ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութեան հռչակումին յաջորդեց դիւանագիտական աշխատանք, որուն ծիրին մէջ, իբրեւ տակաւի՛ն Հայաստանի ղեկավար, Արամ Մանուկեան օգոստոս* 1918-ին ընդունեց Գերմանիոյ բանակի Կովկասի ներկայացուցիչ զօրավար Ֆրետերիք Ֆրայհըր Քրես վոն Քրեսենշթայնը (1870-1948), (1) եւ ապա օսմանեան բանակի վատահամբաւ «Թեշքիլաթ-ը մահսուսայի» ջարդարար հրամանատարը` պատերազմի նախարար Իսմայել Էնվեր փաշայի հօրեղբայր Խալիլ փաշա Քոլթը (1882-1957), որ 1918-ի Մայիսի 15-ին գրաւած էր Ալեքսանդրապոլը (Գիւմրի) (2): Համաշխարհային Ա. պատերազմի վերջին օրերն էին, տակաւին Գերմանիոյ եւ անոր դաշնակից Օսմանեան կայսրութեան պարտութիւնը չէր հռչակուած: Ահա` այս մասին Երեւանի հրամանատար Արշաւիր Շահխաթունիի յուշերը. «Խալիլ փաշայի հանդիպումները Արամի հետ» (3) :
«Գերմանզինուորական եւ քաղաքական (Կովկասի, ՅՉ)* ներկայացուցիչը (Ֆրետերիք Ֆրայհըր Քրես վոն Քրեսենշթայն, նստավայրը` Վրաստան, ՅՉ)* այցելեց Երեւան (1918 օգոստոսին, ՅՉ)* իր սպայակոյտին հետ, որ կազմուած էր 20 զինուորականներէ:
Հարկաւ զանոնք ընդունեցինք շատ քաղաքավար կերպով, բայց` ոչ բոլորովին գրկաբաց, որովհետեւ համաշխարհային պատերազմը դեռ աւարտած չէր:
Արամն (Մանուկեան` Սարգիս (Սերգէյ) Յարութիւն Յովհաննիսեան, ՅՉ) էր Հայաստանի գլխաւոր կառավարիչը, ուստի ինք կը հսկէր բոլոր կարգադրութիւններուն:
Գերման զօրավարը Արամին յայտնեց, որ Խալիլ (Քոլթ, ՅՉ)* փաշան` տաճկական զօրքի այդ շրջանի հրամանատարը, շատ մեծ փափաք ունէր Երեւան գալու` տեսնելու համար իր բարեկամ Արամը, բայց կը վախնար, որ կրնար մերժուիլ: Արամը պատասխանեց, որ ընդհակառակն, ուրախութեամբ պիտի ընդունէր զայն: Գերման զինուորականը շատ ուրախացաւ: (Ծանօթ. կարգ մը աղբիւրներ սխալ կերպով կը նշեն, որ գերման զօրավարը եւ Խալիլ միասին եկած են Երեւան, նաեւ թուականներ եւ շաբթուան օրը չեն համապատասխաներ. օրինակ, 28 օգոստոս 1918-ն չորեքշաբթի էր եւ ոչ թէ շաբաթ (4), ՅՉ)*:
Ընթրիքի ժամանակ ան Արամէն խնդրեց, որ իրեն թոյլ տար անմիջապէս հեռագրել Խալիլին` աւելցնելով, որ մեծ ցանկութիւն ունէր տեսնելու մեր երկրի հնութիւնները, նաեւ ամէնէն գլխաւորը` վեհափառ կաթողիկոսին կողմէ ընդունելութեան արժանանալ:
Հեռագիրը անմիջապէս ուղարկուեցաւ Խալիլ փաշային:
Երբ գերմանացիները իրենց յատկացուած սենեակները պիտի երթային հանգստանալու, զօրավարը հրամայեց իր սպաներուն` առաւօտեան ժամը 8:00-ին ներկայ գտնուիլ քաղաքապետարանի սրահը: Վրաս լաւ տպաւորութիւն ձգեց, երբ անմիջապէս բոլոր սպաները զինուորական շարժումի նման հանեցին իրենց ժամացոյցները եւ լարեցին ճշգրիտ ժամը:
Ապա գերմանացիները առաջնորդեցի իրենց բնակարանը:
Արամը խնդրեց, որ վերադարձիս անմիջապէս իրեն հանդիպիմ: Այդպէս ալ ըրի: Ան ինծի հարցուց.
– Որքա՞ն զօրք ունիս Երեւանի մէջ:
– Երկու գունդ (գունդ=3000-5000 զինուոր, սակայն, այդ ժամանակ, ըստ Ռուբէնի յուշերուն` 1000-1500 (5), ՅՉ) հետեւակ ունիմ, երկու գունդ ընտիր հեծելազօրք, որոնց սպաները կրթուած են յայտնի ուսանողական շարքերու մէջ, երեք մարտկոց եւ 12 թնդանօթ:
– Դուն լաւ դերասան ես (Արշաւիրը ասպարէզով իսկապէս դերասան էր, առաջին հայ շարժանկարի դերասանը` 1913-ին, ՅՉ): Կրնա՛ս լաւ ներկայացում մը տալ գերմանացիներուն եւ մանաւանդ Խալիլին: Հասկցա՞ր: Անոնց պէտք է ցոյց տանք, որ Սարդարապատի զինադադարը դեռ չէ վերջացած (հաստատուած, ՅՉ), թէ` մենք ուժ ունինք – եւ շարունակեց ժպիտով, հիմա հերթը Խալիլինն է – Ես Վանի մէջ անոր հետ մօտիկ բարեկամ եղած եմ, երբ վալի (նահանգապետ, ՅՉ) էր, իսկ ես` դաշնակցական գործիչ: «Հուրրիէթ»-ի (երիտասարդ-թուրք շարժում, ՅՉ)* տարին էր այդ (1908- ՅՉ): Խալիլ օղին շատ կը սիրէ: Նկատի ունեցիր: Պէտք է անոր փայլուն ընդունելութիւն ցոյց տալ:
– Հանգիստ մնա՛յ, Արա՛մ, ամէն բան կարգի կը դնեմ:
– Ուրեմն վաղը, երբ հեռագիրին պատասխանը ստանաս, անմիջապէս ինծի տեղեակ կը պահես: Գիշեր բարի, Արշաւի՛ր:
– Գիշեր բարի, Արա՛մ ջան:
Ես կը շտապէի, քանի որ կատարելիք շատ գործեր ունէի: Անմիջապէս գացի պաշտօնատեղիս եւ հերթապահ սպային հրամայեցի, որ հեռաձայնէ գունդերու գնդապետներուն, որպէսզի անմիջապէս հաւաքուին այստեղ` կարեւոր ժողովի մը համար:
Յետոյ զբաղեցայ Խալիլի ընդունելութեան գործով: (Բարսեղ, ՅՉ)* Եղիազարեաններուն շէնքը յատկացուցի Խալիլ փաշային եւ նոյնպէս հրահանգեցի իմ գունդիս հրամանատար Յակոբեանին, որպէսզի լաւագոյն վաշտերէն առանձին մասնաւոր ջոկատ մը կազմէ, փողահարները պատրաստէ որ կարենան նուագել տաճկական քայլերգը` հայկականէն ետք: Վստահ էի, որ Խալիլ փաշան պիտի փափաքէր հանդիպիլ սպարապետ (ընդհանուր հրամանատար Թովմաս Յովհաննէսի, ՅՉ) Նազարբէկեանին, որ առանձինն կ՛ապրէր փոքրիկ սենեակի մը մէջ:
Անմիջապէս հրաւիրեցի Եղիազարեանը, որ ունէր գեղեցիկ յարկաբաժին մը Ազատութիւն փողոցին վրայ եւ խնդրեցի, որ ոչ թէ բռնադատուած ձեւով, այլ թոյլատրէ, որ երկու օրուան համար այնտեղ բնակի զօրավար Նազարբէկեանը` թուրք փաշային ցոյց տալու համար, որ ան կ՛ապրի ներկայանալի շէնքի մը մէջ: Ան ուրախութեամբ համաձայն գտնուեցաւ:
Յակոբեանին հրամայեցի նաեւ պահակ զետեղել Եղիազարեանի այդ բնակարանին առջեւ եւ շէնքին վրայ բարձրացնել սպայակոյտի դրօշակը: Որմէ ետք սպարապետին քով գացի եւ մեծ ճիգ թափեցի` համոզելու զինք, որ երկու օրուան համար փոխադրուի այդ նոր շէնքը:
Հրամանատարութիւն վերադարձիս` հեռագիր եկած էր Ալեքսանդրապոլէն, ըստ երեւոյթին, Խալիլ փաշան այնտեղ էր: Մեր (գերման զօրավարին, ՅՉ) հեռագիրին կը պատասխանէր (Խալիլ փաշան, ՅՉ), որ Երեւան կը հասնի ժամը 11:00-ին:
Անմիջապէս Արամը տեղեակ պահեցի: Քանի մը հրամանատարներ, զորս ժողովի կանչած էի, վախցած էին, որ վատ բան մը պատահած էր: Բայց երբ լսեցին բացատրութիւնս, հանգստացան: Հրամայեցի, որ բոլորը հաւաքուին Ազատութեան հրապարակին վրայ (իրենց գունդերով, ՅՉ):
Այնտեղէն կ՛անցնին գերման սպայակոյտի բնակած շէնքին առջեւէն` նուագելով փող-թմբուկ, կը շրջապատեն քաղաքապետարանը, ինչպէս նաեւ թատրոնի ակումբը` խումբը (բանակայինները, ՅՉ) ստուարաթիւ ցոյց տալու համար:
Ծրագիրը հիանալի կերպով յաջողեցաւ: Գերման զօրավարը հիացած էր հայ զինուորներուն քալուածքին եւ կանոնաւորութեան վրայ: Թարգմանի միջոցով յայտնեց ինծի.
«Mein lieber Kommendent, կը շնորհաւորեմ ձեզ այսպիսի հիանալի խումբ կազմելուդ համար. Իսկ ո՞ւր կ՛ուղարկէք զանոնք»:
«Զօրավա՛ր,- ըսի,- պատերազմը տակաւին աւարտած չէ: Ուրեմն կրնաք հասկնալ, թէ ո՛ւր կ՛ուղարկենք զանոնք»:
«Ո՞վ է առաջին գունդի հրամանատարը, հարցուց:- հիանալի կեցուածք ունի:
«Գնդապետ Զատիկեանն է, զօրավա՛ր: Ան կռուած է ձեր դէմ եւ կուրծքին ունի Սուրբ Գէորգի շքանշանը»:
Ապա ան խնդրեց, որ իր տրամադրութեան տակ դնեմ երկու գերմաներէն գիտցող սպայ, որոնք կարենան ցոյց տալ Երեւանի շրջակայքը եւ հին վանքերը: Այս առաջարկը ինծի հաճելի չեղաւ: Բայց ի՞նչ կրնայի ընել:
«Ուրախութեամբ, զօրավա՛ր,- ըսի.- բայց նախ ձեզի պէտք է յայտնեմ, որ Խալիլ փաշան Երեւան կը հասնի ժամը 11:00-ին,- եւ հեռագիրը ցոյց տուի:
Զօրավարը պատասխանեց. «Աւելի լաւ է մեր շրջագայութիւնը յետաձգել եւ ժամը 12:00-ին հաւաքուինք դահլիճիս մէջ»:
Տեսայ, որ ամէն բան լաւ ընթացքի մէջ էր: Քիչ մը հանգստացայ: Բայց կը մտածէի, թէ ինչպէ՛ս կարելի էր հետեւիլ Խալիլի եւ գերման զօրավարի մտերմիկ խօսակցութեան: Անմիջապէս գացի պաշտօնատեղիս եւ Էսքտիկարեանէն խնդրեցի, որ հանէ զինուորական տարազը հագնի գլխաւոր սպասեակի տարազ, եւ երթայ գերման զօրավարին բնակարանը` որպէս սպասեակապետ,` այնպէս ձեւացնելով, որ կը հասկնայ ֆրանսերէն եւ ռուսերէն, բայց` ոչ գերմաներէն:
16 փետրուար 2018
(Շար. 1)
———————————–
(1) (https://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Freiherr_Kress_von_Kressenstein) Երբ Գերման-Օսմանեան դաշինքը կը քայքայուէր` ան 1918-ի կէսերուն, գերմանական փոքր զօրքով ղրկուեցաւ Վրաստան` որուն անկախութիւնը կ՛երաշխաւորէր Գերմանիան, դժուարացնելու Կարմիր բանակին Աբխազիոյ վրայ յարձակումը:
(2) (https://hy.wikipedia.org/wiki/Խալիլ)
(3) «Արամը», հրատարակութիւն ՀՅ Դաշնակցութեան, 1969, տպարան Համազգային, Պէյրութ, էջ 495-507:
(4) (http://dayoftheweek.qpzm.com/?search_month=August&search_day=28&search_year=1918&type=search)
(5) «Հայ Յեղափոխականի Մը Յիշատակները» 7րդ հատոր, Բ. Հրատարակութիւն, Համազգայինի Վահէ Սէթեան տպարան, 1979, Պէյրութ էջ 335-336, 145-146:
* Ծանօթ` դժբախտաբար այս եւ այլ լայնածաւալ յուշագրութիւններու մէջ, կը պակսին լրիւ անուններ (անուն եւ մականուն) եւ թուականներ. կարելի միջոցներով, երբեմն կը յաջողինք ամբողջացնել եւ վերականգնել պատմութիւնը, նաեւ լուսանկարներով`երբեմն հանդիպելով խեղաթիւրուած, կամ սխալ տեղեկութիւններու:
