախքան այլազան աղէտներու էջքը ի Լիբանան եւ անոնց պարտադրած թատերական դադարը (1):

Վերջին «Եղանակի տեսութենէն» ետք «Թէաթրոն» թատրոնին կողմէ ներկայացուած են ոչ կատակերգական բնոյթի նորարար երկու թատրերգութիւններ, որոնց նախապէս հանգամանօրէն անդրադարձած եմ  (2, 3, 4, 5): Կարէն Տարագճեանի եւ Սուրէն Խտըշեանի աշխատասիրութիւնը, կորովը, հնարամտութիւնը եւ լիբանանահայ թատրոնին նոր շունչ բերելու ջանքերը մեծապէս գնահատելի են: Ի՛նչ ընենք, որ անոնք ունին գաղափարական ուղղութիւններ, որոնց հետ չեմ կրնար հաշտուիլ: Տէրը դատէ մոլորեալները: Ցանկալի է նաեւ, որ անոնք շատ աւելի մեծ կարեւորութիւն տան լեզուի բնոյթին: Այդ ի հարկէ հին ցաւ է:

Յետհամավարակ մնացեալ չորս ելոյթները կատակերգութիւններ են, որոնց առաջնեկն էր «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի «Վտանգաւոր, բայց կայուն»-ը (6): Որոշ ժամանակէ ի վեր կ՛իմանանք, որ թատերախումբը կը պատրաստէ ֆրանսական ժամանակակից կատակերգութիւն մը: Շա՛տ բարի: Ողջունելի է, որ թատերախումբեր կ՛աշխուժանան, առաւել եւս, որ կը կարողանան իրենց մարդուժը համալրել երիտասարդ եւ շնորհալի տարրերով: Այս մասին երկու կարծիք չկայ: Կարծիքներ կան այն մասին, թէ ի՛նչ պէտք է ըլլայ մեր տագնապահար ժամանակին յարիր խաղացանկը:

Յիշեցում.- Վերնագիրի կողքին կը տեսնուի լիբանանահայ թատրոնի (ԼԹ) հնարովի նշանակ (emblem) մը` կազմուած բացառաբար ծիծաղող դիմակներէ: Թատերախումբեր չքմեղանքներ կը հրապարակեն կրկին կատակերգութիւն ընտրած ըլլալու համար (ժողովուրդը յոգնած է, անտրամադիր եւ այլն ): Թերեւս յանցաւոր կը զգան: Շա՛տ բարի: Այդ կ՛ենթադրէ, որ ապագային բեմ կրնան բարձրացնել նաեւ այլ սեռի թատրերգութիւններ… եւս: Կատակերգական ելոյթներու պատմականին եղանակի նախորդ տեսութիւններուն մէջ մանրամասն անդրադարձած եմ: Հարկ կը տեսնեմ կրկնելու մէկ նախադասութիւն. «Ի տարբերութիւն զաւեշտի, կատակերգութիւնը պահ մը կը խախտէ ընկերային կարգը, բայց զայն հարցականի տակ չի դներ, չի փորձեր միանգամընդմիշտ տապալել վարչակարգը: Ընդհակառակն, ծիծաղի ճամբով կը փորձէ զայն աւելի տանելի եւ նոյնիսկ ընդունելի դարձնել»:

Օրինաչափային.- Ներկայ յաջող կատակերգութիւններ ունին մնայուն յատկանիշներ, որոնց արմատները կ՛երկարին մինչեւ հռոմէական թատրոն, որուն վաստակաշատ կատակերգակն է Փլոթուս (254-184 ՆՔ): Այս դարաւոր ժառանգի բաղադրիչներէն մէկն է իր տիրոջ հակադրուած ճարտար գերիի (servus callidus) կերպարը, որ այժմ վերածուած է սպասաւորի կամ սպասուհիի, ինչպէս` գիւմրեցիներու «Մերի»-ն կամ «Դուռէ-Դուր»-ի «Պերթա»-ն: Ի դէպ, Փլոթուս հաւանաբար ազատագրուած յոյն գերի մըն էր: Այս նիւթին մասին կան ակադեմական ուսումնասիրութիւններ (7): Կենդանական աշխարհին մէջ արուն կը ջանայ զուգուիլ առաւելագոյն թիւով էգերու հետ` իր ծիները առաւելագոյնս սփռելու համար: Կնամոլ արուներ կ՛արժանանան ոչ միայն ներողամտութեան, այլ նաեւ` հիացմունքի: Արական այս ցնորքը (fantasy) արտայայտուած է Տոն Ժուանի կերպարէն մինչեւ հայ թէ օտար հին աստուածներու առասպելներուն մէջ (8): Արտայայտուած է նաեւ ներկայ կատակերգութիւններուն մէջ: Մետասաներորդ պահու կարկտան վերջաբանները պարզապէս բարոյախօսական կարկտաններ են:

Աշխուժ երթեւեկ.- Բեմայարդարումը հանդիսատեսին անմիջապէս կը թելադրէ ներկայացման բնոյթը: Երեք ելոյթները այս առումով օրինաչափ էին: Թեթեւ կատակերգութեան բեմը կ՛ունենայ բազմաթիւ մուտք քանի մը (կողքի գծապատկերին մէջ` կարմիր խաչով նշուած) մարտավարական (tactical) կայաններ (բազմոցը պարտադիր է) եւ ըստ կարելւոյն` մեծ թիւով դերակատարներ: Այդ կարելի կը դարձնէ երթեւեկի ուղեգիծներու մեծ թիւով տարբերակներ: Կողքի գծանկարին մէջ ցոյց տրուած են աւելի քան 1400 ուղեգիծներէն փունջ մը միայն (9):

Մակնիշաւոր (signé) հեղինակներ.- Արտադրութիւնը շուկայադրելու գործընթացին մէջ բախտորոշ դեր ունի մակնիշը: Ներկայ թատերակներու ընտրութիւնը այս առումով եւս օրինաչափ է:

Ա.- Ընթերցողը թերեւս ծանօթ չէ թատերագիր Քլոտ Մանիէ (Claude Magnier, 1920-1983) անունին, հաւանաբար ծանօթ է, սակայն, անոր հեղինակած «Օսքար» թատերակին (1958), զոր Վ. Խտըշեան բեմադրած է 1994-ին:

Այստեղ շուկայադրական մակնիշը «Օսքար»-ն է: Նախքան այդ թատերակի արագ յաջողութիւնը` Մանիէ ուսանած էր  առեւտրական կառավարում (business administration): Գիւմրիի տրամաթիքական թատրոնի ներկայացուցած «Փարիզը վտանգաւոր քաղաք է»-ի վոտվիլի ֆրանսերէն բնագիրը կը կոչուի «Պարոն Պլեզ» ( Monsieur Blaise, 1959):

Չքաւոր նկարիչ մը մեծահարուստի մը աղջկան վայել փեսացու նկատուելու համար կը վարձէ շքեղ յարկաբաժին մը եւ ինքզինքին կու տայ ազնուական տոհմանուն մը Blaise d՛Andrieux: Ապա իր «ապարանք»-ը ճաշի կը հրաւիրէ խաբէութեան թիրախ խնամիները` նախապէս վարձած ըլլալով խոհարար մը: Ինչպէս հանդիսատեսը առաջին պահէն կրնայ գուշակել, տեղի կ՛ունենայ շփոթ: Փոխան վարպետ խոհարար-սպասեակի` կը յայտնուի անփորձ երիտասարդուհի մը: Պլեզի մեղսակիցն է իր… թեթեւաբարոյ ընկերուհին, որ միաժամանակ է մեծահարուստի… «ընկերուհին»: Պէտք չէ ուրեմն այս երեք կերպարները մէկտեղուին բեմին վրայ: Այդ յիշել կու տայ այն ծանօթ հանելուկը, ուր գայլը, գառնուկը եւ խոտի դէզը պէտք է գետի միւս ափ փոխադրել փոքրիկ նաւակով: Ի զուր չէ, որ բեմին վրայ կան հինգ դռներ: Մնացեալը բազում աղմուկ է վասն ոչինչի: Դրան եւ հեռախօսի զանգեր, «ալա ֆէյտօ» ոստոստումներ, պահմտուք եւ այլն: Այո՛, ճիշդ գուշակեցիք, բարեզարդ աւարտը  յիսունական թուականներու վայել բարոյախօսական կարկտան մըն է: Սէրը կը յաղթէ ընչաքաղցութեան: Ծափահարութիւն:

Բ.- Սխալներու կատակերգութեան արմատները կը հասնին, այո՛, մինչեւ Հռոմ եւ անդին: Շէյքսփիրի նոյնանուն կատակերգութիւնը (Comedy of Errors, 1594) համադրումն է նոյնինքն Փլոթուսի երկու կատակերգութիւններու (10): Ֆէյտոյի (Georges Feydeau, 1862-1921) կատակերգութեան բնագրի վերնագիրն է «Մլուկը ականջի մէջ» (La puce à l՛oreille 1907): Գ. Սաթամեան 1972-ին հաւանաբար անգլերէնի հետեւութեամբ թարգմանած է` «Կասկածը կնոջ մտքին մէջ»: Աւելի քան դար մը առաւել 16 տարի հնութիւն ունեցող այս «ննջարանային զաւեշտ»-ին մէջ Ֆէյտօ գումարած է, մէկի փոխարէն, երկո՛ւ սխալ ընկալում: Կրկնակի սրամտութի՞ւն: Առաջինը անզանազանելի կերպարներու խաղն է, որ նախապէս բազմիցս յաջող կերպով շուկայադրուած է Շէյքսփիրի եւ այլոց (որոնց շարքին նախ  եւ առաջ` նոյնինքն Փլոթուս) գործերուն մէջ: Երկրորդ սխալ ընկալումը նամակ մըն է: Բնագիրի ֆրանսական, որ այժմ անհասկնալիօրէն ժամանակավրէպ հիւմըրը չէ պահպանուած: Կարելի չէր պահպանել: Մնացեալը դիւրաւ ճանաչելի շարժուձեւեր, քիչ մը թոթով կակազում, քաշկռտուք, վազուըրտուք, պահմտուք, ատրճանակի հարուածներ եւ մէկ-երկու կից: Այո՛, ի հարկէ բարեզարդ աւարտ: Գնահատելի էին թատերախումբին եռանդը, շատ արագ կշռոյթը պահելու կարողութիւնը, շարժումներու կարգաւորումը (timing) եւ … հագուկապի ճաշակը:

Գ.- Ննջարանի դռներու կատակերգութիւն.- Boeing Boeing եւս նախապէս յաջող շուկայադրուած կատակերգութիւն մըն է: Հեղինակը (Marc Camoletti, 1923-2003) եւս, ինչպէս Ք. Մանիէ,  թատրոն մտած է այլ մասնագիտութենէ: 60-ականներու սկիզբին հրապարակուած գործը ունի ֆեմինիստական  գունաւորում: «Կնարածութեան» արական ցնորքի (fantasy) ուղղուած ձաղկ մըն է: Երկու արական կերպարները որեւէ պահու կացութեան տէրը չեն: Կիներն են, որ գիտեն, թէ ի՛նչ կ՛ուզեն եւ ո՛ւր կ՛երթան: Կիները զարմանալիօրէն ծանօթ են նաեւ ճարտարագիտական տեղեկութիւններու: Պարզ է, որ այդ տեղադրուած է կոտրելու համար անճարակ ու տգէտ կնոջ կարծրատիպը: Փլոթուսի տիրոջմէ դժգոհ ճարպիկ սպասաւորը (servus callidus) այստեղ եւս կին մըն է` Պերթան: Հին թատրոնէն առնուած են նաեւ նշանաւոր երեք ոսկի միաւորները` մէկ օր, մէկ վայր եւ մէկ գործողութիւն: Գործողութիւնը այս պարագային տղամարդոց մեծամտութեան խորտակումն է:

Աւելի՛ն. գլխաւոր հերոս Պեռնարը ծիծաղելի կերպար է, որովհետեւ անկարող է ըմբռնել կացութիւնը: Ծիծաղելին կնորս ըլլալ յաւակնող տղամարդն է, այլ ոչ` իր կարծեցեալ «որսերը»: Նկատել նաեւ, որ այս արու հեղինակի մը կողմէ յօրինուած այն հազուադէպ թատրերգութիւններէն մէկն է, ուր իգական կերպարները մեծամասնութիւն կը կազմեն: Հեղինակը իր ժամանակին յարիր ասք մը ունի: Բարի՛: Ամերիկացի տղամարդոց տրուած են ֆրանսական անուններ (Ռոպեր եւ Պեռնար): Հարկ է նկատել սակայն, որ 60-ականներու ֆրանսական պատկերը հազիւ թէ որեւէ նմանութիւն ունենար Միացեալ Նահանգներու բարքերուն: Ո՛չ բարի:

Հաւանաբար հանդիսատեսին կողմէ դիւրին ճանաչելի ըլլալու մտադրութեամբ հեղինակը ներառած է շարք մը կարծրատիպեր: Առաջին հերթին` վերը նշուած անդադար գանգատող ըմբոստ տանտիրուհի Պերթան: Օդանաւային բարեձեւ «հոսթես»-ներ  ի հարկէ թեթեւաբարոյ են, հետեւաբար` որսի դիւրին թիրախ: Գերմանացիք ի հարկէ հեզ չեն եւ կ՛ուտեն երշիկ: Ամերիկացիք պարզամիտ են եւ կ՛ուտեն փենքէյք եւ այլն: Կարծրատիպ մըն է նաեւ Պեռնարը, որ կու գայ Ուիսքանսընէն: Այդ նահանգը կը համապատասխանէ սուրիական Հոմսին, որուն բնակիչները պարզամիտ կը համարուին:

Ուրախալի է նկատել, որ երիտասարդ դերակատարները ներգրաւուած են արտաբեմական աշխատանքներով: Այդ յիշել կու տայ տարագիր առաջին սերունդին  կազմած թատերախումբերու ոգին, որուն աշխատանքներուն վկայ դառնալու բախտը ունեցած եմ որպէս մանուկ: Շա՛տ բարի:

Ոգեկոչումներ եւ  հուսկ բանք.- «Եղանակի տեսութեան» մէջ հարկ է ներառել երկու ելոյթներ, զորս լիբանանահայ բեմադրիչներ ներկայացուցին դրացի գաղութներու մէջ: Նախ հարկ է շնորհակալութիւն յայտնել այդ գաղութներու պատասխանատու  մարմիններուն` աղէտահար Լիբանանի բեմադրիչներուն աշխատանքի առիթ տալու համար: Առաջինը վաստակաշատ Վաչէ Ատրունին է, որ Հալէպի մէջ դերակատարներու ստուար խումբով մը բեմադրեց «Փայտոջիլներու պահարանը»: Այդ իր հեղինակած կանուխ գործերէն մէկն է, զոր առիթը ունեցած եմ դիտելու, եթէ չեմ սխալիր,  մօտաւորապէս 32 տարի առաջ, երբ դեռ նոր հիմնած էր իր «Շրջուն թատերախումբ»-ը: Սրահի մուտքին տեղադրուած էր «շրջունը» խորհրդանշող ձիաքարշ կառքի մեծ անիւ մը (11): Ներկայացումը կարելի է համարել «ոգեկոչում»:

Երկրորդը Սուրէն Խտըշեան-Կարէն Տարագճեան («Թէաթրոն» թատրոն) զոյգն էր, որ Կիպրոսի մէջ բեմադրեց Ա. Ծառուկեանի «Մանկութիւն չունեցող մարդիկ»-ը: Այդ եւս ոգեկոչում մըն է: Հեղինակի յուշագրութիւնը  բեմականացուած է աւելի քան 23 տարի առաջ,  ականաւոր դերասան Սօս Սարգսեանի հսկողութեամբ, Սուրիահայ երիտասարդաց միութեան կողմէ` անոր Հալէպի մանկապատանեկան «Ռազմիկ» թատերախումբին համար: Ելոյթը դիտելու առիթը ունեցած եմ Պէյրութի մէջ` որպէս հիւրախաղ (12): Հարկ է նշել, որ թատերակը կարելի չէ մանկապատանեկան համարել: Այս նիւթին նախապէս հանգամանօրէն անդրադարձած եմ (13 ِِԱ, Բ):

Անձնական պատճառով կարելի չեղաւ դիտել բոլոր ներկայացումները: Չեմ փափաքիր, որ բացակայութիւնը մեկնաբանուի որպէս մերժողական կեցուածք: Համացանցի վրայ տեղադրուած ծանուցողական տեսերիզներէն դատած` ակնյայտ է, որ թատերախումբերը կատարած են սիրով, խանդավառութեամբ, եւ որ` բեմադրիչները աշխատանքը պատրաստած են մեծ խնամքով: Շատ բարի: Դերակատարներուն մեծամասնութիւնը կը ցուցաբերէ հիւմըրը ընկալելու կարողութիւն եւ հանդիսատեսին հաղորդելու շնորհ: Շա՛տ բարի: Թատերական կեանքի վերականգնումը ողջունելի է, այս մասին երկու կարծիք չկայ: Պարտք կը զգամ, սակայն, կատարելու ցաւոտ նշում մը. Մանիէ, Ֆէյտօ եւ Քամելոթի անժամանցելի Շէյքսփիրներ չեն, այլ` էապէս ժամանցելի ճարտար հեղինակներ, որոնք թեթեւսոլիկ ապրանքներ արտադրած են որոշ ժամանակի մը շուկային համար:

Կը մաղթեմ, որ բոլոր թատերախումբերուն յաջորդ ընտրութիւնները արտայայտեն մեր ժամանակի բազում տագնապները: Յաջողութիւն:

———————————–

(1).-  Տես «Ազդակ»-ի  26 նոյ.  2016,  22 մարտ 2017 եւ 2 հոկ. 2019-ի թիւերը:
(2).- «Թատրոնի այլափոխումը համավարակի ընթացքին», «Ազդակ»,  9 սեպտեմբեր 2022:
(3).- «Ինկած արհեստի իշխանը», «Ազդակ», 19 հոկ. 2022:
(4).- «Սարսափի թատրոնը», «Ազդակ», 12 մայիս  2023:
(5).- «Օրինաչափ ուրուականը», «Ազդակ», 12 յունիս 2023:
(6).- «Անվտանգ, բայց… սեաւ», «Ազդակ», 23 դեկտեմբեր 2022:
(7).- Տես, օրինակ, F. Stürner, The Servus Callidus in Charge, Plays of Deception, 2020:
(8).- Էգ անասուններ իրենց կարգին կ՛ընդունին զուգուիլ մէկէ աւելի արուներու՝ ծինային բազմազանութիւն ապահովելու համար: Կիներու անհաւատարմութիւնը սկսաւ դաժանօրէն պատժուիլ հայրիշխանութեան շրջանին, որպէսզի կուտակուած նիւթական ժառանգը չծառայէ օտար ծիներու գոյատեւման:
(9).- 13 սկզբնակէտ x 12 վերջակէտ x 9 դերակատար = 1404 առաջին քայլ: Բարդ քայլերու թիւը աւելի մեծ է:
(10).- Այդ օրերուն բանագողութիւնը յանցագործութիւն չէր սեպուեր:
(11).- Միջին դարերուն եկեղեցին եւ տնտեսական պայմանները չէին արտօներ մնայուն նստակեաց թատրոնի գոյութիւնը: Շրջուն թատերախումբի կառք կը տեսնենք «Համլեթ»-ի մէջ:
(12).- Հանգուցեալ բեմադրիչ Գրիգոր Քէլէշեանի ձգած նիւթերը, որոնց շարքին թատերակին բնագիրը այժմ կը գտնուին Հալէպի «Պետրոս Ադամեան» թատերախումբի արխիւին մէջ: Ներկայացումի տեղեկագրութիւնը կը գտնուի ՍԵՄ-ի արխիւին մէջ: Շնորհակալ եմ Շանթ Ուրիշեանին` իր ցուցաբերած օգնութեան եւ տուած տեղեկութիւններուն համար:
(13).- Տես «Մանկական թատրոնը» Ա. եւ Բ., «Ազդակ» 3 եւ 4 հոկ. 2017: