Անդրադարձ. 1918-ի Հայաստանի Անկախութեան Առաջին Օրերը – Բ.

ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

«Ժողովուրդը արդէն իմացած էր Խալիլ փաշայի այցելութեան (28 օգոստոս 1918, ՅՉ) մասին, եւ բարկացած բազմութիւն մը հաւաքուած էր Աբովեան պողոտայի երկու կողմերը: Երբ ինքնաշարժով այնտեղէն կ՛անցնէի, քանի մը տեղ կանգ առի եւ (ժողովուրդէն)  խնդրեցի, որ տգեղ ցոյցեր չընեն:

– Պատերազմը տակաւին չէ աւարտած,- ըսի,-  եւ մենք մեզ պէտք է ցոյց տանք հանգիստ եւ ժպտադէմ:

Ապա գացի Արամին մօտ, որ կը սպասէր զիս: Ժամը 10:00-ն էր արդէն: Գացինք (շոգեկառքի, ՅՉ) կայարան: Մուտքին մօտ արդէն կանգնած էին շուրջ հարիւր ձիաւորներ եւ շատ մեծ թիւով քաղաքացիներ:

Երբ կ՛անցնէինք քաղաքացիներու մօտէն, Արամը (անոնց, ՅՉ) ըսաւ.

– Հանգի՛ստ եղէք եւ ձեզ լաւ պահեցէք:

Յանկարծ աչքիս զարկաւ մեզմէ ոչ հեռու կանգնած Երեւանի (բնակիչ, ՅՉ) թուրքերէն երեք յայտնի դէմքեր, որոնք բռնած էին հացի եւ աղի ափսէն: Ուրեմն անոնք ալ կը սպասէին Խալիլին եւ պիտի ընդունէին զայն աղ ու հացով:

Բարկացած` Արամին ըսի. «Անոնք իրաւունք չունին այդպէս ընդունելու Խալիլը: Պէտք է զանոնք բանտարկեմ»:

Արամը չթոյլատրեց` ըսելով. «զգո՛յշ կեցիր»:

Այդ պահուն երեւցաւ գնացքը, որուն վրայ կային հայկական եւ թրքական դրօշակներ: Երբ գնացքը կանգ առաւ, սայլէն դուրս եկաւ քիչ մը տարեց, բայց երիտասարդի նման եւ երիտասարդի շարժումով գեղեցիկ տղամարդ մը, որ տեսնելով Արամին` սկսաւ գոչել.

– Վա՜յ, Արա՛մ ջան, եավրում  (մանկիկս, ՅՉ) Արամ…

Այդ պահուն վաշտապետը պատուի վաշտին հրաման տուաւ.

– Հանդա՛րտ, պատուի ա՛ռ,- եւ սկսան նուագել «Մեր հայրենիք»-ը:

Խալիլ անմիջապէս ուղիղ կանգնեցաւ եւ ձեռքը տարաւ գլխուն` զինուորական բարեւով: Անոր հետեւելով` (ընկերակցող, ՅՉ) բոլոր սպաները նոյնը ըրին:

Ապա նուագուեցաւ տաճկական քայլերգը:

Նուագի աւարտին Արամը եւ Խալիլը ողջագուրուեցան: Այդ պահուն Խալիլը մօտեցաւ այն երեք թուրքերուն, որոնք եկած էին իրեն աղ ու հաց ներկայացնելու եւ սոսկալի բարկացած` ըսաւ.

– Թուրք էք, բայց երեւանցի էք, ուրեմն պէտք է հպատակիք Երեւանի իշխանութեան, բայց` ոչ ինծի: Կորսուեցէ՛ք:

Արամը ցած ձայնով ըսաւ ինծի.

– Տեսա՞ր, աւելի լաւ չեղա՞ւ, որ ատոնք չբանտարկեցիր:

Խալիլ կայարանէն դուրս գալով` մտաւ իրեն յատկացուած ինքնաշարժը: Կողքին նստաւ Արամը: Իսկ ես ինքնաշարժովս առջեւէն կ՛առաջնորդէի զանոնք:

Խալիլ փաշայի առաջին խօսքը եղաւ, որ կը փափաքի ներկայանալ սպարապետ Նազարբէկեանին եւ իր յարգանքը մատուցել այդ մեծ զինուորականին:

Արամը իր հաճութիւնը յայտնեց եւ անմիջապէս հեռաձայնեց սպարապետին:

Կէս ժամ ետք Խալիլ փոխեց իր հագուստը, հագաւ զինուորականի իր համազգեստը, եւ մենք զայն առաջնորդեցինք սպարապետին նոր բնակարանը: Ուղեկիցներն էին` Արամը, բարձրաստիճան սպաներ ու ես:

Տան առջեւ կանգնած էին արդէն երկու պահակներ, որոնք զինուորական պատիւով բարեւեցին հիւրը` հրացանները շարժելով, այնպէս մը, որ Խալիլը հիացմունքով «Պռաւօ» ըսաւ պահակներուն:

Ներս մտանք դահլիճ: Այնտեղ սպարապետը իր հսկայ հասակով, աթոռի մը կրթնած, զարմանալի գրաւիչ դէմքով կանգնած էր: Խալիլ անոր նայեցաւ, երկու քայլ յառաջացաւ եւ ձեռքը գլխին զինուորական բարեւ տալով` ըսաւ.

«Ձերդ բարձր գերազանցութիւն, երջանիկ եմ, որ կ՛ընդունիք զիս այսպէս: Երջանիկ եմ, որ այսօր ինծի յաղթողին ձեռքը կը սեղմեմ» (Դիլմանի ճակատամարտ, 17-18 ապրիլ 1915, Ուրմիոյ շրջան, Սալմաստ գաւառ, օսմանեան զօրքը Խալիլի հրամանատարութեամբ, պարտուեցաւ` տալով 3500 մեռեալ (5), ՅՉ):

Նազարբէկեան ամչնալով` հազիւ կրցաւ ըսել.

– Նստէք, զօրավա՛ր: (Լուսաբանուելիք, ՅՉ) Խնդիր մը ունիմ ձեզմէ: Դիլմանի ճակատամարտի ժամանակ, լուսաբացին (18-19 ապրիլ, ՅՉ) դուք սկսաք նահանջել: Ես հրաման տուի զօրքերուս ձեզի հետեւելու, իսկ հեծելազօրքին եւ Անդրանիկին (նաեւ Մախլութոյին` զօր. Սմբատ Բարոյեան, ՅՉ) հրամայեցի, որ ճամբան կտրեն եւ գերի բռնեն հրամանատարը եւ սպայակոյտը: Բայց զարմացայ, որ հակառակ անմիջապէս ձեզի հետեւելնուն` ձեր հետքը կարելի չեղաւ գտնել: Այդ ի՜նչ հսկայական նահանջ կատարած էք, որ կարելի չեղաւ ձեր ետեւէն հասնիլ:

Սպարապետին այս խօսքը թարգմանելու ժամանակ Խալիլի դէմքը աւելի պայծառացաւ եւ ըսաւ.

– Ձերդ գերազանցութիւն, թրքական առած մը կայ, որ  կ՛ըսէ. «Քաչմաքտա պիր իյիտլիք տիր» (փախչելու ժամանակ մէ՛կ լաւութիւն կայ, ՅՉ): Այնպէս որ, գոնէ փախչելու ժամանակ այդ իյիտլիքը (լաւութիւնը` արագութիւնը, ՅՉ) ցոյց տուի: Կրկին կը յայտնեմ իմ գոհունակութիւնս եւ թոյլ տուէք, որ յաղթողին ձեռքը սեղմեմ: Գիտէ՞ք` ինչպէս կ՛անուանեն ձեզ` «Տեմիր (երկաթ) փաշա»:

Նազարբէկեանը խնդաց եւ ըսաւ.

– Շատ քաղաքավար էք: Փոքրիկ ճշդում մը ձեր ըսածին, որ պակասաւոր է: Պէտք էր ըսէիք` «Քէօր (կոյր) Տէմիր փաշա»:

Ներկաները չէին կրնար իրենց խնդուքը զսպել: Ասոր հետեւեցաւ ոչ զինուորական խօսակցութիւն, թէ` ի՞նչ տպաւորութիւն ունեցաւ Երեւանի մասին եւ այլն: Բնական է` Խալիլ ըսաւ. «Շա՛տ լաւ»:

Վերադարձանք իրենց յատկացուած շէնքը: Դրան առջեւ կանգնած սպաներէն մէկը էջմիածինէն հասած հեռագիրը յանձնեց ինծի: Այդ` պատասխանն էր Արամին ու իմ հեռագիրին Խալիլ փաշայի եւ գերման զօրավարի կաթողիկոսին կողմէ ընդունելութեան մասին: Վեհափառը համաձայնած էր ընդունիլ զանոնք, յաջորդ օր, ժամը 11-ին, եւ կը հրաւիրէր նաեւ մնալու ցերեկուան ճաշին:

Հեռագիրը ներկայացուցի Արամին, որ քովս էր: Ուրախութեամբ համաձայնեցաւ եւ հրաւէրը յայտնեց Խալիլին, ինչպէս նաեւ` գերման զօրավարին եւ աւստրիական զօրքի ներկայացուցիչ Ֆէօզընթալին:

Արամը եւ քանի մը գործիչներ նախարարներուն հետ յատուկ խորհրդակցութեան սկսան, իսկ մենք մեր զինուորական պարտականութիւնը աւարտած սեպելով` մեկնեցանք:

Ամբողջ օրը ուշադիր կը հետեւէի, որ որեւէ գրգռութիւն տեղի չունենայ: Այդ գիշերները բոլորովին անքուն էի: Հերթապահ սպաներուն զեկուցումները կ՛ընդունէի եւ հրամաններ կ՛արձակէի:

Հիմա, երբ ժամանակը անցած է, կարելի է արտայայտուիլ այդ մասին: Ունէի զինուոր տեղեկատուներ, որոնց մէջ երկու եղբայրներ` Սսոն եւ Արմէնը, յայտնի զուռնաճիներ (զուռնայ նուագողներ, ՅՉ): Քէֆերու (խրախճանք, ՅՉ) ժամանակ անոնք աւելի շատ տեղեկութիւն կը հաւաքէին, քան` զինուորական գրասենեակը: Կարմիր շապիկ Նիկոլը եւ անոր չորս ընկերները նաեւ մաս կը կազմէին տեղեկատուներու խումբին:

Զարմանալին այն էր, որ անոնց մէջ նաեւ կար Ճաֆար անունով թուրք մը, որ ինծի կու տար մասնաւոր տեղեկութիւններ. ես աւելի կը հաւատայի անոր: Անոր հայրը եւ մեծ հայրը նաե՛ւ կնոջս ծնողներուն` Մելիք Սահակեաններուն հաւատարմօրէն ծառայած են:

Այդ գիշեր մեր բոլոր տեղեկատուները գործի վրայ էին ամբողջ քաղաքին մէջ:

Յաջորդ օր, ժամը 10-ին, մեկնեցանք (դէպի, ՅՉ) Էջմիածին: Մեր շքերթին մաս կը կազմէին` Արամը, գնդապետ Վէքիլեանը, Խալիլ փաշան` իր աւստրիացի թիկնապահին հետ, գերման զօրավարը` իր երկու սպաներուն հետ եւ աւստրիական (զօրքի) ներկայացուցիչ ֆէօզընթալը:

Էջմիածին հասանք 10:45-ին: Վեհարանին առջեւ կանգնած էին կաթողիկոսին շաթիրները (գաւազանակիրները, ՅՉ), որոնք զինուորական պատուոյ պահակները կը փոխարինէին:

Առաջին ընդունողը եղաւ Տիրայր սրբազանը: Բարձրացանք վեհափառին քով: Փառահեղ դէմքով Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը բազկաթոռին վրայ նստած էր:

Նախ մօտեցաւ եւ ներկայացաւ գերման զօրավարը եւ ըսաւ.

«Վեհափա՛ռ տէր, ես անչափ երջանիկ եմ այսօր, որ կը տեսնեմ ձեզ` իբրեւ հայրը բոլոր քրիստոնէական եկեղեցիներուն, վասնզի ձեր ժողովուրդին եկեղեցին աշխարհի վրայ ամենահինն է»:

Անոր հետեւեցաւ Խալիլը: Ես կը նայէի կաթողիկոսի դէմքին եւ զարմացայ, որ ինչպէ՜ս անոր աչքերուն արտայայտութիւնը փոխուեցաւ դառնութեան եւ բարկութեան: Չեմ յիշեր, թէ Խալիլ ի՛նչ ըսաւ:

Կաթողիկոսը խնդրեց ճաշի մնալ, իսկ մինչեւ ճաշ, եթէ հիւրերը կը փափաքին, կրնան այցելել տաճարը եւ թանգարանը:

Երբ այցելեցին լիճին ափը, անոր շուրջը ծառերուն տակ կային ահագին թիւով հայ գաղթականներ: Սարսափելի էր անոնց տեսքը: Անոնք մեր վրայ ուշադրութիւն չէին դարձներ: Հայկական պատիւը եւ ամօթխածութիւնը դառնօրէն նկատելի էր անոնց հպարտ դէմքերուն, արհամարհանքի խոր զգացումով: Կը խոստովանիմ, որ այդպիսի դէմքեր բնաւ չեմ տեսած:

Վերադարձանք վեհարան: Ճաշասենեակին մէջ սեղանապետը հրաւիրեց իւրաքանչիւրը իր տեղը գրաւելու: Կաթողիկոսը նստած էր ճակատին, աջին նստաւ գերման զօրավարը, քովը` աւստրիոյ ներկայացուցիչը. ձախ կողմը Խալիլը, քովը` Արամը:

Դիւանապետ Տիրայր սրբազանը գիտէր զանազան եւրոպական լեզուներ` անգլերէն, գերմաներէն, ֆրանսերէն եւ ռուսերէն ու խօսակցութիւնը կը վարէր:

Ճաշը շատ լաւ անցաւ, Խալիլն ու գերման զօրավարը հիացած էին ափսէներուն եւ սեղանի սպասներուն, որոնց վրայ դրոշմուած էր Ս. Էջմիածինի նկարը, քովը գրուած` «Նորին կայսերական վսեմութիւն Նիքոլայ Բ.-էն նուէր Ամենայն Հայոց վեհափառ կաթողիկոսին»:

Կաթողիկոսը (նկատելով այս, ՅՉ) հարցուց` «Այս սպասները հաւնեցա՞ք», գերման  զօրավարը պատասխանեց` «Այո՛, շատ»: Կաթողիկոսը շարունակեց. «Ըստ աւանդութեան, իւրաքանչիւր թագաւոր, որ նոր Կաթողիկոսի ընտրութեան առթիւ Փեթերսպուրկէն (Էջմիածին, ՅՉ) կ՛այցելէր, անոր կը նուիրէր չորս ձիով քշուող մէկ կառք սպասեղէն եւ այլ նուէրներ»:

Ապա Խալիլին հարցուց. «Հաւնեցա՞ք Էջմիածինի շրջակայքը, մանաւանդ լիճին տեսարանը: Տեսա՞ք անթիւ հայ գաղթականները, որոնք ձեր քաղաքացիներն են: Շնորհակալ եմ, որ գոնէ այսքանն ալ մնացած է»:

Տիրայր սրբազանը դժգոհ էր: Այդպիսի բան կարելի՞ էր ըսել հիւրին: Կաթողիկոսը նկատելով այս` խիստ շեշտով ըսաւ. «Թարգմանէ՛ այն, ինչ որ կ՛ըսեմ»:

Երբ թարգմանուեցաւ, Խալիլ շատ յուզուած էր: Որպէս զի խօսակցութիւնը փոխէր, ըսաւ. «Ձեր կենացը կը խմեմ Վեհափառ տէր, հրաշալի գինի է»:

«Դեռ աւելի լաւը կայ, երբ ժամանակը գայ, Տիրայր սրբազանը կը հրաւիրէ ձեզ այդ միւս գինիէն խմելու»:

Խօսակցութիւնը փոխուեցաւ սովորական նիւթերու: Սպասաւորները բերին Էջմիածինի պտուղներէն դեղձ, ծիրան եւ այլն, նաեւ` անուշեղէն եւ փոշիով ծածկուած ճերմակ գինիի շիշեր:

Տիրայր սրբազանը ըսաւ. «Քիչ առաջ վեհափառին ակնարկած գինիներէն են, որ 35 տարուան հնութիւն ունին` Էջմիածինի մառաններուն մէջ պահուած»:

Գերման զօրավարը շատ քաղաքավար կերպով իր շնորհակալութիւնը եւ զգացումները յայտնեց, նոյնպէս` Խալիլ, որ աւելցուց. «Աստուած տայ, որ հայ ժողովուրդը վերականգնի, որովհետեւ ձեր ժողովուրդը ես մօտիկէն կը ճանչնամ` իբրեւ շինարար եւ աշխատասէր տարր»:

Վերադարձանք Երեւան:

17 փետրուար 2018
(Շար. 2)

————–

(3) «Արամը», հրատարակութիւն` ՀՅ Դաշնակցութեան, 1969, տպարան «Համազգային», Պէյրութ, էջ 495-507:
(4) «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», 7-րդ հատոր, Բ. հրատարակութիւն, Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» տպարան, 1979, Պէյրութ, էջ 335-336,
145-146:
(5) ( https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Dilman )