Կոմիտաս Եւ Առասպելագրութիւն Դ. Կատարողա-Մեկնաբանական

ԴՈԿՏ. ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Նախերգանք.- Սուրէն խտըշեանի բեմադրութեամբ «Թէաթրոն» խումբին, ելոյթը սկսաւ շուրջ քառորդ ժամ տեւող կատարումով մը: Տպաւորիչ էր «Հով արէք»-ը: Բարի՛: Այսուհանդերձ, պարզ չէր, թէ ի՛նչ առնչութիւն կար ընտրուած երգացանկին եւ ելոյթի բներգներուն միջեւ: Անձնապէս վրդովեցուցիչ կը գտնեմ լսել մեր ամենայուզիչ շարականը` «Տէ՛ր,  ողորմեա՛»-ն, ֆլամենքօ ոճով եւ դաշնաւորումով: Բացի այդ, աղօթքը խոնարհ աղերս մըն է` ուղղուած Աստուծոյ եւ ոչ առիթ` ցուցադրելու օփերա-նմանակ մեկնաբանութիւններ: Այդպիսի զեղումներ, ցաւօք, կը լսենք նաեւ մեր եկեղեցիներուն մէջ:

Բեմայարդարում, Տարազներ, ձայն եւ տեսերիզ.- Գորշ բեմը կը ներկայացնէր կիսաւեր եկեղեցի մը եւ կարկտնուած բեկորներ, որոնք կը թելադրեն  «էն փլած տներ»: Կարգ մը պատուհաններէ դուրս կու գար տաք լոյս: Բարի՛: Դժուար է վերծանել, թէ ինչո՛ւ կեդրոնական խաչը երկփեղուած էր, բայց կողմնակի խաչ մը` ոչ: Այսուհանդերձ, բարի՛: Ցանց-ուռկան-ճաղեր, որոնք կը ներկայացնեն օսմանեան մեծ բանտը, կ՛երկարին դէպի հանդիսատեսը, դէպի մեզ: Բարի՛: Նախընտելի էր, որ ըլլային մութ, ոչ ուրախ գոյնի, այսուհանդերձ… Դարձող բեմի շնորհիւ կարելի էր ունենալ սպիտակ պաստառ մը, որ կրնար ներկայացնել անորոշ վայր եւ կամ ծառայել տեսերիզի ցուցադրութեան: Բարի՛: Այսուհանդերձ,  յստակ չէր, թէ ինչո՛ւ բեմը անդադար կը դառնար: Յստակ չէր նաեւ, թէ ինչո՛ւ եւ ե՛րբ բեմն ու սրահի առաջին շարքերը կ՛ողողուէին պաղ գոլորշիով (1): Ո՛չ բարի: Առաստաղէն անակնկալ կ՛իյնային Եղեռնը ազդարարող չորս կախաղաններ: Բարի՛. բայց հասկնալի չէր, թէ դիակները ինչո՛ւ կամ որո՛ւ կը սպասէին թեւաբաց: Արդեօք մե՞զի:

Պարուհիներու տարազը յարիր էր եւ տպաւորիչ, բարի՛, բայց մնացեալներուն հագուկապը կրնար աւելի լաւ մտածուած ըլլալ: Երգչախումբի կիները զգեստաւորուած էին ապաշխարած կուսանաց նման, իսկ այրերը` թիթեռնիկ փողկապներով,  աշխարհիկ սպասեակներու նման: Ինչպէ՞ս հասկնալ: Մանուկ Սողոմոնը եւ տատիկը հագած էին շատ կոկիկ: Մինչդեռ կաթողիկոսը հագուկապը որակեց ցնցոտի: Մեծ մօր ճակատը զարդարուած էր արծաթեայ դրամներու շարոցով: Մինչդեռ բնագիրը կը թելադրէ, որ անոնք հացի կարօտ են: Ինչպէս բազմաթիւ լուսանկարներ կը վկայեն, Կոմիտաս Փարիզի մէջ վարդապետական շապիկով եւ ուսէն խուրջին մը կախ ման չէր գար: Պեհաէտտին Շաքիր զինուորական չէր, բայց այստեղ հագած էր «զապթիէ»-ի մը վայել թափթփած տարազ, կը կրէր պահեստի սպաներու յատուկ զինանշան կրող փափախ եւ ոսկեգոյն ներկուած երկար դաշոյն մը (ոճրագործի զէնք): Աներեւակայելի է, որ երիտթուրքերու առաջին շարքի ղեկավար մը կրէ նման հագուկապ եւ կատարէ հասարակ ոստիկանի դեր: Կերպարը պարզապէս ծաղրանկարային էր: Կաթողիկոսը կը կրէր հնարովի ասայի մը կրկնօրինակը: Մինչդեռ առնուազն օծումի ընթացքին հարկ է, որ կրէր երկգլխանի վիշապով վերջացող մական: Կոմիտաս վարդապետ օծուեցաւ… քահանայական խոյրով: Վարդապետ կ՛օծուին գլխաբաց եւ այլն: Պարզ է, որ տարազ պատրաստողները որեւէ պրպտում չէին կատարած:

Լուսաւորումը ակնբախ ներդրում չունէր:

Երաժշտութիւնը եւ ձայնը աւելի լաւ ուսունասիրուած էին: Յատկապէս` «Զար զընգը» անկիւնադարձային երգը, օծումի ընթացքին լսուող ռազմական երգեցողութիւնը եւ մահուան շոգեշարժի աղմուկը: Երաժշտութիւնը լոկ հայկական չէր, կը լսուէին լատին (Gregorian) երգեցողութիւն եւ դասական հատուածներ: Շա՛տ բարի: Բայց նախընտրելի էր, որ ըլլային նուազ կրկնութիւններ, եւ գտնուէին խորհրդածելու մղող լուռ պահեր: Երգերու ընտրութիւնը կրնար աւելի իմաստալից ըլլալ: Լսեցինք, օրինակ, «Կռունկ»-ը, երբ Կոմիտաս կը լքէր Էջմիածինը: Ինչո՞ւ: Կոմիտաս հոգեպէս չէր կապուած Էջմիածնի, ընդհակառակը, կը ցանկա՛ր հեռանալ:

Պաստառի վրայ ցուցադրուեցաւ համակարգչային տեսանիւթ մը, ուր խռիւ խազանման մեհենագիրներ վերածուեցան երկու բոցավառ (անհաւասար) սրտերու: Ապա սիրտերը միացան եւ ծնունդ տուին (ի հարկէ` մանրանկարչանման նռնենիի) տունկի մը, որ իր կարգին խազանման մեհենագիրներու ծնունդ տուաւ: Ի՞նչ մեկնաբանութիւն կարելի է տալ, բացի այն, որ խազերը մարմնացան, մարդացան, ապա կրկին խազ դարձան:

Կերպարներ եւ խաղարկութիւն.- Բեմի վրայ տեսանք մէկ գլխաւոր կերպար` Կոմիտասը: Երկրորդական դերեր ունէին Մարգրիտն ու Դերձակեանը: Կային շուրջ քսան սահմանափակ դերեր: Գրեթէ մնայուն ներկայութիւն ունէր հինգ աղջիկներէ բաղկացած պարախումբը:

Նախ հարկ է նշել, որ սխալ թարգմանութիւնը յաճախ դերակատարները կը մղէր շրջելու իմաստը, եւ դերակատարը կը մատնէր անյարմար կացութեան: «Պէ՞տք է վստահինք Դերձակեանին», կը թելադրէ թերահաւատութիւն, մինչդեռ կաթողիկոսը քաջալերական ձեւով կ՛ըսէ. «Չվստահի՞նք պատուելիին»: «Աղօթել եւ երգել նոյնը չե՞ն», կը թելադրէ հաւատք, մինչդեռ «Աղօթել եւ երգել նո՞յնն են», կը թելադրէ թերահաւատութիւն եւ այլն:

Կարէն Տարագճեան (Կոմիտաս) շնորհալի, նուիրուած, յարատեւ զարգացող երիտասարդ մըն է: Բայց այս յատկութիւնները գործած էին կատարումին ոչ թէ թեր, այլ դէ՛մ: Տարագճեան վստահաբար պրպտած եւ հասկցած է, որ բներգները յերիւրածոյ են եւ Կոմիտասի կերպարը` ոչ համոզիչ: Այսուհանդերձ, թերեւս մեծ փափաք ունէր մարմնաւորելու այդ իւրայատուկ, խորհրդանիշ դարձած անձնաւորութիւնը, որուն նմանակն է ֆիզիքապէս: Տարագճեան կ՛ուզէր խաղալ Կոմիտաս, բայց` ոչ Թոմասեանի Կոմիտասը: Արդիւնքը այն եղած էր, որ Տարագճեան չկարենայ «նոյնանալ» իր տիպարին հետ: Խաղայ ոչ թէ ինքնաբուխ ապրումով, այլ` հաշուարկուած, ծրագրուած շարժուձեւերով: Այդ կը տեսնենք իր կեցուածքներուն մէջ, ինչպէս բաղդատական լուսանկարը ցոյց կու տայ: Բայց քանի որ Տարագճեան նաեւ անկեղծ է, իր տարակուսանքը յստակօրէն կր տեսնուէր դէմքին վրայ ամբողջ ելոյթին ընթացքին: Նման ինքնազգօն (self conscious) խաղարկութիւն յարիր պիտի ըլլար պրեխթեան մօտեցումով գրուած թատրերգութեան մը մէջ, ուր անհրաժեշտ է պահել հեռաւորութիւն, որպէսզի աւելի առարկայական ձեւով ներկայացուի նիւթը: Թոմասեանի «Պարգեւը», սակայն, գլխովին հակադիր է, կը միտի միամիտ մելոտրամայով մոլորեցնել հանդիսատեսը: Այժմ` կարգ մը մանրամասնութիւններ:

Կաթողիկոսին առջեւ Կոմիտաս «վաւերական» եւ «տիրացուական»  «Տէ՛ր, ողորմեա՛»-ները երգեց բոլորովին անյարիր: «Տիրացուականը» երգեց ճաթած ձայնով, բայց` նուա՛զ թրքական «զարդարումներով»: Այդ կրկնակի սխալ է, որովհետեւ տիրացուները արհեստավարժ վճարուած երգիչներ էին, հետեւաբար հարկ է  ունենային հաճելի ձայն:

Մարգարիտի յուշերուն մէջ նշուած է, որ Կոմիտաս զինք զուարճացնելու համար  իւրայատուկ թոթովախօսութեան կը դիմէր: Ելոյթի այդ բաժինը խիստ կրճատուած էր, եւ ուրեմն բաղաձայններու փոխարինումը (ր-լ  շ-ս   չ-ց) անցաւ աննկատ: Մարգարիտի (ոչ սրտանց) ծիծաղը անհասկնալի էր: Բացի այդ, տոլմայի անեքթոտը թերեւս նորութիւն էր Թոմասեանի համար, բայց քաջ ծանօթ է այստեղ:  Ուրեմն բեմի յատակին տապլտկումները անտեղի էին:  Ի դէպ, Տոլման կ՛ուտէին ոչ թէ թաղումի, այլ հոգեճաշի ընթացքին: Կը տեսնենք, թէ ինչպիսի անհեթեթ տուայտանքներու ենթարկուած էր դերակատարը:

Մարգարիտ նախ տեսնուեցաւ որպէս գորշ հագուկապով ամօթխած աղջիկ: Կոմիտասի հետ «պատահական» հանդիպումէն ետք հանեց գլխու լաչակը եւ հագաւ կարմրաւուն նախշուն զգեստ: (Պապայան չունի նման լուսանկար: Բացի այդ, անհասկնալի էր, թէ ինչո՛ւ սիրահար աղջկան մազերը մնացին անխնամ): Աղջիկ մը, որ սիրոյ ընդմէջէն կը հասնի երաժշտութեան: Մելոտրաման կը պարտադրէ, որ սէրերը կործանին: Բայց ինչպէս նշած էի, այդ չի համապատասխաներ իրականութեան: Գոհարիկ Քերոբեան եւս ունէր յանձնարարութիւն` մարմնաւորելու մելոտրամաթիկ յօրինուածք մը: Կարելի չէ գուշակել, թէ դերակատարուհին որքա՛ն համոզուած էր իր կերպարով: Կարելի էր, սակայն, անոր դէմքին վրայ տեսնել ցաւոտ հեգնական ժպիտ մը: Դերակատարուհին տուաւ այն, ինչ որ պահանջուած էր իրմէ, բայց մնաց ինքնամփոփ ու վերապահ: Այդ յարիր չէ պատմական Մարգարիտի խառնուածքին: Գեղեցիկ էին պարային շարժումները, երբ «կը խազագրէր» օդին մէջ:  Բարի՛: Հարկ է, որ Քերոբեան ջանայ բարելաւել իր հայերէնի առոգանութիւնը եւ իմացութիւնը: Մարգարիտ կը հարցնէ, օրինակ. «Ինչո՞ւ, ճշմարտութիւնը այդքա՞ն կարեւոր է (որ կը թելադրէ թերահաւատութիւն), մինչդեռ հարկ է որ հարցնէր. «Ինչո՞ւ ճշմարտութիւնը այդքան կարեւոր է», որ կը թելադրէ հետաքրքրութիւն Կոմիտասի գաղափարներով:

Դերձակեանի դերը վերցուցած էր Յարութ Թորոսեան, որ մնայուն դէմք դարձած է մեր բեմին վրայ, յատկապէս` կատակերգական դերերով: Բարի՛: Աշխատասէր դերակատար է: Շա՛տ բարի: Կը վերցնէ նաեւ տրամաթիկ դերեր, բայց, ցաւօք,  խաղարկութեան ոճը կը մնայ նոյնը, ձեւապաշտութիւն (mannerism): Յամենայն դէպս Թոմասեանի յօրինած Դերձակեանը դժուար է մարմնաւորել առանց ծիծաղելու, որովհետեւ կ՛արտասանէ մտքեր, որոնք աւելի յարիր են Վոլթերի Փանկլոսին (Candide, 1762): Ի՞նչ կրնայ նշանակել, օրինակ` «Աստուած մէ՛կ գոյութիւն ունի»: Բացի այդ, միջակ հումորի զգացում բաւարար պէտք էր, որ ըլլար հասկնալու կաթողիկոսին սեւ ակնարկը. «Որովհետեւ հայերը համաձայն են ամէն ինչի մէջ»:

Վարդան Մկրտիչեան ստանձնած էր Պեհաէտտին Շաքիրի դերը: Իթթիհատի կեդրոնական կերպարը, սակայն, վերածուած էր հասարակ շնական ոստիկանի մը: Թոմասեանի միամիտ յօրինումը,  ցաւօք, աւելի եւս «ծաղկեցուած էր» ելոյթին մէջ: Կերպարը կը խօսի հայերէն շեշտով փողոցային թրքերէն, այս յատկապէս ցայտուն էր անուններու արտասանութեան ընթացքին: Բնագիրին մէջ Պեհաէտտին կը մերժէ արտասահման գտնուող հարստութիւն մը եւ կը հրամայէ միւս կալանաւորներուն առջեւ գնդակահարել զինք կաշառել փորձող հայը: Իսկ ելոյթին մէջ գողավարի կը նայի շուրջբոլորը, կը գրպանէ կաշառք ժամացոյցը եւ ապա քուլիսներու ետին կը դաշունահարէ կալանաւորը, թերեւս որպէսզի զինք չմատնէ:

Պեհաէտտին անդադար կը խաղայ ոսկիէ մեծ մետաղադրամով մը: Նման մեքենական կրկնուող նոպայական (compulsive) շարժումներ կ՛արտայայտեն հոգեկան խռովք: Կայ վկայութիւն թէ Թալէաթ, օրինակ, կը գիտակցէր, որ գործած է մեծ ոճիր (բայց պարտադիր ոճիր` յանուն իր ազգի փրկութեան), եւ թէ` որեւէ պահու կրնայ սպաննուիլ: Բայց  չկայ նման վկայութիւն Պեհաէտտինի մասին:

Պեհաէտտին քիչ ետք կը սկսի խաղալ նոյն ժամացոյցով: Այդ կը կրկնէր դերասանի շարժուձեւերը Ատրունիի «Խօսքը մէջերնիս» ելոյթի մէջ իր մարմնաւորած փողոցային ստահակ «ակայի» (պրն. Պօղո՞ս) յարատեւ խաղը փոքրիկ համրիչով մը: Մեծ ոճրագործը կը կրկնէ փոքրիկ ստահակի շարժումները: Ինչպէ՞ս հասկնալ:

Երբ երկինքէն վարդագոյն ջրաներկ… ներողութիւն, արիւն կը տեղայ, Պեհաէտտին կը տեսնուի սպիտակ պաստառին վերեւ, թեւերը թափահարելով` խմբավարի շարժուձեւեր կ՛ընէ, հրճուանքով շնորհակալութիւն կը յայտնէ երկինքին: Ինչպէ՞ս հասկնալ… Պեհաէտտին կալանաւորները կը կոչէ «ճճիներ», ապա զանոնք կը կանչէ իրենց յարգալից մակդիրներով` «տոքթոր» եւ «հայր»: Մի՞թէ տասնամեակներու փորձ ունեցող բեմադրիչ դերասանը համոզուած էր իր ծաղրանկարային կերպարով: Կողքի լուսանկարը կը թելադրէ դերասանի տարակուսանքը:

Երկրորդական կերպարներէն կարելի է յիշել նաեւ` Յարութ Մանուկեանը (Կոստանդեան), Պետրոս Քէօշկերեանը (բժ. Թորգոմեան), Մելիք Պետրոսեանը (վարպետ) եւ Միրաք Աւետիքեանը (մանուկ Կոմիտաս): Կոստանդեանի կերպարը թիւր էր, ինչպէս նշած եմ: Պատմական շեղումին կը բարդուէր զաւեշտային խաղարկութիւն: Մանուկ Կոմիտասի հետ հանդիպման առաջին պահէն իսկ Մանուկեան սկսաւ ակնբախ ձեւով նենգ նայուածքներ ուղղել հէգ պատանիին: Ակամայ յիշեցի երբեմնի «Վարդանանք» ներկայացումները, ուր վասակ սիւնիներ (2) առաջին պաhէն իսկ սրահին կը ցուցադրէին իրենց դաւաճանական կեցուածքը: Մարմնի լեզուն բոլորովին անտեսուած էր: Վատաբան ոմն Կոստանդեան եւ վեհաշուք Խրիմեան Հայրիկ, օրինակ, ունէին ձեռքերու նոյն շարժումները: Ինչպէ՞ս հասկնալ:

Մելիք Պետրոսեանը ունի ակնյայտ շնորհ եւ հումորի զգացում: Խաղարկութիւնը յաջող էր զուարճալի տեսարաններու մէջ: Հաճելի ներկայութիւն է բեմի վրայ: Գնահատելի է մանաւանդ իր նուիրումը: Հակառակ իր առնական արտաքինին` յօժարած էր «Կամուրջէն դիտուած»-ի մէջ աղջկանման Ռուտոլֆոյի դերը վերցնել: Քա՛ջ տղայ:

Քէօշկերեան առաջին անգամ բեմ կը բարձրանայ, բայց դերեր ստանձնած է հեռատեսիլի մէջ: Հաւանաբար կը գիտակցէր, որ թատրոնը կը պահանջէ այլ ոճի խաղարկութիւն եւ այդ պատճառով կը դիմէր որոշ չափազանցութեան, յատկապէս` իր մենախօսութեան ընթացքին (ձեռքերու դող, տագնապահար շարժումներ  եւ այլն): Ոչի՛նչ, շա՛տ բարի: Ունի բեմական ձայն, հաճելի արտաքին եւ աշխատասիրութիւն: Կը յուսամ զինք տեսնել աւելի կարեւոր դերերու մէջ: Բարի՛ երթ:

Միրաք Աւետիքեանը եւս նորեկ մըն է բեմին վրայ: Ունի շատ հաճելի արտաքին, բաւարար ձայն եւ ակնյայտ դերասանական շնորհ:«Լոյս զուարթ» թարգմանուած է յունարէնէ, քերովբէ հրեշտակներու շարականն է: Միրաք տուաւ ակնկալելի լաւագոյնը: Կը յանձնարարեմ արագ հեռանալ թատրոնէն, քանի տակաւին անբուժելի մոլութեան գերին չէ դարձած:

Պարային միջնարարները գեղեցիկ էին եւ տպաւորիչ: Շա՛տ բարի: Այսուհադերձ, կարելի չէր առնչութիւն տեսնել տուեալ պահի (Կոմիտասի մտքերուն) եւ պարի շարժումներուն միջեւ: Մ. Նահանգներու մէջ այլ բեմադրութիւններ եւս դիմած են արդիական պարի (4): Ինչպէս նշած էի, բնագիրին մէջ նկարագրուած հայկական պարը զեղչուած էր:

Դժուար է գնահատել մնացեալ դերակատարները, որովհետեւ կը գործէին որպէս արագացնող մէկ տարածաչափային պատկերներ: Վարձքը կատար բոլորին:

Հոգեբանական.- Կոմիտաս ունեցած է դժբախտ մանկութիւն եւ թերեւս ծինային հակամէտութիւն` հոգեկան խանգարումի: Իր մօտիկ գործակից Հրաչեայ ԱՃառեան եւ Մանուկ Աբեղեան կը վկայեն, որ ջղագրգիռ էր, ենթակայ` տրամադրութեան արագ անկումի, իսկ Մարգարիտ Պապայեան, իր յուշերուն մէջ կ՛ըսէ, որ Կոմիտաս «անդադար կը գանգատէր չար մարդոցմէ», այսինքն նախքան կալանք եւ աքսոր` արդէն իսկ ունէր հալածախտ:Կողքի տագնապահար գծանկարը (1906) կը պատկանի Կոմիտասի:

Կոմիտաս ունեցաւ մեծ յուսախաբութիւն: Ներդրում ունեցած էր թրքական երաժշտութեան մէջ: Զինք յոտնկայս ծափահարած էին երիտթուրք անձնաւորութիւններ, ինչպէս` մշակոյթի նախարար Ատըվար եւ նոյնինքն Թալէաթ: Կոմիտասի բուժումը,  ըստ իս, կարելի չեղաւ երկու հիմնական պատճառներով: Նախ այն, որ ինք չգործակցեցաւ իր բժիշկներուն հետ, որովհետեւ չէր գիտակցեր եւ չէր ընդուներ, որ ինք հոգեկան հարց ունի: Այդ էական է բուժման համար: Կոմիտաս չէր փորձեր, սակայն, դուրս գալ հոգեբուժարանէն: Այդ կրնայ վերագրուիլ ճակատագրապաշտ տրամադրութեան: Կոմիտաս նոյնիսկ կ՛անտեսէր այն անձերը, որոնք մինչեւ վերջին պահուն զինք հոգացին:

Երկրորդ պատճառը այն է, որ հոգեբուժութիւնը ընդհանրապէս եւ ֆրանսականը մասնաւորաբար կը հետեւէր թիւր եւ նախնական տեսութիւններու: Անոնք կը կրկնէին քանի մը պատրաստի տարազներ: Այդ ուղղութեամբ շատ աւելի յառաջացած էր գերմանական-աւստրիական բժշկութիւնը: Իմ (սիրողական) կարծիքով,   նախընտրելի էր, որ Կոմիտաս մնար, օրինակ, Վիեննայի Մխիթարեան  հայրերու մօտ եւ արտահիւանդանոցային ձեւով բուժուէր աւստրիացի բժիշկներու կողմէ:

Մեկնաբանական.- Հարցերը կը սկսին այն հանգամանքէն, որ բեմադրիչը` Սուրէն Խտըշեան, առիթ ունէր 150-ամեակի առիթով մեկենասի օգնութեամբ մեծ ելոյթ մը իրականացնել: Այդ աննախընթաց էր, ներկայ պարագաներու տակ` թերեւս անկրկնելի իրադարձութիւն: Բեմադրիչը, սակայն, հարկադրուած եղաւ վճարել շատ սուղ: Կոմիտասի շուրջ կա՛ն այլ բնագիրներ, բայց աւելի որակաւոր չեն, քան` Թոմասեանի յօրինուածքը:

Բեմադրիչը, ըստ երեւոյթին, պարտադրուած էր ներառել երաժշտական միջնարար, որ երկարեց ելոյթը` առանց ներդրում ունենալու անոր ասքին, ինչ որ պատճառ հանդիսացաւ, որ, ինչպէս նշած էի, բնագիրէն հատուածներ յապաւուին:

Որեւէ բեմադրութիւն պիտի չկարենար հիմնովին սրբագրել եւ բարելաւել բնագիրը: Բեմադրիչը կը յայտարարէ սակայն, որ կ՛որդեգրէ  հեղինակին մօտեցումը: Ելոյթի գրքոյկին մէջ կը կարդանք. «Այսպիսով, սկսաւ մեր փնտռտուքը, Կոմիտասի կեանքն ու գործունէութիւնը իսկական ձեւով նկարագրող թատրոնը (ընդգծումը իմ կողմէս- Հ.Պ.) … տարիներ ետք բարեբախտաբար գտայ Լիլի Թոմասեանի բեմադրութեամբ Կոմիտասի կեանքը, որ շատ գեղեցիկ ձեւով ներկայացուած էր»: Կոմիտասի նման գերկարեւոր պատմական դէմք մը հանրութեան կը ներկայացուի անգրագէտ, թիւր ու թերի գործի մը միջոցով: Ա՛յստեղ կը կայանայ ելոյթին գլխաւոր մեղքը:

Պիտի անդրադառնամ միայն կարգ մը պատկերներու:

Ելոյթը կը սկսի խորհրդանշական պատկերով մը: Կոմիտաս կը մագլցի  ցանցն ի վեր, բայց առկախ կը մնայ վերելքի կիսուն: Ձգտումը կ՛ընդհատուի: Բարի՛:

Մղձաւանջը կը կրկնուի աւելի ուշ: Կոմիտաս կը մագլցի կրկնելով` «Պէտք է շարունակեմ,  պէտք է շարունակեմ,…». կը հասնի նոյն բարձրութեան (ուր զետեղուած էր բարձրախօս մը) եւ ապա… կը պատռէ իր նոթերը: Այդ մելոտրամաթիկ էր, բայց` անհասկնալի: Ինչո՞ւ Կոմիտաս պիտի ուզէր ոչնչացնել իր տարիներու վաստակը:

Օծումի տեսարանին մէջ Կոմիտաս շրջապատուած է իր սեւ մտքերով (պարուհիներ), երբ կը հագնի փիլոնը: Կոմիտաս կը հանէ վիզէն կախ խաչը, երբ կը նստի Մարգարիտի ծունկին կպած: Երկու  խորհրդանշական պատկերներ, որոնք կը թելադրեն, որ Կոմիտաս կղերական դարձած էր պարտադրուած, ոչ կամովի: Բարի՛: Այդ համահունչ է բնագիրի տրամաբանութեան: Կոմիտաս աւելի շուտ կը պաշտէր բնութեան տարրերը, քան` հինկտակարանային մօրուսաւոր Եհովա մը:

Բեմադրիչը փորձած էր նաեւ ստեղծել ապրող պատկերներ (tableaux vivants), յատկապէս` պարուհիներու մասնակցութեամբ:

Աւարտական տեսարանը կարելի է վերագրել սնոտիապաշտութեան: Հիմնուած է այն վարկածին վրայ, որ իբր թէ Կոմիտաս իր կալանաւորման նախորդ գիշեր մղձաւանջ ունեցած է: Ելոյթին մէջ մօր հոգին կ՛ըսէ, որ փորձած էր զգուշացնել զինք: Կոմիտաս ֆիզիքապէս կը դպչի մօր: Պատկերի բարբառով այդ կը նշանակէ մահ: Կը լսենք Շահազիզի «Ես լսեցի մի անուշ ձայն»-ը: Պարզամիտ ընտրութիւն: Այլ տեսարանի մը մէջ մօր ոգին Կոմիտասը կը հեռացնէ Մարգարիտէն, իմա` փորձութենէն: Կրկին` պարզամիտ միջամտութիւն: Իսկ հարցաքննութեան տեսարանը, ուր Կոստանդեան պատռեց Կոմիտասի սքեմը, կ՛արտայայտէր հալածախտ: Բարի՛:

Ելոյթի ամէնէն տպաւորիչ պատկերն էր ըմբոստ «Զար, զընգը» խմբերգը, որ Կոմիտաս խելայեղ շարժուձեւերով կը վարէր: Ապա ձայները սկսան դառնալ աններդաշնակ, սղոցային: Ինկան հսկայ կախաղանները: երգչախումբը սկսաւ երգել համր, անձայն: Շա՛տ բարի: Հարկ է շնորհաւորել այդ երաժշութիւնը համադրող Հրայր Խտըշեանը:

Հուսկ բանք.- Կոմիտաս վերածուած է կրկնակի խորհրդանիշի մը` ե՛ւ հայկական երաժշտութեան ե՛ւ Եղեռնի: Այս յատկապէս զգայուն հարց է սփիւռքի մէջ, ուր ինքնութեան պահպանման ի սպաս անհրաժեշտ է ստեղծել հիմնադրական (եւ այլ) առասպելներ: Ինչպէս յօդուածաշարի առաջին մասին մէջ տեսանք, խազերը ոչ միայն լիարժէք չեն վերծանուած, այլեւ անվերծանելի են: Մ. Աբեղեան կը վկայէ, որ Կոմիտաս կարճ ժամանակ ետք հրաժարած է վերծանումի փորձերէն եւ նուիրուած է մշակում-յօրինումի (6): Մենք երբեք պիտի չիմանանք, թէ ինչպէ՛ս կը հնչէին այդ ձայնագրութիւնները: Կոմիտաս յօրինած է շատ ինքնորոյն եւ գեղեցիկ երաժշտութիւն, որ  կարեւոր մաս կը կազմէ  հայկական երաժշտութեան, բայց այդ երաժշտութեան սահմանումը չէ: Նոյնինքն Կոմիտաս մտահոգութիւն յայտնած է: 1907 թուին Մարգարիտին ուղղուած նամակին մէջ կ՛ըսէ, որ երբեմն իր կամքէն անկախ կ՛իյնայ երեւակայական շունչի մը վրայ, որ «հայկականի կողքէն կ՛անցնի»: Այսինքն կը յօրինէ ի՛րը:

Ազգային երաժշտութիւն յօրինելու ծրագիրներ արձանագրուած են նաեւ այլուր: Չեմ ուզեր մանրամասնել` կրկին զգացումներ չհրահրելու մտահոգութեամբ: Էջատակերուն մէջ տուած եմ տեսական եւ պատմական աղբիւրներ:

Դժուար պայմաններու մէջ նման տարողութեամբ ելոյթ կազմակերպել մեծ իրագործում է: Ողջունելի է ԳՈՀԱՐ հաստատութեան պատրաստակամութիւնը` աջակցելու թատրոնին: Ելոյթը, սակայն, ցաւօք, մելոտրամա մըն էր, որ կը հաստատէր Կոմիտասի շուրջ յօրինուած թիւր առասպելը: Այդ կ՛ամրացնէ հաստատութեան հիմերը: Մինչդեռ թատրոնի կոչումը բոլորովին այլ է: Թոմասեանի երաժշտախառն ցուցքը կարելի չէ նոյնիսկ համարել պաշտամունքի ծէս, ո՛չ թատրերգութիւն: Կը յուսամ, որ բեմադրիչին յաջորդ ելոյթը շատ աւելի խոր մտածուած կ՛ըլլայ:

Յաջողութիւ՛ն:

(Շարունակելի)

—————-

1.- Հեղուկ օդը, գլխաւորաբար նիթրոժէն, կը շոգիանայ մօտ երկու հարիւր աստիճանին զերոյէն ՎԱ՛Ր:
2.- Որոնց շարքին եւ իմ բարի հայրիկը Որ իր ձեռքերով պատրաստած էր Վարդանի պղնձակուռ խոյազարդ սաղաւարտը, զէնքն ու զրահը եւ ոչ միայն…
3.- Թոմասեան եւ բեմադրիչը հաւանաբար անտեղեակ են, որ միջին դարերուն այդ կ՛երգուէր ամորձատուած տղոց կողմէ (քասթրաթի):
4.- Միքաէլ Տաննա, «Որո՞ւ Կոմիտասը, արդեօք», LA STAGE Times Archive, 26 յունիս 2012
5.- Տես, օրինակ, Ռիթա Գույումճեան,  «Խելագարութեան հնախուզութիւն», Archeology of Madnes, 2010:
6.- Մանուկ Աբեղեան, «Յիշողութիւններ Կոմիտասի մասին», Կոմիտաս Ժողովածու, 1930
7.- Gelbart, Matthew The Invention of «Folk Music»  and «Art Music»,  2007:
8.- Shai Burstyn, The Ethnomusicologist as Inventor of Musical Tradition  2015: