«Ոսկէ Ծիրան»-ի 22-րդ Բերքափակը

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Փառատօնին կրկին ու կրկին անդրադարձած եմ: Հասկնալի պատճառներով այս տարուան ակնբախ բացականերն էին ռուսական եւ թրքական ժապաւէնները: Անգամ մը եւս բացակայ էր նախապէս փառատօնին հիմնական բաժինը կազմող  «Հայկական համայնապատկեր»-ը: Հայկական շարժապատկերի շարունակուող տագնապը կը կարօտի առանձին ուսումնասիրութեան: Որմազդը ցուց կու տայ իրերանման ամերիկեան տիպի ինքնաշարժներու քիթ-բերան ջարդող բախում, որուն զուգահեռ են համբուրուող բոսոր շուրթեր: Ընթերցողը թերեւս կարենայ դրական մեկնաբանել: Անձնապէս չյաջողեցայ:

1.- Մրցանակակիրներ.- Կը սկսիմ մրցանակակիր ժապաւէններէն, որովհետեւ անոնք, ինչպէս միշտ եւ ամէնուր, ցուցանիշներ են հովանաւոր իշխանութեան արեւելումին: Կու տամ այն կարգով, որ յիշուած են դատական կազմի ծանուցումին մէջ:

Ա.- Ոսկէ Ծիրան.- «Ֆիումէ կամ մահ» (Fiume o morte!) Իկոր Պեժինովիչ 2025, 112վ, վաւերագրական-խաղարկային:

Ա. Աշխարհամարտի աւարտին Փարիզի համագումարի սահմանագծումներէն դժգոհ իտալացի «պատերազմի հերոս» սպայ Կապրիէլ տ՛Անոնցիօ (1863-1938), որ ազնուազարմ եւ բազմակողմանի գրագէտ մը ըլլալու յաւակնութիւն ունէր, 1920-ին շուրջ 2500 կամաւորներով Ատրիաթիքի արեւելեան ափին գտնուող (այժմ Խորուաթական) Ռիյեքա (իտալերէն անուանումով` Ֆիոմէ) խառն բնակչութիւն ունեցող շրջանը իր հակակշռին տակ կ՛առնէ` առանց ոեւէ դիմադրութեան հանդիպելու  եւ կը յայտարարէ «Regency of Carnaro» (փոքրարքայութիւն), որուն այս կամ այն պատճառով կ՛արտօնուի գոյատեւել 17 ամիս: Ժապաւէնը ցոյց կու տայ աւելի ուշ հրէշային տարողութիւն ստացած ֆաշականութեան սաղմնային պատկերը`  կիսառազմական (paramilitary) տարազներ, ջահերթեր, սեւ շապիկաւորներ, պատշգամէն արձակուած ամբոխահաճոյ ճառեր եւ լոզունգներ, որոնք շուրջ տասնամեակ մը ետք որդեգրուեցան Մուսոլինիի կազմած «փաղանգներուն»- (phalange) կողմէ: Այս մասին կան ակադեմական ուսումնասիրութիւններ (1): Ժապաւէնը ծաղրանկարային ձեւով կը վերականգնէ այդ օրերու իրադարձութիւնները` քաղաքի ներկայ բնակչութեան գործօն մասնակցութեամբ: Ցաւօք, սակայն, բեմադրիչը նախընտրած է ուշ 70-ականներու «Punk» (փուճ, ոչնչաբան) ոճը, որ ընթերցողին հաւանաբար ծանօթ է իր բողոքի զգայացունցապաշտ ելոյթներով բնորոշուող «Սեռային ատրճանակներ» (Sex Pistols) ռոք խումբին ճամբով: Հարկ է, որ պատմականօրէն չափազանց վտանգաւոր Եւրոպայի, Թուրքիոյ մէջ եւ այլուր տակաւին շարունակուող հետեւանքներ ունեցող նիւթը ունենար շատ աւելի հանգամանալից մօտեցում: Իսկ թէ ինչո՞ւ բարձր պարգեւատրուած է անկիւնադարձային քաղաքական դէպքերը ոչնչաբանօրէն ներկայացնող ժապաւէնը…

Բ.- Արծաթ ծիրան.- «Սուրբ ելեկտրականութիւն» (Holy Electricity) Թաթօ Քոթեթիշվիլի, 95 վ, խաղարկային:

Երկու վրացիներ դրամ շահելու համար նեոն լոյսէ կազմուած խաչելութիւններ կը շինեն եւ կը փորձեն Թիֆլիսի մէջ վաճառել դռնէ դուռ: Պատկերը ակնյայտօրէն խորհրդանշական է: Այդ  խաչերը կ՛արձակեն ոչ թէ հոգեւոր, հոգեպարար, այլ արհեստական, շուկայականութեան խորհրդանիշ շինծու, կեղծ նեոն լոյս: Ժապաւէնը կարելի է տեսնել որպէս կրօնական հաստատութեան ձաղկ: Մարդիկ իրենց հարց կու տան. «Այս ինչի՞ կը ծառայէ»: Քննադատներ ժապաւէնին պատկերաւոր լեզուն բնորոշած են որպէս փտողականօրէն գեղեցիկ (decadently beautiful), այլ խօսքով` յետարդիական:  Բարձր պարգեւատրուած է ժապաւէն մը, ուր ոմանք կը փորձեն կեղծ խաչելութիւն, կեղծ լոյս  ծախել ժողովուրդին, հօտին: Այո՛, թերեւս եւ ոչ մէկ առնչութիւն ունի ներկայ վարչապետ-կաթողիկոս բախումին հետ:

Գ.- Յատուկ յիշատակութիւն.- «Դանդաղ այրող հողի երգեր»  (Songs of a Slow Burning Earth), Օլհա Ժուրպա, 95 վ, 2024:

Ուքրանական ցաւոտ վաւերագրական ժապաւէն մը, որ ցոյց կու տայ, թէ ինչպէ՛ս պատերազմի երկրորդ տարուան իսկ դժոխային կեանքը բնական,  օրինաչափ դարձած  է Ուքրանիոյ մէջ: Լիբանանցիք եւ սուրիացիք շատ լաւ կը հասկնան, թէ այդ ի՛նչ կրնայ նշանակել: Բնակավայրերու, ինչպէս նաեւ բնութեան կրած աւերը կը ներկայացուի աղօտ, մշուշոտ բնական լոյսի տակ նուազագոյն բանաւոր բացատրութեամբ, որովհետեւ երաժշտութիւնն ու պատկերներու բանաստեղծականութիւնը բաւարար են հաւաքական խոցն ու յարատեւելու կամքը արտայայտելու համար: Շա՛տ բարի: Իսկ թէ քաղաքական ի՛նչ նպատակ կը հետապնդէ մրցանակ շնորհել ռուսական ներխուժումի որպէս հետեւանք տեղի ունեցած ահաւոր ողբերգութիւնը ներկայացնող ժապաւէնի մը, կը ձգեմ ընթերցողին մեկնաբանութեան:

Դ.- Կարճամեթրաժ Ոսկէ Ծիրան.- «Մայրենիք», Գոռ Առուշանեան, 21 վ,  խաղարկային:

Արցախի Հանրապետութեան վերջին ժամերն են: Ձայնասփիւռը կը ծանուցէ, թէ հարկ է լքել նախքան յաջորդ առաւօտ: Կը տեսնենք ճաքած, անջատուող հողի խորհրդանշական պատկեր: Գիւղի բնակիչները իրենց միջոցներով կը հեռանան: Անտէր մնացած շուն մը պատին վրայ կը սպասէ… Սրունքէն վիրաւոր ու հաշմուած վեթերան Արամին մայրը շարժելու անկարող եւ խելակորոյս կը ձեւացնէ, որպէսզի որդին չկարենայ զինք փոխադրել: Ինքնաշարժին վրայ բեռցուած է լոկ մէկ-երկու ճամպրուկ եւ իր այգիի ծիլերու թաղար մը (բացատրե՞մ): Արդէն երեկոյ է: Արամ կը փորձէ իր հարեւաններէն օգնութիւն ստանալ մարմնեղ մայրը (պատմական ծանր ժառանգութիւնը) կրելու համար, բայց կը հանդիպի միայն սարսափահար արիւնլուայ կնոջ մը: Գետնին կը տեսնենք հատուած ցուցամատ մը, ազերի խժդժութեան ցուցանիշ: Արամ կեանքը փրկելու բնազդով կը լքէ մայրը եւ կը սկսի հեռանալ: Ելեկտրականութեան լարերու սիւներուն շարքը կ՛երկարի դէպի հորիզոն, դէպի սահման, դէպի անդարձ բաժանում: Ինքնաշարժի հայելիէն կախ խաչը կ՛օրօրուի ինչպէս յանդիմանող ցուցամատ: Արամ կը կանգնի եւ…  Անդամալոյծ ձեւացնող մայրը նստած է դրան առջեւ եւ կը դիտէ խորհրդանշականօրէն մայր մտնող կարմիր, ջերմ արեւը: Մայր ու որդի իրար գրկած` իրենց տան շեմին կը դիմագրաւեն դառն աւարտը: Կը յայտնուի մութ ստուերներու խումբ մը: Չարը արդէն այդտեղ է: Ծխախոտի լոյսով պահ մը տեսնենք ազերի զինուորի այլանդակ ժպիրհ…

«Մայրենիք» նկարահանուած է Կապուտան գիւղին մէջ, բնակիչներու գործօն մասնակցութեամբ: Ժապաւէնին մէջ առկայ են  խորհրդանշական ծանր ակնարկներ: Բանակայինը, օրինակ, ի սկզբանէ հաշմուած է: Մայրը, որ ինչպէս ժապաւէնի վերնագիրը ակնյայտօրէն կ՛ակնարկէ, կը նշանակէ «Մայրենիք», մինչեւ աւարտական տեսարան ե՛ւ ֆիզիքական ե՛ւ մտաւոր առումով անկարող կը թուի (2): Ժապաւէնը ունի սպառնացող կործանման (բեմադրիչի բառերով` apocalyptic (Ս. Գիրք, Յայտնութիւն Յովհաննու) գոյժ-զգուշացումի ցնցող բնոյթ:

Ե.- Արծաթ Ծիրան.-  Օձի ապուր (Snake Soup) Բեմադրիչ եւ նկարիչ Զաք Դեմիրճեան,  գծագրային (animation) 7 վ, 2025:

Բացման տեսարանը ցոյց կու տայ զինակոչիկներու խումբ մը, որ գիշերով կը փոխադրուի դէպի ճակատ ոչ զրահապատ բեռնատարով մը: Անոնք թնդանօթի միս են: Ահեղ պայթիւնէ մը ետք գրեթէ պատանի զինակոչիկ մը կ՛իյնայ զառանցանք-ցնորքի մը մէջ, որ կարելի է մեկնաբանել որպէս մահուան շեմին արագ անցնող կեանքի երիզ: Ինչպէ՞ս պիտի շարունակուէր այդ երիտասարդ տղոց կեանքը, եթէ իրենց արտօնուէր ապրիլ: Արտադրիչը, ցաւօք, չարտօնեց դիտել ժապաւէնը: Ծանուցող շատ կարճ տեսերիզէն կարելի է ենթադրել, որ ժապաւէնը ռազմական գործողութիւններ ցոյց չի տար: Նկատելի է ցուրտ ու մութ տարիները յիշեցնող սեւաթոյր երանգաւորումը: Աւելի քան ակնյայտ է «հոգե-յայտ» (յունարէն արմատներով` psyche-delic) ոճը: Տե՛ս կողքի համադրումը, որ  կազմուած  է համացանցի հրապարակուած պատկերներէ: «Կինոաշխարհ» պարբերականի տրուած տեսակցութեան ընթացքին բեմադրիչը կը պատմէ, թէ ինչպէ՛ս որոշած է ժապաւէնին վերնագիրը.- 2020 թուականին, ազրպէյճանական «փորձառական» յարձակումներու ընթացքին գտնուած է սահմանամերձ Տաւուշ Սեւանէն որսացուած ձուկերն ու օձ մը նետած են ապուրի կաթսային մէջ: Այդպէս ծնած է օձի, այսինքն թունաւոր «ապուրի» միտքը: Գծագրիչ- բեմադրիչին նկարչական ոճի եւ քաղաքական ուղղութեան ցուցանիշ է համադրումի վարի աջ անկիւնին տեսնուող նկարը, որ առնուած է գծագրիչ-բեմադրիչի Պաղ պատերազմի հռչակաւոր նախակարապետ Օրուելի «Անասնաֆերմա» (Animal Farm, George Orwell, 1945) նկարազարդումներէն (3):

Զ.- Մասնաւոր Յիշատակութիւն.-  «Աշխարհը մերն ա» (Նրա պատմութիւնը), Արեգ Ազատեան, 15 վ, 2024:

Լոս Անճելըս  արտագաղթած  ընտանիքի մը 17-ամեայ սիրուն դուստրը` Լուսինէ, արդէն ակնյայտ յղի է իր սեւամորթ  ընկեր Տէյվիտէն: Ծնողքը մինչ այդ «Լաւ հայ տղայ» փեսացու մը ճարած է: Ողբերգական իրադարձութիւնները տեղի կ՛ունենան դասական աղջիկտեսի գիշեր (այո՛, մութ գիշեր): Լուսինէ կրկին կը «text»-է, թէ յղի է, բայց  Տէյվիտ այս կամ այն պատճառով անմիջապէս չի տեսներ օգնութեան կանչը: Լուսինէ պատառաքաղ մը ձեռքին լոգարան կը մտնէ, բայց կը տատամսի: Արագ կը պարզուի, որ ի տարբերութիւն գրեթէ տարեկից կիրթ ու զգայուն սեւամորթ Տէյվիտի` հայ փեսացուն (կողքի համադրումին մէջ շրջանակի առնուած) գրեթէ միջին տարիքի անհրապոյր կերպար մըն է: Լուսինէ կը քաշուի իր սենեակը եւ կը հագնի գիշերանոց: Ռապիս երաժշտութեան ընկերակցութեամբ կը տեսնենք խորովածի մեծ շամփուր, որ կը խրուի մսակոյտի մէջ (չարագոյժ պատկեր) (4):  Մինչ այդ վրայ կը հասնի Տէյվիտ, որ «շոք»-ի կը մատնուի` ի տես հայավարի քէֆին: Վրայ կու տայ տուրուդմբոց: Ամօթահար հայրը կ՛ապտակէ գիշերանոցը հագին հարսնացուն, մինչ խնամիները ուրախ կ՛երգեն ու կը պարեն Արսէն Հայրապետեանի ռաբիսով (5).

Աշխարհը մե՛րնա / Աշխարհը մե՛րնա
Հայաստանում ամէն մի հայ` / Աշխարհի տէ՛րնա

Լուսինէ կը խլէ խորովածի շամփուր մը եւ կը խրէ իր որովայնին: Էապէս ցնցող տեսարանը, սակայն, ոչ թէ աւարտական տեսարանի արիւնոտ մելոտրաման էր, այլ` ինքնախաբէութիւնը, այն, որ մանուկ ու տարեց արտագաղթած հայեր խելակորոյս կը պարեն ու կ՛երգեն «Աշխարհը մերնա» երբ Հայաստանն իսկ մեզմէ կը կորչի…  Այդ է ժապաւէնի իսկական ասքը, ինչպէս վերնագիրը կը թելադրէ:

2.- Օտարալեզու հայ բեմադրիչներու սփիւռքի, առաւել եւս Հայաստանի մէջ անհամաչափ մեծարանք կը վայելեն անոնք, որոնք օտար երկիրներու մէջ որեւէ յաջողութիւն ձեռք բերած են որեւէ մարզի մէջ: Այս պարագային` շարժապատկերի:

Ա.- Էրիկ Նազարեան «Մեռիր տղամարդավարի՛» (Die Like a Man), 120 վ, 2025:

Նազարեան, որ ի դէպ, անդամ է փառատօնի դատական կազմին,  սեփականատէրն է «Nazar Pictures» հաստատութեան, որ կը մասնակցի հայկական ժապաւէններու (ինչպէս` Ջիւան Աւետիսեանի «Վերջին բնակիչը») ֆինանսաւորումին եւ արտադրութեան, մրցանակներ ստացած է հայկական «ԱՐՓԱ» (Լոս Անճելըս) եւ «Նուռ» (Քանատա) փառատօներէն:  Նազարեանի ընտանիքը Հայաստանէն արտագաղթած է, երբ ինք 4 տարեկան էր: Էրիկ հասակ նետած է Լոս Անճելըսի աւազակախմբային (կանկսթեր) հակակշիռի տակ գտնուող փողոցներու մէջ: Ժապաւէնը, որ դիտելու արտօնութիւն չկարողացայ ստանալ, կը խօսի առանձին (ոչ հայ) մօր մը միակ որդիի անցման ծէսին (rite of passage) մասին: Իր 17-րդ տարեդարձին պատանին իր «փոխնորդ հօր»` Սոլոյէն կը ստանայ ատրճանակ մը եւ պատուէր, որ սպաննէ մարդ մը, որպէսզի արտօնուի անցնիլ տղամարդու կարգավիճակի: Ժապաւէնը ակնյայտօրէն կը նմանակէ Մ. Սքորսեզէի «Չար փողոցներ» (Mean Streets 1973) ծանօթ գործը, որուն բացման տեսարանին մէջ արտապատկերային ձայնը կ՛ըսէ. «Եթէ փրկութիւն չես կրնար ստանալ եկեղեցիէն, ապա կը ստանաս փողոցէն»:  Քննադատներ Սքորսեզի ժապաւէնը համարած են ոչ երաժշտական օփերա մը` կերպարներու «կեանքէ աւելի մեծ» բնոյթին պատճառով, մինչդեռ «Մեռիր տղամարդավարի՛»-ն կը համարուի «թաղման մահերգ» մը, թերեւս որովհետեւ իր կերպարները կը շրջանակէ (Frame) փակավախութիւն (claustrophobia) թելադրող նեղ, ծանր շուքերով շրջապատուած ոլորտով:

Բ. Էկոյեաններ.-

Աթոմ Էկոյեան, The Sweet Hereafter (Քաղցր յետայսուն) 112 վ, 1997: Hereafter փոխաբերաբար կը նշանակէ յետմահու: Փառատօնի ծրագիրի բառարանային թարգմանութիւնն է` «Լուսաւոր գալիքը»: Ժապաւէնը մէկն է Էկոյեանի կանուխ գործերէն, ուր բաղդատած իր յետ-«Արարատ» (2002) գործերուն, առաւել  ցցուն են յետարդիական բաղադրիչները: Դպրոցական պասի արկածի իբրեւ հետեւանք` բազմաթիւ մանուկներ կը զոհուին: Այդ պատրուակ է, որ հարցաքննութիւն սկսի, եւ երեւան գան ընտանեկան մութ գաղտնիքներ, որոնց շարքին հին խոցեր, եւ ինչպէս գրեթէ միշտ` տոհմապղծութիւն: Mychael Danna-ի երաժշտութիւնը յօրինուած է Կրիմմ եղբայրներու այն դաժան հեքիաթին (The Pied Piper of Hamelin) համար, ուր մկնորս սրնգահարը իր վարձատրութիւնը զլացող գիւղը պատժելու համար բոլո՛ր մանուկները կը տանի դէպի լեռ եւ կ՛անյայտացնէ, ինչպէս` աւանի մուկերը: Հիմնուած է Russell Banks-ի 1991-ին հրատարակած նոյնանուն վէպին վրայ: Էկոյեան  զանց կ՛առնէ վէպի երրորդ անձ պատմողը, որ «բացատրական» տեղեկութիւններ կու տայ եւ զայն կը փոխարինէ ժապաւէնի ամբողջ ընթացքին լսուող  ընթերցումով արդի տարբերակէն: Էկոյեան ի հարկէ նաեւ վէպի իմանալի գծային (linear) դիպաշարը կը փոխարինէ  խճճումով, ետ ու յառաջ ոստումներով: Ժապաւէնը կը դառնայ դաժան հեքիաթի ժամանակակից հանելուկային ժառանգորդը:

Արշիլ Էկոյեան, «Նախքան մեր միացումը» (Before They Joined Us), 10 վ, 2024:

Ժապաւէնը կը պատմէ 70-ական թուականներուն իր մօր եւ մօրաքրոջ գաղթը Պէյրութէն դէպի Քանատա, ուր ապաստան կը գտնեն ազգականներու մօտ, որոնք … Եհովայի վկաներ են: Այսինքն փոխադրուած են մէկ աղէտէ դէպի այլ աղէտ: Նկարահանումները կատարուած են փակ ինքնաշարժի մը մէջ, մօտիկ քամերայով (close up), Արսինէ Խանճեանի դերակատարութեամբ: Որդի Էկոյեանի ոճը ոչ զարմանալիօրէն որոշ ընդհանրութիւններ ունի հայր Էկոյեանի ոճին հետ, թէեւ կը հակի դէպի զգացական տպաւորապաշտութիւն:

————–

1. Տես, օրինակ, Antonio Morena – Mussolini’s Decennale: Aura and Mythmaking in Fascist Italy, Project Muse, 2015 կամ Emilio Gentile – The Sacralization of Politics in Fascist Italy Harvard, 1996.
2. Հաշմուած էին յունական Հեփեսոս դիցը եւ Էտիփ արքան, Շէյքսփիրի Ռիչըրտ Երրորդը, ականաւոր Քլոտիուս կայսրը եւ այլք: Այս մասին կան ակադեմական ուսումնաիրութիւններ: Տե՛ս, օրինակ, Disability as Narrative and Symbolic Construct կամ Mitchell & Snyder (2000), Narrative Prosthesis: Disability and the Dependencies of Discourse Jung, The Maimed Hero and Archetypal Theory (1968).
3. Ճորճ Օրուել (1903-1950, թոքատապ) հեղինակն է «Անասուններու ագարակը» 1945 եւ «1984», 1949 վէպերուն, որոնք Պաղ պատերազմի բանակռիւներու (polemics ) գլխաւոր զէնքերը եղան: Սի.Այ.Էյ. 1954-56 ֆինանսաւորած է երկու գիրքերու վրայ հիմնուած գծագրային ժապաւէններ:
4. «Ոզնի»-ն ունէր գինով տղամարդոց խորովածի շամփուրներով «սուսերամարտ»-ի ծաղրանկար:
5. «Ռաբիս», ոչ` «ռապիզ», որ տառադարձուած կրճատումն է «ՌԱԲ-ոչնայա ԻՍ-կուստվա»-ի (բանուորական արուեստ):