ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Ստորեւ կը ներկայացնենք «Զանգ»-ի «Ընթացիկ կեանք» բաժինին մէջ «Արտօս» ստորագրութիւնը կրող թղթակցութիւնը` Կովկասի մէջ Գերմանիոյ ներկայացուցիչ զօրավար Ֆրետերիք Ֆրայհըր Քրես վոն Քրեսենշթայնի պատուիրակութեան Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանի առաջին նիստին ներկայ գտնուելու առիթով Էջմիածին կատարած այցելութեան մասին, ուր, սակայն, յօդուածագիրը աւելի լայն տեղ յատկացուցած է Էջմիածին գտնուող գաղթականներուն ցաւալի վիճակը նկարագրող (1): Յատկանշական է, որ այս այցելութեան Քրեսին կ՛ընկերակցէր թուրք ներկայացուցիչ Խալիլ փաշա Քութը, իսկ հայկական կողմէն կը մասնակցէին Արամ Մանուկեանը, Արշաւիր Շահխաթունին եւ այլք, որոնց մասին որեւէ յիշատակութիւն չի կատարուիր, (տես` 2, 3, 4):
«Էջմիածին, 1 օգոստոս (1919)
«Յուլիս 31-ի առաւօտեան ժամը 11-ին Էջմիածին ժամանեց Կովկասի գերմանական պատուիրակութիւնը` զօրավար Ֆոն Կրեսսի (Ֆրետերիք Ֆրայհըր Քրես վոն Քրեսենշթայն, (1870-1948)) գլխաւորութեամբ:
«Տեղւոյն զինուորական կեդրոնին կողմէ պատգամաւորներուն դիմաւորելու եկած էին խումբ մը ձիաւոր զինուորներ: Հիւրերը վեհարան իջան, ուր անոնց պատշաճ ընդունելութիւն ըրաւ Ամենայն Հայոց վեհափառ կաթողիկոսը (Գէորգ Ե. Սուրէնեանց, 1847-1930):
«Հանգստանալէ ետք, պատգամաւորները, Մեսրոպ, Տիրայր (Ա. դիւանապետ) եւ Գարեգին (Յովսէփեանց, ապագային` Կիլիկիոյ կաթողիկոս) եպիսկոպոսներու առաջնորդութեամբ մայր տաճար ուղղուեցան: Տաճարի մուտքին, զանգակատան կամարներուն տակ` մերկ, սոված ու յուսահատ ժողովրդական բազմութիւն մը, քահանայի մը ձեռքով պատգամաւորներուն աղ ու հաց մատուցուեցաւ, ինչ որ զօրավար Ֆոն Կրեսսը շատ սիրով ընդունեց` խոստանալով շուտով իրականացնել հայ ժողովուրդին այն յոյսերը, որոնք դրուած են գերմանական պատուիրակութեան վրայ:
Տաճար, թանգարան եւ այլուր (լիճին շուրջ) այցելելէ ետք, պատգամաւորները վեհարանին մէջ ճաշեցին եւ լաւ տպաւորութիւններով հեռացան:
«Ամէն տեղ այժմ գաղթականութեան վերադարձի ծանր ու անորոշ հարցն է, որ կը զբաղեցնէ միտքերը:
«Սարդարապատի եւ Սուրմալուի գաւառներու (նաեւ` Թուրքիոյ կողմէ հայոց ցեղասպանութենէն ճողոպրած) ժողովուրդը այնպիսի սարսափելի վնասներ հասցուց Էջմիածինի շրջանի գիւղերուն եւ մանաւանդ Վաղարշապատին ու վանքին, որ եթէ մանրամասնութեամբ պատմենք, մարդս պիտի չուզէ լսել եւ նոյնիսկ հաւատալ: Բաւական է յիշենք միայն այգիներու փճացումը, վանքի անտառի (12 հեկտար) անխնայ աւերումը եւ այլն: Եթէ գաղթականութիւնը մէկ ամիս եւս շարունակէ մնալ վանքի անտառին մէջ, մենք այլեւս «Ներսիսեան» պատմական անտառին տեղ ոչ մէկ ծառ կը տեսնենք, այլ պարզ` դաշտ (անտառի այժմու իրավիճակին մասին տես` (5):
«Ամէն օր քանի մը սաժեն (հին ռուսական չափ = 2.134 մեթր) փայտը կը կտրեն եւ սայլերով աժան գինով կը ծախեն:
«Իսկ վանքը այս փճացումը անհոգ ու անտարբեր կը դիտէ` ամսական քանի մը տասնեակ ռուբլի խնայելու համար պահակներ չվարձելով:
«Գաղթականութեան գլխաւոր խորհուրդը կը պահէ երկու սննդատու կայաններ, ուրկէ օրական շուրջ 400 հոգի կը ստանայ կերակուր, որ, քիչ մը միսով եփած պարզ ջուր է: Բայց եւ այնպէս, այդ ջուրով ապուրին ալ կարօտներ կան, քանի որ հաց չի գտնուիր:
«Գաղթականութիւնը փճացուց ցանքերուն կարեւոր մասը «կռութ» (առաջին բերքը տակաւին չհասունցած քաղել) ընելով:
«Գաղթականներուն համար բժշկական օգնութիւն գրեթէ չկայ. օրական 4-5 հոգի կը մահանայ սաստիկ տաքի, ծարաւի, անօթութեան եւ կեղտոտութեան պատճառով: Մաքրութեան հոգ տանող չկայ, վանքի շրջափակին մէջն իսկ գարշահոտութիւնը պակաս չէ:
«Եղբայրական օգնութեան յանձնաժողովին ներկայ կազմը փտած դիակ է բառին բովանդակ առումով: Ներկայ կազմը գաղթականութեան ոչ մէկ դրական օժանդակութիւն ցոյց տուաւ: Յանձնաժողովի անդամները, ուտել խմելէ ետք, ցերեկները անխռով կը քնանան, մինչ իրենց պատուհաններուն տակ սովալլուկ ամբոխը կը սողայ:
«Որբանոցներու վիճակը (մանաւանդ` Եղբայրական օգնութեան) նախանձելի չէ:
«Առաւօտեան եւ երեկոյեան վանքի պատերուն տակ, շուկային մէջ կը տեսնենք տղամարդոց բազմաթիւ խումբեր` փռուած փոշիներու մէջ, կը շատախօսեն, թուղթ կը խաղան, քաղաքական հարցեր կը լուծեն, կամ ամէն վայրկեան կը սպասեն սուտ լուրեր ընդունիլ եւ տարածել, խուճապ, իրարանցում յառաջացնել: Սա այնպիսի անբարոյական երեւոյթ է, որուն հանդէպ գիտակից մարդը կը ճաքի:
«Որեւէ կերպով կարելի չէ այս գռեհիկ խումբերուն խօսք հասկցնել:
«Չմոռնամ արձանագրել նաեւ այն փաստը, որ անպակաս չեն զինուորներուն կատարած թալանները` գաղտնի թէ յայտնի, որոնք կը շարունակուին` հակառակ զինուորական հրամանատարին ձեռք առած խիստ միջոցներուն:
«Էջմիածին տեսնողը այժմ միայն շատ դառն ու տխուր իրականութիւններու եւ երեւոյթներու պիտի հանդիպի: Անտանելի է այս կացութիւնը, որուն ենթակայ է սովամերկ գաղթականութիւնը: Եթէ շուտափոյթ վերադարձ եւ բժշկական օգնութիւն չըլլան, գաղթականութիւնը կ՛ոչնչանայ, հիւանդութիւնները օրէ օր սուր կերպարանք կ՛առնեն: Գրեթէ ամէն ընտանիքի մէջ հիւանդ կայ:
«Օգնութեան ոչ մէկ յոյս եւ սպասելիք ունին, ամէնքը բախտի քմահաճոյքին լքուած են:
«Արտօս»
Ահա այսպիսի պայմաններու մէջ ծնունդ առաւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը` լաւատես ու պողպատեայ կամքով անձնուրաց նուիրեալներու կողմէ, եւ այս թղթակցութեան օրը` 1 օգոստոս 1919-ին, տեղի ունեցաւ խորհրդարանի առաջին նիստը` օտար հիւրերու ներկայութեան (6):
27 հոկտեմբեր 2018
———————–
(1).- «Զանգ», Երեւան, Բ. տարի, թիւ 44, 10 Օգոստոս 1919, էջ 4:
(2).- https://www.aztagdaily.com/archives/386524 Հայաստանի Անկախութեան Առաջին Օրերը – Ա.
(3).- https://www.aztagdaily.com/archives/387134Հայաստանի Անկախութեան Առաջին Օրերը – Բ.
(4).- https://www.aztagdaily.com/archives/389448Հայաստանի Անկախութեան Առաջին Օրերը – Ե
(5).- http://www.armversion.am/2013/07/20/էջմիածնի-ներսիսեան-անտառը`-տիֆի-խոլե/
(6).- https://www.aztagdaily.com/archives/390304Հայաստանի Անկախութեան Առաջին Օրերը – Զ
