Արցախցիներու Գործօն Մասնակցութիւնը Համաշխարհային Երկրորդ Պատերազմին

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Խորհրդային Միութեան սահմաններ ներխուժած Գերմանիոյ նպատակն էր կայծակնային պատերազմի միջոցով, քանի մը շաբթուան ընթացքին ջախջախել կարմիր բանակը, ոչնչացնել խորհրդային պետութիւնը եւ գրաւելով անոր անծայրածիր հողերը գերմանական մեծ պետութիւն ստեղծել:

Գերմանական բանակները, որոնք ամէնուրեք արագ եւ դիւրին յաղթանակներ տարած էին եւ հասած Խորհրդային Միութեան սահմանները, յամառ դիմադրութեան հանդիպեցան: 1941-ի ամրան Լենինկրատի, Սմոլենսքի, Քիեւի եւ Օտեսայի ուղղութիւններով արիւնահեղ մարտեր կը մղուէին:

* * *

Միութենական եւ հանրապետական կառավարութիւններու եւ կուսակցական մարմիններու հրահանգներուն համաձայն, Լեռնային Ղարաբաղի մարզային, ինչպէս նաեւ հիւսիսային Արցախի հայաշատ շրջաններու կուսակցական եւ պետական ղեկավար մարմինները, տեղական խորհուրդներու գործադիր կոմիտէները, մարզային, քաղաքային եւ շրջանային զինուորական կոմիսարիատները լծուեցան զօրահաւաքի աշխատանքներու: «Զինապարտների մոբիլիզացիայի մասին» հրամանագիրին համաձայն բանակ զօրակոչուեցան 1905-1918 տարիներուն ծնած զինապարտները: Այնուհետեւ, այլ հրամանագիրներով բանակ զօրակոչուեցան նաեւ 1890-1904 եւ 1919-1925 տարիներուն ծնած զինապարտները: Զօրահաւաքը կ՛ընթանար կազմակերպուած ձեւով: Մեծ թիւ կը կազմէին նաեւ կամաւորները:

«Սովետական Ղարաբաղ» թերթին մէջ հետաքրքրական տեղեկութիւններ պահպանուած են զօրահաւաքի աշխատանքներու մասին:

Ասկերանի շրջանի Բալլուջա (այժմ` Այգեստան) գիւղէն չորս եղբայրներ` Պետրոսեան Ապետ, Գարեգին, Միշա եւ Սեդրակ իրենց դիմումին մէջ կը գրէին. «Մենք` չորս եղբայրներս, մինչեւ մեր արեան վերջին կաթիլը կը կռուենք թշնամու դէմ եւ փառապանծ կարմիր բանակի շարքերում հայրենիքի առաջ պատուով կը կատարենք մեր սրբազան պարտքը»:

Ասկերանի շրջանի Մեհթիշէն (այժմ` Լուսաձոր) գիւղէն Հայկանոյշ Վարդանեան իր զաւկին հետ Ստեփանակերտի զինուորական կոմիսարիատ ներկայանալով յայտարարեց. «Ես Ստեփանակերտի Մեհթիշէն գիւղի կոլտնտեսութեան անդամ, ստախանովական Հայկանոյշն եմ: Մայր եմ, գիտեմ, որ երէկ, շատ վաղ գերմանական զօրքերը յարձակուեցին մեր հայրենիքի վրայ: Իմ երկու տղան գտնւում են կարմիր բանակի շարքերում, այս մի տղաս ներկայացնում եմ ձեզ անմիջապէս ռազմաճակատ ուղարկելու համար: Խնդրում եմ, չմերժէք, թող նա եւս գնայ իր եղբայրների հետ միասին կռուի թշնամու դէմ եւ այն էլ այնպէս կռուի, ինչպէս վայել է սովետական քաղաքացուն»:

Ասկերանի շրջանի Շոշ գիւղի երեսուն կոմերիտականներ (կոմունիստական երիտասարդական միութեան անդամներ) իրենց դիմումին մէջ կ՛ըսէին. «Մենք կոլտնտեսային աշխատանքի առաջաւորներ ենք: Մեր եռուն աշխատանքը թողել ու ներկայացել ենք ձեզ: Հայրենիքը քաղցր է ամէն բանից: Ֆաշիստական վոհմակներին երբեք չի յաջողուի մեզնից խլել այն բախտաւոր կեանքը, որ մենք տարիների ընթացքում կերտել ենք հարազատ կոլտնտեսութիւնում: Մեր ծնողները յանձնարարել են մեզ անխնայ լինել թշնամու նկատմամբ: Նրանք մեզ հաւատացնում են, որ մեզնից յետոյ կը բազմապատկեն իրենց ուժերն ու եռանդը կոլտնտեսային արտադրութիւնն էլ աւելի ընդլայնելու, հայրենիքին ու ռազմաճակատին օգնելու համար»:

Ղարաբուլաղ գիւղէն Մանիշակ Մարտիրոսեան իր զաւկին հետ Ստեփանակերտի զինկոմիսարիատ ներկայանալով ըսաւ. «Իմ մինուճարն է, բայց եկել է ճակատ մեկնելու: Ես կը ցանկանայի շատ տղաներ ունենալ եւ բոլորին էլ ճակատ ուղարկել` պաշտպանելու սիրելի հայրենիքը: Համոզուած եմ, որ Սարգիսջանը մինչեւ արեան վերջին կաթիլը կը պայքարի թշնամու դէմ, իսկ ես կը վերցնեմ մանգաղը եւ հունձ կ՛անեմ, որ մեր որդիները ճակատում մթերքի կարիք չզգան»:

Արցախցի խումբ մը բուժքոյրեր կամաւոր ճակատ մեկնելու իրենց դիմումին մէջ կը գրէին. «Թող մեր երկրի թշնամիներն իմանան, որ մեր կամքն անդրդուելի է, բազուկները կուռ` հայրենիքը պաշտպանելու գործում»:

* * *

Գերմանական բանակները արագօրէն կը յառաջանային, իսկ կարմիր բանակը անընդհատ կը նահանջէր: Երկրին հարստութիւնները թշնամիին չձգելու եւ պայքարը շարունակելու նպատակով խորհրդային կառավարութիւնը արտակարգ քայլերու ձեռնարկեց: Ճարտարարուեստական շարք մը կառոյցներ պարպուեցան եւ արեւելք տեղափոխուեցան: 1941 սեպտեմբեր 8-ին Լենինկրատ շրջափակուեցաւ ցամաքէն: Քիեւ ինկաւ սեպտեմբեր 19-ին, իսկ սեպտեմբեր 30-հոկտեմբեր 2-ին սկսաւ Մոսկուայի վրայ յարձակումը: Հոկտեմբեր 16-ին Օտեսայի 73 օր տեւած պաշտպանութիւնը խորտակուեցաւ: Հոկտեմբեր-նոյեմբերին Տոնպասի արեւմտեան շրջանները գրաւուեցան եւ գերմանական բանակը ներխուժեց Խրիմ: Մոսկուայի ճակատամարտին, կարմիր բանակին հակայարձակումը` 1941-1942-ի

ձմրան, վերջ տուաւ գերմանական բանակի անպարտելիութեան առասպելին: Գրաւուած շրջաններուն մէջ լայն ծաւալ ստացաւ հրոսակային շարժումը:

Գերմանական բանակները 1942-ի ամրան լայնածաւալ նոր յարձակողականի ձեռնարկեցին: Սեւաստոփոլ, 250 օրուան դիմադրութենէ ենք ինկաւ յուլիս 4-ին: Սթալինկրատի ճակատամարտին, կարմիր բանակին պաշտպանողականը` 1942 յուլիս 17-էն նոյեմբեր 18 եւ յարձակողականը` նոյեմբեր 19-էն 1943 փետրուար 2, աւարտեցաւ գերմանական բանակի ծանր պարտութեամբ եւ դարձակէտ մը եղաւ պատերազմի ընթացքին մէջ:

Կարմիր բանակը 1943 յունուարին Կովկասի ուղղութեամբ ձմեռնային յարձակողականին անցաւ:

* * *

Ազրպէյճանի կառավարութիւնը, օգտուելով պատերազմին ընձեռած հնարաւորութենէն, զօրակոչի անուան տակ ռազմաճակատ ուղարկեց մեծաթիւ արցախցիներ, բայց կարելիութեան սահմանին մէջ Լեռնային Ղարաբաղի մէջ ապրող ազրպէյճանցիներէն շատ փոքրաթիւ անձեր ճակատ ուղարկուեցան:

Նշենք, որ 1939-ի տուեալներով Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի 150.800 բնակչութեան 132.800 հոգին հայեր էին, մնացեալները` ազրպէյճանցիներ եւ ռուսեր:

Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզէն ռազմաճակատ զօրակոչուեցան 45.056 հայեր, որոնց 1850-ը կիներ էին: Զօրակոչուածները կը կազմէին մարզի հայ բնակչութեան երեսուն առ հարիւրը: Որոշ շրջաններու մէջ զօրակոչուած հայերու թիւը տոկոսային համեմատութեամբ աւելի բարձր էր: Այսպէս, Հադրութի շրջանի 27.139 բնակիչներէն ռազմաճակատ զօրակոչուեցաւ 8267 մարդ, որ կը կազմէր շրջանի բնակչութեան 38 առ հարիւրը:

Պահպանուած տուեալներու համաձայն Ճարտար գիւղէն բանակ զօրակոչուեցաւ 1080 հոգի, Ղզղալայէն` 450 (որուն 8-ը` աղջիկ), Տումիէն` 485, Մեծ Թաղլարէն` 555, Մարտակերտէն` 485, Թաղավարդէն` 475, Նորշէնէն` 400, Հադրութ քաղաքէն` 803, Տողէն` 860, Աւետարանոցէն` 298, Թալիշէն` 544, Շոշէն` 700 (որոնցմէ 8-ը` մէկ ընտանիքէ), Մոխրաթաղէն` 337, Հաղորտիէն` 397, Դահրաւէն` 350, Խնձրիստանէն` 403, Վանքէն` 318, Ցորէն` 260, Հին Թաղլարէն` 202 (որոնցմէ 8-ը` աղջիկ), Առաջաձորէն` 415, Քարինտակէն` 200, Սխտորաշէնէն` 270, Աշանէն` 240, Մուշկապատէն` 267, Առաքիւլէն` 204, Բանաձորէն` 470, Ազոխէն` 254, Սօսէն` 360, Սարգսաշէնէն` 216, Քերթէն` 228, Ղաւախանէն` 256, Կաղարծիէն` 268, Խանաբադէն` 250, Նախիջեւանիկէն` 244, Բադարայէն` 400, Նորագիւղէն` 210, Դաշբուլաղէն` 350, Սզնէքէն` 340, Կուսապատէն` 250, Մաղաւուզէն` 284, Գիւլեաթաղէն` 209, Քոլատակէն` 150, Չլդրանէն` 205, Դրախտիկէն` 120, Քարագլուխէն` 140, Ծակուռիէն` 103, Դոլանլարէն` 200, Խծաբերդէն` 130, Ջրակուսէն` 162, Ծամձորէն` 258, Կոլխոզաշէնէն` 250, Հացիէն` 145, Թաղոտէն` 131, Միւլքադարայէն` 142, Չափարէն` 159, Խերխանէն` 154, Շեխերէն` 170, Հարաւէն` 172, Քռասնիէն` 162, Ղշլաղէն` 203, Փրջամալէն` 152, Կարմիր Գիւղէն` 201, Մեծշէնէն` 213, Խանցքէն` 138, Խնածախէն` 136, Հիլիսէն` 62, Ներքին Հոռաթաղէն` 314, Հաթերքէն` 450 (որոնցմէ եօթը` մէկ ընտանիքէ), Դրմբոնէն` 153 (որոնցմէ վեցը` մէկ ընտանիքէ) եւ Միւրիշէնէն` 160 (որոնցմէ 11-ը` մէկ ընտանիքէ) հոգի:

* * *

Բանակ զօրակոչուածներուն մէկ կարեւոր համեմատութիւնը կը կազմէին համայնավարներն ու կոմերիտականները: Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի կուսակցական կազմակերպութեան 5214 անդամներէն ռազմաճակատ մեկնեցաւ 3431 համայնավար:

Բանակ զօրակոչուածներու շարքին էին մարզկոմի քարտուղար Մուշեղ Գրիգորեան, մարզկոմի բաժինի վարիչներ Մեքայէն Աւագեան, Լեւոն Վարդանեան, սկզբնական կազմակերպութիւններու 15 քարտուղարներ, կոլտնտեսութիւններու 10 նախագահներ, 16 հաշուապահ եւ տարբեր բաժանմունքներու 40 աշխատակից:

Պատերազմի առաջին օրերուն կամաւոր կարմիր բանակ մտան 1817 կոմերիտականներ: Անոնց շարքին էին երիտասարդ բժշկուհիներ Նելլի Սահակեան (Ստեփանակերտի մանկական դարմանատունէն), Լիւսիա Աբաղեան (Մարգուշեւանի հիւանդանոցէն), Շուշիկ Մուսայէլեան (Մարզային բուժօգնութեան կայանէն), Փառօ Իսրայէլեան (Աւետարանոցի հիւանդանոցէն) եւ Ռուզաննա Մարդանեան (Տողի հիւանդանոցէն):

Լեռնային Ղարաբաղէն ռազմաճակատ մեկնած համայնավարներու եւ կոմերիտականներու շարքին էին նաեւ մամուլի աշխատողներ, երիտասարդ գրողներ, բանաստեղծներ, նկարիչներ եւ շնորհալի ստեղծագործողներ: Երիտասարդ գրողներ էին Յակոբ Աթալեան, Եփրեմ Լոռենց, Արտօ Հովենց, Արշաւիր Գրիգորեան, Արմէն Յովսէփեան, Անդրանիկ Խորենց, Ասատուր Պետրոսեան, Գուրգէն Բաղդասարեան, Ռաֆիկ Առուստամեան եւ Մուշեղ Բաղդասարեան: «Սովետական Ղարաբաղ» եւ «Երիտասարդ բոլշեւիկ» մարզային թերթերու աշխատողներ էին Սիմոն Մելքոնեան, Իշխան Մկրտչեան, Աղասի Առաքելեան, Համբարձում Աւճեան, Արամայիս Աղայեան եւ Սերգէյ Առուստամեան: Մարտակերտի շրջանային «Սոցիալիզմի ուղիով» թերթի խմբագիր էր Յովսէփ Գէորգեան, իսկ Գրիգոր Բաղեան «Սովետական Ղարաբաղ» թերթի դպրոցական բաժինի վարիչն էր եւ հետագային արժանացաւ Խորհրդային Միութեան հերոսի կոչումին:

* * *

Հիւսիսային Արցախի` Շահումեանի, Գանձակի, Շամխորի, Դաշքեսանի եւ Խանլարի շրջաններուն մէջ հայութեան թիւը պատերազմի նախօրեակի տուեալներով 140.000 հոգի էր:

Շահումեանի շրջանի հայութեան թիւը 13.000 էր, որոնցմէ բանակ զօրակոչուեցաւ շուրջ չորս հազար հոգի: Գանձակի մէջ կը բնակէր 40 հազար հայ, որոնցմէ զօրակոչուեցաւ 12 հազար հոգի: Շամխորի շրջանին մէջ կը բնակէր 40 հազար հայ, որոնցմէ զօրակոչուեցաւ շուրջ 13 հազար հոգի: Դաշքեսանի շրջանին մէջ կը բնակէր 20 հազար հայ, որոնցմէ զօրակոչուեցաւ վեց հազար հոգի: Խանլարի շրջանին մէջ կը բնակէր 27 հազար հայ, որոնցմէ զօրակոչուեցաւ 8640 հոգի: Այսպիսով, հիւսիսային Արցախէն ռազմաճակատ զօրակոչուեցաւ 43.640 հայ, որոնք կը կազմէին բնակչութեան 31.2 առ հարիւրը:

Նշենք, որ Խորհրդային Հայաստանէն (բնակչութեան թիւը 1939-ի տուեալներով 1.282.300 հոգի էր, որուն 82.8 առ հարիւրը` հայ), պատերազմին մասնակիցներուն թիւը կը հասնէր 300 հազարի: Խորհրդային միւս հանրապետութիւններու մէջ բնակող հայերէն ալ շուրջ 200 հազար հոգի բանակ զօրակոչուած էին: