Արցախի Թեմին Փակումը Եւ Էջմիածնի Պարտադրուած Ծանրագոյն Պայմանները

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Ազրպէյճանի իշխանութիւնները, Արցախի մէջ Հայ եկեղեցւոյ գոյութեան վերջին հարուածը տալու դիտաւորութեամբ ձերբակալած եւ Շուշիի բանտը նետած էին թեմակալ առաջնորդ Վրթանէս եպիսկոպոս Յակոբեանը:

Սուրբ Էջմիածնի Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդը 7 նոյեմբեր 1931-ին նամակով դիմեց Խորհրդային Հայաստանի քաղվարչութեան նախագահութեան, ուր կ՛ըսուէր.

«Ղարաբաղի թեմի առաջնորդ տէր Վրթանէս եպիսկոպոսը երրորդ տարին է ինչ գտնւում է Շուշու ուղղիչ տանը: Թէ Վրթանէս եպիսկոպոսից եւ թէ ուրիշներից ստացած տեղեկութիւններից երեւում է, որ նրա դատը տեղի է ունեցել, եւ նա արդարացել է եղած մեղադրանքներից: Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդը յայտնելով վերոգրեալը, խնդրում է նախագահութեանդ` բաւ համարել Վրթանէս եպիսկոպոսի կրած նեղութիւնները եւ միջնորդութիւն յարուցանել ուր հարկն է, նրան կալանքից ազատելու եւ Էջմիածին վերադառնալու համար»:

Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդը միաժամանակ գրութիւն ուղարկեց Պաքուի եւ Թուրքեստանի թեմի առաջնորդ Մատթէոս եպիսկոպոսին, յանձնարարելով Վրթանէս եպիսկոպոսը կալանքէ ազատելու համար միջնորդութիւն յարուցանել համապատասխան վարչութեան առջեւ:

* * *

Վրթանէս եպիսկոպոս 1 յունուար 1932-ին վերջապէս ազատ արձակուեցաւ կալանքէն:

Ազատ արձակուելէն ետք Վրթանէս եպիսկոպոս շրջեցաւ Արցախի գիւղերը եւ տեսաւ ժողովուրդին անմխիթար վիճակը: Այնուհետեւ ան մեկնեցաւ Սուրբ Էջմիածին, տանջալից բանտարկութենէն ետք քիչ մը կազդուրուելու համար:

Վրթանէս եպիսկոպոս 12 ապրիլ 1932-ին զեկոյց ներկայացուց Մայր Աթոռին, ուր կ՛ըսէր. «Մինչեւ 1930 թուի փետրուար ամիսը թեմումս գոյութիւն ունէին եկեղեցիներ, թեմական խորհուրդ, քահանայութիւն. ներկայումս թեմիս բոլոր եկեղեցիները վեր են ածուած դպրոցական, հասարակական այլեւայլ հաստատութիւնների: Ներկայումս թեմիս բոլոր քահանաները առանց բացառութեան հրաժարուել են թէ՛ իրենց կոչումից եւ թէ քահանայագործութիւնից ու պարապում են իրենց տնտեսութեամբ եւ կամ ծառայում են որպէս ուսուցիչ, պետական ծառայող կամ կոլխոզնիկ»:

Այսպիսով, Ազրպէյճանի գործադրած հետեւողական քաղաքականութեան հետեւանքով, Լեռնային Ղարաբաղի մէջ գործող եկեղեցի չէր մնացած:

Ազրպէյճանական իշխանութիւնները անխնայ սկսած էին ոչնչացնել եկեղեցիներն ու վանքերը եւ թալանել անոնց գոյգերը:

Արցախի թեմը արդէն գործնապէս դադրած էր գոյութիւն ունենալէ եւ ազրպէյճանական իշխանութիւնները, թեմը վերջնականապէս փակելու համար, վճռած էին միանգամընդմիշտ ձերբազատուելու թեմակալ առաջնորդէն:

* * *

Գէորգ Ե. Ամենայն հայոց կաթողիկոս վախճանած էր 8 մայիս 1930-ին: Սուրբ Էջմիածնի մէջ նոր կաթողիկոսի ընտրութեան թուական ճշդուած էր 10 նոյեմբեր 1932-ը:

Վրթանէս եպիսկոպոս 1932 յուլիսին Արցախի թեմի պատգամաւորներու ընտրութիւններ կազմակերպեց, Սուրբ Էջմիածնի մէջ կայանալիք կաթողիկոսական ընտրութեան մասնակցելու համար: Յուլիս 22-ին եւ 28-ին Վրթանէս եպիսկոպոս Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդին զեկուցեց կայացած ընտրութիւններուն եւ անոնց արդիւնքներուն մասին:

Խորհրդային իշխանութիւնները խոչընդոտեցին Արցախի թեմին` կաթողիկոսական ընտրութեան առիթով գումարուելիք ազգային-եկեղեցական ժողովին մասնակցութեան հրաւէրը ստանալուն: Արտասահման ուղարկուած հրաւէրները տեղ հասան, բայց Ստեփանակերտ, Արցախի թեմի առաջնորդ Վրթանէս եպիսկոպոսին ուղարկուած հրաւէրը կորաւ: Յաղթահարելով բոլոր խոչընդոտները Վրթանէս եպիսկոպոս մեկնեցաւ Սուրբ Էջմիածին:

Սուրբ Էջմիածնի Մայր տաճարին մէջ կայացած կաթողիկոսական ընտրութեան, 12 նոյեմբեր 1932-ին Խորէն արքեպիսկոպոս Մուրատբէկեան ընտրուեցաւ կաթողիկոս Ամենայն հայոց: Յաջորդ օր, Սուրբ Էջմիածնի Մայր տաճարին մէջ, հանդիսաւոր կերպով, տասներկու եպիսկոպոսներու կողմէ կատարուեցաւ ձեռնադրութեան կարգը` հայրապետական օծում ստանալով աւագագոյն Մեսրոպ արքեպիսկոպոսէն:

Սուրբ Էջմիածնի համար հոգեւոր, բարոյական եւ տնտեսական շատ ծանր պայմաններու տակ գահ բարձրացաւ ազգընտիր Խորէն Ա. վեհափառ հայրապետը:

* * *

Կաթողիկոսական ընտրութենէն ետք Ազրպէյճանի իշխանութիւնները արգիլեցին Վրթանէս եպիսկոպոսին վերադարձը Արցախ:

Վրթանէս եպիսկոպոս Խորէն Ա. կաթողիկոսին զեկոյց ներկայացուց. «Ամսոյս 4-ին (4 ապրիլ 1933) մասնաւոր գործով գնացել էի Գէորգ Սրբազանի մօտ. մեր խօսակցութեան միջոցին ի միջի այլոց յայտնեց, որ ինքը Երեւանի պետքարտուղարութեան հետ բանակցել է իմ թեմ գնալուս մասին եւ անյաջողութեան հանդիպել, յայտնել նաեւ, որ Դուք կանչելու էք ինձ այդ մասին յայտնելու: Նոյն օրը Վեհարան հրաւիրուեցի եւ ներկայանալով Ձեզ հետեւեալը յայտնեցիք. խորհրդակցութիւն ունեցանք այստեղ, Արսէն եպիսկոպոսին Բագու ուղարկեցինք, որ քեզ ընտրել տայ Բագուի թեմի առաջնորդ` մնալով միեւնոյն ժամանակ նաեւ Ղարաբաղի թեմի առաջնորդ: Սրբազանը Երեւանի պետքաղվարչութեան հետ բանակցութիւն է վարել, եւ ինչպէս երեւում է նրա գլխաւոր զեկուցումից, ձեզ թոյլ չի տրւում Ղարաբաղի թեմը գնալու»:

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին քանի մը ամիս շարունակ ամէն գնով փորձած էր Վրթանէս եպիսկոպոսը վերադարձնել Արցախ եւ այդպիսով պահպանել թեմին գոյութիւնը, սակայն ապարդիւն:

Խորէն Ա. Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վրթանէս եպիսկոպոսին ըսաւ.

– Դեկտեմբեր ամսից Մեր պատուէրով, Տէր Գէորգ արքեպիսկոպոսը բանակցութիւններ է վարում կառավարութեան հետ ձեր Ղարաբաղի թեմը վերադառնալու համար: Ի հարկէ համոզուած պիտի լինիք, որ թէ Մեր եւ թէ Գերագոյն խորհրդի անդամների ցանկութիւնն է, որ թեմերը թափուր չմնան, ուստի եւ անհրաժեշտութիւն է եղել մեզ համար, որ դուք գնաք ձեր թեմը: Այդ է պատճառը, որ Տէր Գէորգ սրբազանը ստացած մերժումներին Մեր անունից նոր պահանջներ է արել, խնդրելով նոր միջնորդութիւններ Ադրբեջանի եւ Թիֆլիսի կառավարութիւններին անելու: Վերջին անգամ նոյն իսկ առաջարկ է եղել, որ դուք ժամանակաւորապէս կեցունի վայր ունենաք Գանձակը, մինչեւ որ Գանձասարի վանքի խնդիրը կը կարգաւորուի: Դժբախտաբար վերջին անգամ կտրականապէս յայտնել են, որ Ադրբեջանի կառավարութիւնը անկարելի է համարում Վրթանէս եպիսկոպոսի Ղարաբաղ վերադարձը: Յայտնում եմ, որ վարած բանակցութեանց հետեւանքով այդ հարցը Մեզ համար փակուած է եւ դուք ազատ էք Ղարաբաղի թեմից:… Այո ցաւալի է, որ չեն թոյլ տալիս ձեզ վերադառնալ ձեր թեմը: Եթէ Մենք փակուած ենք համարում այդ հարցը ուրեմն սպառուած ենք համարում բոլոր միջոցները եւ անօգուտ:

Վրթանէս եպիսկոպոս չէր կրնար հաշտուիլ կատարուած իրողութեան հետ եւ չէր կրնար հաւատալ որ ատիկա իրականութիւն է: Ան Խորէն Ա. Ամենայն հայոց կաթողիկոսին ըսաւ. «Ինչպէս Ձեզ յայտնեցի, ես չեմ հրաժարուել Ղարաբաղի թեմի առաջնորդական պաշտօնից, ու այդ թեմի առաջնորդն էլ մնում եմ: Յայտնեցի նաեւ, որ ոչ մի պատճառ չկայ, իմ` թեմս չգնալու, սակայն ես չգիտեմ ինչպիսի բանակցութիւն է վարուել, որի հետեւանքով արգելւում է ինձ իմ թեմս գնալը»:

* * *

Կատարուած իրողութիւնը անդառնալի էր: Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին ինք լրջագոյն սպառնալիքի տակ կը գտնուէր եւ անզօր էր որեւէ ձեւով հակադարձելու Ազրպէյճանի իշխանութիւններու սանձարձակ կամայականութիւններուն:

Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդը 7 ապրիլ 1933-ին Վրթանէս եպիսկոպոսին յայտնեց. «Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդը իւր ամսոյս 5ի թ. ԻԲ նիստի մէջ լսեց Հայրապետական լիազօր եւ խորհրդիս անդամ գերաշնորհ Տէր Գէորգ արքեպիսկոպոսի ամսոյս 3ի գրաւոր զեկուցագիրը, որից ի միջի այլոց երեւում է, որ Հայրապետական լիազօրը Նորին Սրբութեան կարգադրութեամբ անցեալ թուի դեկտեմբերից սկսած բանակցութիւններ է վարել ամենահնարաւոր միջոց գործ դնելով ձեր` Ղարաբաղի թեմ վերադառնալու համար: Նոյն զեկուցումից երեւում է, որ Ադրբէյջանի կառավարութիւնը ընդհանրապէս ընդունելի չի համարում ձեր առաջնորդական պաշտօնավարութիւնը Ադրբէյջանում: Վերոգրեալը հաղորդելով Ձեզ, Գերագոյն հոգեւոր խորհուրը Ձեր Արցախի թեմ գնալու վերաբերութեամբ բանակցութիւնները վերջացած է համարում»:

Արցախի թեմին եւ Վրթանէս եպիսկոպոսին համար այլեւս ամէն ինչ վերջացած էր: Արցախի թեմը այսպիսով պաշտօնապէս փակուած կը նկատուէր: Խորհրդային Ազրպէյճանի իրականացուցած քաղաքականութեան հետեւանքով Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը դարձաւ հայաբնակ միակ տարածքը, ուր 1933-էն սկսեալ գործող ոչ մէկ եկեղեցի գոյութիւն ունէր, եւ ուր մեծ թափով կ՛ոչնչացուէին եկեղեցիներն ու վանքերը:

Վրթանէս եպիսկոպոս Յակոբեանը ուրիշ թեմի մէջ պաշտօնի նշանակելու Մայր Աթոռին ջանքերը կտրականապէս մերժուեցան խորհրդային իշխանութիւններուն կողմէ, եւ ան մինչեւ իր կեանքին վախճանը, 1943-ին, զուրկ մնաց հոգեւոր կեանքէն ներս որեւէ էական դերակատարութիւն ունենալու հնարաւորութենէն:

* * *

Սուրբ Էջմիածին կը գործէր ծանրագոյն պայմաններու տակ: Մայր Աթոռին արգիլուած էր կապեր հաստատել սփիւռքի հետ: Խորհրդային Հայաստանի մէջ մինչեւ 1937 շուրջ ութ հարիւր եկեղեցիներ փակուած եւ 164 հոգեւորականներ բռնադատուած ու անոնցմէ 91-ը գնդակահարուած էին: 1938-ին կառավարութիւնը ծանր տուրքեր պարտադրեց Սուրբ Էջմիածնի, նպատակ ունենալով զայն տնտեսապէս քայքայել եւ հաշուեյարդարի ենթարկել:

Խորէն Ա. կաթողիկոս կոնդակով դիմեց կառավարութեան, խնդրելով նիւթապէս ծանր վիճակի մէջ գտնուող Մայր Աթոռը զերծ կացուցանել տուրքերէն: Դիմումը մերժուեցաւ: Կաթողիկոսին դէմ հալածանքներ սկսան. անոր մերձաւորները հաշուեյարդարի ենթարկուեցան, իսկ երկու եղբայրները գնդակահարուեցան:

Պետական անվտանգութեան ծպտուած գործակալներ 1938 ապրիլ 5-էն 6 լուսցող գիշերուան ընթացքին վեհարանի իր ննջասենեակին մէջ խեղդամահ ըրին Խորէն Ա. Ամենայն հայոց կաթողիկոսը: Պաշտօնապէս յայտարարուեցաւ որ ան սրտի կաթուածէ վախճանած է:

Չորս ամիս անց, 4 օգոստոս 1938-ին Խորհրդային Հայաստանի Համայնավար կուսակցութեան Կեդրոնական կոմիտէն, Գրիգոր Յարութիւնեանի գլխաւորութեամբ որոշեց փակել Էջմիածնի վանքը եւ զայն թանգարանի վերածել, նոր կաթողիկոսի ընտրութիւն չկատարել եւ հաշուեյարդարի ենթարկել Էջմիածնի կաթողիկոսութիւնը: Նոյն օրը այս մասին նամակ յղուեցաւ Ստալինին` կայացած որոշումը հաստատելու խնդրանքով: Ստալին մերժեց բաւարարել խնդրանքը: