ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
Նախերգանք.- Թատերական շրջանը շուտով կը սկսի, պատրաստութեան մէջ են առնուազն չորս թատրերգութիւններ: Շա՛տ բարի: Այժմ.
Հարկ է, որ համավարակը եւ ծանր տագնապներ մեզ մղեն վերատեսութեան: Վերաքննութեան կարօտ իմ բազում ընտրանքներու շարքին են թատերական ելոյթներու շուրջ ակնարկները, զորս սկսայ գրել լիաժամ աշխատանքէ դադրելէ ետք` որպէս զբաղմունք, մտային մարզանք: Այդ յօդուածները պայմանականօրէն պիտի կոչեմ «քննադատական»: Պայմանականօրէն, որովհետեւ թատերագէտներու ակադեմական վերլուծումները ա՛յլ հարթակի վրայ կը գտնուին: Ցաւօք, նման ակնարկներու չեմ հանդիպած սփիւռքահայ թատերախումբերու կատարած ելոյթներուն շուրջ:
Արեւմուտքի մէջ, նախքան «պլոկային» եւ «թուիթըրային» ելոյթներու խառնիճաղանճ գրոհը, ինքզինք յարգող մամուլը կանոնաւոր անկիւն կը յատկացնէր թատերական ակնարկներու: Դրացի Թուրքիոյ մէջ լոյս կը տեսնէին ոչ նուազ քան չորս թատերական պարբերականներ, որոնց շարքին` Յակոբ Այվազի հրատարակած ժամանցային բնոյթի «Քուլիս»-ը (1946-1996), որ մեր տուն կը մտնէր, երբ կատուն Ճոն էր (1, 2): Վճարովի աշխատանքի մէջ գտնուող թատերական արհեստավարժ քննադատներու թիւը այժմ մեծապէս նուազած է: Նոյնիսկ Քանատայի նման նիւթապէս պարարտ եւ հոգատար պետութիւն ունեցող երկրի մէջ զանոնք կարելի է համրել մատի վրայ:
Անդրադարձներ.- Յօդուածներու կապակցութեամբ ինծի հասած են շարք մը կոշտ ակնարկութիւններ: Ոչինչ, սակայն, անոնց պարունակութեան մասին: Քննարկումի տրամադրութեան բացակայութիւնը ցաւոտ կերպով կը զգացուի «Մեր թատրոնը» համացանցային էջին վրայ, որ մօտ 12 տարի առաջ բեմադրիչ-դերասան Վարդան Մկրտչեան շնորհակալ միտքը ունեցած էր գոյացնելու` որպէս հաղորդակցութեան եւ երկխօսութեան հարթակ:
Հրապարակուած է անստորագիր մեղմ ու ցաւոտ բաց նամակ մը, որ մերժողական վերաբերմունքը կը վերագրէ յօդուածներու ոճին (3): Ոչինչ փոխուեցաւ, ցաւօք, ոճի ակներեւ մեղմացումէն ետք: Կ՛իմանամ, որ լիբանանահայ թատրոնի «ոսկեդարի» ընթացքին կը կազմակերպուէին քննարկումներ, որոնք, իրենց կարգին, զերծ չեն եղած կոպիտ արտայայտութիւններէ (4): Քննադատութեան հանդէպ թատրոնի մարդոց կեցուածքը ի սկզբանէ եղած է ժխտական: «Քրիթիք» բառի յունարէն արմատն է «քրիթէս», որ կը նշանակէ «դատել»: Հաւանաբար, ինչպէս առածը կ՛ըսէ, «այդտե՛ղ է թաղուած շան գլուխը»: Թատրոնի մարդոց ամբողջ ջանքը (յաճախ եւ` ամբողջ կեանքը) ուղղուած է գնահատանք ստանալու, հանդիսատես ունենալու: Պարզ է, որ նոյնիսկ անաչառ դատողութիւն մը պիտի ունենայ ոչ բարենպաստ մատնանշումներ: Այստեղ կը սկսի բախումը հաւաքականի եւ անհատականի միջեւ:
Պատմական.-
Եւրոպայի մէջ թատերական ակնարկներու լայն տեղ տուող ինծի ծանօթ առաջին պարբերականն է «Tattler» (տարաձայնող) երկշաբաթաթերթը (1709), որ երկու տարի ետք վերածուեցաւ աւելի լուրջ եւ աւելի երկարակեաց «The Spectator»-ի (հանդիսատես)` «սրամտութեամբ բարոյախօսել» (իմա` քննադատել) նշանախօսքով: Աշխատակիցներէն մէկն էր «Կիւլիվերի ճամբորդութիւնները» վէպի ականաւոր հեղինակ, ընկերային բարքերու սուր քննադատ Ճոնաթան Սուիֆթ (1667-1745): Սուիֆթ, բոլոր միւս աշխատակիցներու նման, կը գործածէր Bickerstaff (վիճող պաշտօնեայ) ծածկանունը: Ուսանելի հարցում. ինչո՞ւ ԲՈԼՈՐԸ կարիք կը զգային ծածկելու իրենց ինքնութիւնը:
Որպէս բաղդատական` կարելի է յիշել, որ Ազգային սահմանադրութեան հրապարակումէն ետք Յ. Պարոնեան հրատարակած է «Թատրոն» հանդէսը եւ անոր էջերուն վրայ սուր երգիծանքի ենթարկած` թատերական ելոյթները: Բանասէր Հրանտ Ասատուր (1862-1928) Պարոնեանը կոչած է «անգութ քննադատ»: Այս նիւթին նախապէս անդրադարձած եմ (5): Աւելի ուշ Թիֆլիսի մէջ լոյս տեսած են «Թատրոն», «Յուշարար», «Թատրոն եւ երաժշտութիւն» (1910) հանդէսները: Ասպարէզ մտած է թատերական քննադատներու հոյլ մը, որոնց շարքին` հեղինակաւոր Լէօ, որ պատմախօսութիւնը վերածեց քննական պատմագիտութեան:
Անգլիախօս մշակոյթի մէջ ակադեմական քննադատութեան սկիզբը կը համարուի բանասէր եւ թատերագիր Սամուէլ Ճեքսընի (1709-1784) հրատարակած լայնածաւալ աշխատութիւնը, որ կը կոչուէր «Բանաստեղծներու կեանքը» (Lives of the Poets 1781): Ի դէպ, բազմաթիւ բանաստեղծներ եղած են նաեւ թատերագիրներ: Արիստոտէլ թատրոնի շուրջ մտքերը տեղադրած է իր «Փոէթիքս» (335 ն.ք) հատորին մէջ: Այս նիւթի մասին` այլ առիթով:
Օրինակներ.- Թատրոնի մարդոց քննադատութեան եւ քննադատներու հանդէպ ժխտական ելոյթները հաւանաբար հին են այնքան, որքան` թատրոնը:
Կը պատմուի, որ 1663 թուականին մեծ ժողովրդականութիւն վայելող Մոլիեռ քննադատի մը ըսած է. «Դուն կրնաս ատել իմ թատրերգութիւններս, բայց հանդիսատեսը կը սիրէ զանոնք, հետեւաբար լռէ՛»: Աւելի ուշ իր «Մարդատեացը» (le misanthrope, 1666) կատակերգութեան մէջ կ՛ականահարէ քննադատութեան հաւաստիութիւնը, երբ նոյն ելոյթին շուրջ երկու քննադատներ կու տան երկու հակասական արժեւորումներ` ջրելով զիրար եւ առհասարակ թատերական քննադատութիւնը:
Իրլանտացի ականաւոր թատերագիր Շերիտընի «Քննադատը» (The Critic, 1779) կատակերգութեան մէջ կը տեսնուին երկու ծիծաղաշարժ քննադատներ, որոնք պիտակած է «Dangle» (ճօճիլ) եւ «Sneer» (ծամածուռ քամահրանք): Պիտակները կը նշեն քննադատներու երկդիմի եւ անհաճոյ վարմունքը:
Վակներ իր «Նիւրեմպերկի վարպետ երգիչը» (Die Meistersinger von Nurnberg, 1868) երկարաշունչ երգիծական օփերային մէջ ներառած է քննադատի կերպար մը, որ դաժան ծաղրանկարն է ապրող հրեայ քննադատի մը: Քննադատը (Հանս Լիք), որ որպէս չար կատակ հրաւիրուած էր բացումին, առաջին արարէն ետք հեռացած է սրահէն: Վակներ քննադատը ներկայացուցած էր իբրեւ Գերմանիոյ մէջ այդ ժամանակաշրջանի ամենաատելի չարամիտ կերպարը` հրեայ մը: Ի դէպ, Վակներ նացի վերնախաւի ամենասիրելի երաժիշտն էր:
Հռչակաւոր Թոմ Սթափփըրտի «Իսկական քննիչ Հաունտը» (Hound = բարակ, որսաշուն, 1968) (6) կատակերգութեան մէջ կը տեսնենք երկու քննադատներ, որոնք կը կոչուին Moon (լուսնէն ինկա՞ծ) եւ Birdboot (թռչուն-ոտք), եւ որոնք միամտաբար կ՛իյնան թատրոն-թատրոնի ձեւաչափով ծուղակի մը մէջ եւ կը դառնան մեղսակից, ապա` զոհ, անտեսուած դիակ:
Պեքեթի ծանօթ «Սպասելով Կոտոյին» թատրերգութեան բացման տեսարանին մէջ երկու գլխաւոր կերպարները փոխն ի փոխ զիրար կը նախատեն: Տեսարանը կ՛աւարտի Վլատիմիրի պարտութեամբ, երբ Էսթրակոն` որպէս ամենագերագոյն նախատինք, կը կոչէ «Crritic!»: Վլատիմիր կը խեղճանայ:
Արձանագրուած են բազմաթիւ անվայելուչ արտայայտութիւններ: Պիտի տամ միայն մէկը. կուռք թատերագիր Թրիսթան Պեռնար (1866-1947) ըսած է` «Քննադատը կոյս մըն է, որ կ՛ուզէ Տոն Ժուանին սիրաբանութիւն սորվեցնել» (Ծանօթ. խօսքը իմ կողմէ մեղմաբանուած է):
Արձանագրուած է նաեւ դէպք մը, երբ անուանի դերասանուհի մը (որուն անունը ցաւօք չեմ յիշեր) ելոյթի ընթացքին բեմէն վար իջած եւ քննադատի մը ձեռքէն խլած է թուղթ-մատիտը, որովհետեւ անոր նոթագրութիւնը կը խանգարէր իր խաղարկութիւնը: Այս առիթով կ՛ուզեմ շնորհակալութիւն յայտնել մեր դերասաններուն, որոնք աւելի քան տասնամեակ մը զսպած են իրենց զգացումները, վար չեն իջած բեմէն եւ…
Մետալին միւս երեսը.- Գտնուած են թատրոնի մարդիկ (պարզ է, որ ոչ դերասաններ), որոնք դրական կեցուածք ունեցած են քննադատութեան հանդէպ:
Անցեալ տարի մահացած բեմադրիչ եւ տեսաբան Փիթըր Պրուք կոչ կ՛ուղղէր քննադատներուն` մաքրելու իր հօր տաճարը: «Քննադատը կը գտնուի թատրոնի ծառայութեան մէջ, երբ այդտեղէն դուրս կը հալածէ անատակները: Պրուքսի անգլերէն արտայայտութիւնը աւելի պատկերաւոր է` «hounding out incompetence»: Այս կարելի է համարել «փոխադարձ կրակոց» ծանր հրետանիի կողմէ: Իր գահին հանգիստ բազմած Պրուք ի հարկէ ոչինչ ունէր կորսնցնելու:
Այլ տիտան մը` Թ. Ս. Իլիըթ (1888-1965), որ ոչ միայն հանճարեղ բանաստեղծ էր, այլ նաեւ` թատերագիր եւ գրաքննադատ, 1950 թուականին Հարվըրտ համալսարանի մէջ կայացած համագումարի մը ընթացքին անխնայ քննադատած, բզիկ-բզիկ ըրած է իր իսկ հեղինակած թատրերգութիւնները (7):
Օսքար Ուայլտ (1854-1900), որ, ինչպէս` Իլիոթ, Պրեխթ, Շէյքսփիր եւ շարք մը այլ հանճարեղ մարդիկ` բանաստեղծ-թատերագիր էր, ունի հետաքրքրական, թերեւս վիճելի, բայց ուսանելի մօտեցում: Ուայլտ քննական ակնարկը կը նկատէ որպէս ինքնըստինքեան անկախ աշխատանք: Ելոյթը այս պարագային առիթ ընծայած կ՛ըլլայ, որ ակնարկին հեղինակը արծարծէ իր մտածումներն ու դրոյթները: Այդ փորձութեան որպէս հետեւանք` կարգ մը ակնարկներ գրաւած են օրաթերթի չորս տպագիր էջ (8): Նման ցուցամոլական շեղումներ շատ հաւանաբար զգայնութիւն յառաջացուցած են: Այս ուղղութեամբ ջերմ ընդունելութիւն չի գտներ նաեւ… սրախօսութիւնը: Mea Culpa (9):
Տեղագրական.- Այս յօդուածի սկզբնական գաղափարն էր յայտնաբերել այժմ գործող կամ անցեալին գործած թատերախումբերու ընկալումը եւ դիրքորոշումը թատերական ակնարկներուն հանդէպ:
Այս առաջադրանքով գրաւոր դիմեցի տասը բեմադրիչներու (որոնցմէ 6-ը կը տեսնուին վերի լուսանկարին մէջ): Երկար սպասումէ եւ յարատեւ հետապնդումէ ետք պարզուած պատկերը հետեւեալն է.
Չորս բեմադրիչներ դիմումին չպատասխանեցին:
Երեք բեմադրիչներ տուին լակոնական պատասխաններ`
1.- Վաչէ Ատրունի. «Չկայ թատերական քննադատութիւն, կան կարծիքներ»:
2.- Վարդան Մկրտիչեան. «Շատ դիւրին է ուրիշին զաւակը դաստիարակելը»:
3.- Զոհրապ Եագուպեան. «Լաւ ուսումնասիրեցէք մեր վերջին տարիներին գործակալութիւնը (sic)»:
Երեք բեմադրիչներ տուին պատասխաններ, որոնք ուղղակի առնչուած չեն որեւէ որոշ թատերախումբի.
1.- Յարութ Գնդունի.- Զատորոշել քննադատը թղթակիցէն: Հեռու մնալ «խնամիական» նախապաշարումներէ: Կը տեսնենք իրերանման, նոյն ոճով գրուած քլիշէ ակնարկներ, որոնք կարելի է դնել որեւէ ելոյթի տակ: Քննադատը պէտք է անվախ ըլլայ, որպէսզի յաջորդ ելոյթին թատերախումբը աւելի բծախնդրութեամբ մօտենայ գործին: Արուեստագէտները կրնան համաձայն ըլլալ կամ ոչ, քննադատը պէտք է իրականութիւնը ըսէ` առանց վիրաւորական ըլլալու: Իննսունական թուականներուն ունեցած ենք քանի մը լուրջ քննադատներ, ինչպէս` Լեւոն Թորոսեան, Արա Արծրունի, Գրիգոր Քէօսէեան եւ Բաբգէն Փափազեան:
2.- Սուրէն Խտըշեան. «Դարերու ընթացքին քննադատը եւ արուեստի մարդիկ իրարու հետ համաձայն չեն եղած: Իմ կարծիքովս, երկուքը զիրար կ՛ամբողջացնեն»:
3.- Դոկտ. Վիգէն Թիւֆէնքճեան (յապաւումով). «Քննադատն է, որ կը բանայ ծալքերը թատերական երկին, հոն թաքնուած ենթաթեքստին, հեղինակին թելադրած խորհուրդին, ու տակաւին` դերակատարին կենսաւորած տիպարով պարզուող նոր երանգներուն, որոնք կը ծնին թատերախաղին մէջ, բայց կ՛իմաստաւորուին միայն բեմին վրայ` կատարողական արուեստով… Երբ քննադատութիւնը կառուցողական է, ան նոյնքան ստեղծագործական կրնայ ըլլալ, որքան` թատերական արուեստին միւս տուեալները»:
Լակոնական պատասխաններէն երկուքին կարելի է աւելցնել նոյն բեմադրիչներու այլ առիթով ունեցած ելոյթները:
Վ. Ատրունի Թատրոնի միջազգային օրուան առիթով հրապարակուած իր «Ի՞նչ բան Է թատրոնը» խորագիրով յօդուածին մէջ («Ազդակ», 28 մարտ 2017) ըսած է. «Ներկայացման մը արժեչափը կ՛որոշէ ինքը` նորին գերազանցութիւն հանդիսականը: Գրախօսութիւնը կու գայ մի միայն սեփական կարծիք մը աւելցնելու ընդհանուր տրամադրութեան վրայ:… Ճիշդ պիտի ըլլար «Թատերական քննադատութիւն» բառակապակցութիւնը մէկդի դնել ու գրախօսականին տալ «Կարծիք կամ տեսակէտ» անուանումը: Չկան ի վերուստ բաշխուած ակադեմական օրէնքներ, որոնց համեմատութեամբ ըսուի, որ ներկայացուած գործը յաջող կամ անյաջող ընթացաւ: Դժբախտաբար չունեցանք թատերագէտը, որ ըստ արժանւոյն գնահատէր թատերական գործունէութեան ընթացքը»:
Վ. Մկրտիչեան, նոյն առիթով կազմակերպուած ձեռնարկի հանդիսավար, «Յ. Տէր Մելքոնեան» սրահին բեմէն իր պատրաստած խօսքին ընթացքին սրտմտեցաւ, թէ տանջալից աշխատանքով ելոյթ մը բեմ հանելէ ետք թատրոնի մարդիկ կ՛ենթարկուին «տեղի-անտեղի» քննադատութեան (10):
Հուսկ բանք.- Տասը բեմադրիչներուն դիմած էի աւելի քան երկու ամիս առաջ` այն ակնկալութեամբ, որ թատրոնի մարդոց անդրադարձը ուսանելի կ՛ըլլայ «Քորոնա»-էն յարեալ թատերաշրջանի արժեւորումին: Արդիւնքը այն եղաւ, որ շնորհիւ պրպտումներու` այժմ աւելի տեղեակ եմ թատրոնի մարդոց եւ քննադատներու կնճռոտ յարաբերութեանց պատմութեան… արեւմուտքի մէջ, բայց դժբախտաբար` տակաւին նոյնքան անտեղեակ, թէ ինչպիսի՛ ընկալում կ՛ունենան հրապարակուած ակնարկները այստեղ, մեր թատերական խոհանոցներուն մէջ: Տպաւորութիւնս է, որ այդ արեւմտեան պատկերի մանրանկարն է` համեմուած անսակարկ «խնամիապաշտութեամբ»:
Պէտք է յուսալ, որ վերաքննութեան ոգին կը համակէ բոլորս:
Կ՛իմանամ, որ խոհանոցին մէջ գտնուող թատրերգութիւններէն չորսը նոր ու հին թեթեւ կատակերգութիւններ են: Անոնց պիտի հակադրուի «սարսափի թատրերգութիւն» մը, ուր ահաւոր վտանգը կը ներկայանայ ոչ յանձին մեր աւազակաբարոյ իշխանաւորներու կամ արիւնարբու օտար թշնամիի, այլ` Անգլիոյ մշուշապատ ու ճախճախուտ մէկ անկիւնին մէջ դարանակալ անդրշիրիմեան վրիժառու էակի մը: Պիտի փափաքէի, որ ընտրուած թատրերգութիւնները մեզ մղէին գոյութենական հարցադրումներու, բայց` ի՛նչ արած: Թերեւս հարկ է ձգել թատերախումբերը, որ ստեղծագործեն առանց «խանգարող» ներդրումներու: Միակ աններելի մեղքը կը մնայ մտաւոր ծուլութիւնը: Բարի՛ երթ: Ցգրութիւն` մինչ թատերաշրջանի աւարտ:
Շնորհաւոր Թատրոնի օր:
Մարտ 2023
- Հայրս եւ տարեց զարմիկս ներգրաւուած էին միութենական թատերախումբի մէջ: Քուլիսային անեկդոտները մեծ բաժին ունէին առօրեայ խօսակցութեան մէջ: Մեր նկուղը բեմայարդարումի պահեստանոցն էր:
- Այդ պարբերականներէն առնուազն երկուքը` «Թիաթրօ Տերկիսի» եւ «Միմեսիս», կը շարունակեն հրապարակուիլ թուային ձեւաչափով:
- Նամականի, «Ազդակ», 5 դեկտեմբեր 2018:
- Օրինակ, բեմադրիչ-դերասան Պ. Ֆազլեան, բժիշկ Բ. Փափազեանի քննադատութեան ակնարկելով, ըսած է` «Հասկացողութենէ զուրկ քննադատութիւն, որ կը մեռնի իր ծնած օրն իսկ»: «Զարթօնք», 3 մարտ 1968: Վարուժան Խտըշեան ունեցած է աւելի բուռն եւ կոշտ արտայայտութիւններ:
- Օսմանեան Բ. սահմանադրական շրջանին բեմադրուած թատերական համաճարակը «Ազդակ Բացառիկ», Նոր տարի, 2023:
- Որ, ի դէպ, Ակաթա Քրիսթիի «Մկան թակարդը» թատրերգութեան զաւեշտագրութիւնն է ( parody):
- Իլիըթ ունի առնուազն եօթը թատրերգութիւններ, որոնք բազմիցս բեմադրուած են:
- Տես, օրինակ, «Կոմիտաս եւ առասպելագրութիւն», «Ազդակ» 15, 16, 17, եւ 18 յունուար 2020:
- Mea culpa – Լատիներէն` «Իմ մեղքս», կ՛արտասանուի խոստովանանքի ընթացքին:
- Բեմադրիչ-դերասանը նուազ շրջահայեաց ակնարկութիւն ունեցած է իր «Մեր թատրոնը» կայքէջին վրայ: Այս ուղղութեամբ առանձին չէ: Զանց կ՛առնեմ, մեղմ ըսուած, «անբարեացակամ» աւելի քան վեց հրապարակային ակնարկներ: