ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Արցախը նուաճելու առաջադրանքով Մսմնա հասած թրքական զօրքը 18 հոկտեմբեր 1918-ի երեկոյեան հիւրասիրուեցաւ գիւղացիներուն կողմէ: Նոյն ժամերուն Վարանդայի մարտական ուժերը դարան մտան Մսմնայի ձորի նեղ կածանի երկու կողմերը: Միաժամանակ սուրհանդակներու միջոցով լուր ղրկուեցաւ շրջակայ գիւղերուն` պատրաստ ըլլալու:
Հայկական մարտական ուժերը բռնեցին նաեւ Մաշադիշէնի արեւմտեան սահմաններուն բլուրները եւ Ղաւախանի ու Մսմնայի միջեւ տարածուող ձորակին բարձունքները: Արեւածագէն առաջ հասաւ Դիզակի օգնական ձիաւոր խումբը` Կարմրակուճ գիւղացի Ասլանիկ Մուրատխանեանի գլխաւորութեամբ եւ բռնեց Հաղորտի տանող անցքը: Այսպիսով Մսմնայէն Հաղորտի տանող ճանապարհը, ուրկէ պիտի անցնէր թշնամին, երեք կողմէն աքցանի մէջ առնուեցաւ:
Հոկտեմբեր 19-ի առաւօտուն մառախուղը պատած էր երկնակամարը եւ թեթեւ անձրեւ կը մաղէր: Ձորի այս ու այն թումբին վրայ դիրք բռնած հայ մարտիկները կ՛աշխատէին մառախուղին եւ անձրեւին մէջէն նշմարել թշնամիին շարժումները: Անցաւ քանի մը ժամ:
Մինչ այդ կերուխումը աւարտած եւ հանգստացած թուրք զինուորները իրենց հրամանատար Խոսրով բէկ Փոլադովի գլխաւորութեամբ ճամբայ ելան Մսմնայէն եւ հանգիստ շարժեցան ձորին մէջէն անցնող կածանէն:
Հայ յառաջապահ մարտիկները, որոնք ակնդէտ կը հետեւէին թուրքերու տեղաշարժին, փութով դիրքէ դիրք տարածեցին ազդանշանը. «Պատրա՛ստ, թշնամին մօտենում է»:
Հազիւ քսան վայրկեան ետք, թշնամի յառաջապահները անցան ձորի առուն եւ սկսան վեր բարձրանալ: Թուրք զինուորները մեծ մասամբ ձորին մէջն էին:
Հայ մարտիկներու դիրքերէն յանկարծ որոտացին համազարկերը:
Թուրք սպաները զգացին, որ ծուղակը ինկած են, եւ հեւասպառ ու խուճապահար աշխատեցան փրկել իրենց զօրքը:
Թուրքեր անմիջապէս գործի դրին իրենց թնդանօթներն ու գնդացիրները, բայց ապառաժներու ետին դիրք մտած հայ մարտիկները սկսան խնդալ թուրք սպաներու ջանքերուն վրայ եւ կամաց կամաց իրենց երկաթէ օղակին մէջ առին թշնամին:
Թուրք սպաները, փրկութեան այլ ելք չգտնելով, որոշեցին վճռական գրոհով մը պատռել պաշարման շղթան: Անոնք հաւաքեցին թաթար ձիաւոր խումբը եւ զայն առջեւ նետելով եւ իրենց զինուորներէն աջ ու ձախ թեւեր կազմելով` ուժեղ գրոհի անցան, միաժամանակ թնդանօթային ու գնդացրային անխնայ կրակով ռմբակոծելով հայկական դիրքերը: Երկու կողմերը ճակատ ճակատի եկան: Հայ մարտիկներու օղակը հետզհետէ աւելի սեղմուեցաւ: Թշնամին օրհասական ճիգ ի գործ դրաւ փրկութեան ճամբայ մը բանալու համար, բայց ի զուր:
Կէսօրէն երկու ժամ ետք, թուրքերու դիմադրութիւնը սկսաւ տկարանալ: Հայ մարտիկներէն խումբ մը սուինամարտի դիմեց եւ շեշտակի խոյանալով ու կոխկռտելով թշնամիի դիմադրող վերջին խումբերը, գրաւեց երկու թնդանօթներն ու եօթը գնդացիրները:
Թշնամի զօրքը հիմնովին ջախջախուեցաւ: Թուրք բոլոր սպաները սպաննուեցան: Զինուորները անխնայ սուրի քաշուեցան եւ անոնցմէ միայն քանի մը հոգին յաջողեցաւ թաքնուիլ:
Գիշերային խաւարէն ու մառախուղէն օգտուելով, փրկուած թուրք զինուորները փախուստի դիմեցին եւ ազատեցան:
Խոսրով բէկ Փոլադով իրեն ուղեկցող հայու մը օգնութեամբ յաջողեցաւ խոյս տալ: Ան հետագային Կեդրոնական Ասիա գնաց, անունը փոխեց եւ բոլշեւիկ դարձաւ:
Մսմնայի ճակատամարտը փրկեց Արցախը կոտորածներէ եւ կործանումէ: Հայերուն ձեռքը անցաւ երկու թնդանօթ, եօթը գնդացիր, բազմաթիւ հրացաններ, հսկայ քանակութեամբ փամփուշտ եւ օսմանեան դեղին ոսկիներով լեցուն սնտուկ մը:
* * *
Մսմնայի յաղթանակը մեծ ոգեւորութիւն յառաջացուց հայութեան մէջ, եւ փոխարէնը, ատելութիւն ու կատաղութիւն` թուրքերուն եւ թաթարներուն մէջ:
Մսմնայի պարտութեան վրէժը լուծելու եւ կացութիւնը ի նպաստ իրեն յեղաշրջելու նպատակով թրքական հրամանատարութիւնը որոշեց քանի մը ուղղութիւններով նոր յարձակողական մը շղթայազերծել Արցախի վրայ:
Թրքական զօրքեր եւ թաթար հրոսակախումբեր հոկտեմբեր 23-ին ներխուժեցին Ջրաբերդի շրջան:
Թրքական զօրքերու տեղաշարժերուն լուրը առնելուն պէս Ջրաբերդի եւ Խաչենի մարտական ուժերը մարտադաշտ նետուեցան: Հայկական մարտական ուժերու դիրքերուն միջեւ պատշաճ մակարդակով կը գործէր սուրհանդակային արագ կապը:
Ջրաբերդի շրջանի մարտական ուժերու հրամանատար Բագրատ Ղազանչեանի գլխաւորութեամբ հայկական կռուող ուժերը ուժգին դիմադրութիւն ցոյց տուին ներխուժողներուն եւ կասեցուցին անոնց յառաջխաղացքը: Հինգ օր շարունակ կատաղի կռիւներ մղուեցան: Թրքական զօրքերը եւ թաթար հրոսակախումբերը ջախջախուեցան եւ ցիր ու ցան փախուստի դիմեցին: Հայերուն ձեռքը անցաւ մեծ քանակութեամբ զէնք, զինամթերք, փոխադրամիջոցներ եւ այլ անհրաժեշտ պարագաներ:
Ջրաբերդի ճակատին զուգահեռ, թուրք թաթարական աւելի քան 600 զինուորներէ բաղկացած զօրագունդ մը յարձակման անցաւ Վարանդայի Շեխեր գիւղին ուղղութեամբ:
Շեխեր հինէն ի վեր Ամարասի վանքին կապուած եղած է: Գիւղին բնակիչներուն մէկ մասը Մեծ Թաղլարէն եւ Աւետարանոցէն հոն տեղափոխուած է:
Շեխերի բնակիչները եւ Վարանդայի մարտական ուժերը կատաղի դիմադրութիւն ցոյց տուին ներխուժողներուն: Անկարող նուաճելու Շեխերը, թշնամին խուճապահար փախուստ տուաւ դէպի Շուշի:
Թուրք թաթարական զօրքեր միաժամանակ Վարանդայի կողմէն յարձակման անցան Դիզակի Կարիագինօ աւանին ուղղութեամբ:
Կարիագինօ (Ֆիզուլի) եղած էր ռուսական ռազմակայան, որուն շուրջ կազմաւորուած բնակավայրին բնակիչները ռուսեր, հայեր եւ թաթարներ էին:
Վարանդայի եւ Դիզակի մարտական ուժերը ճկուն մարտավարութեամբ մը կասեցուցին թշնամիին յառաջխաղացքը: Բուռն կռիւներէ ետք, թրքական հրամանատարութիւնը, համոզուած, որ անհնար է խորտակել հայերու դիմադրութիւնը եւ հասնիլ Կարիագինօ, նահանջի հրաման տուաւ: Թրքական զօրքերը վերադարձան Շուշի:
* * *
Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը, վարչապետ Յովհաննէս Քաջազնունիի գլխաւորութեամբ, ի վիճակի չէր օգնութեան ձեռք երկարելու Արցախի, ինչպէս նաեւ Սիւնիքի հայութեան:
Հայաստանի կառավարութիւնը քանի մը անգամ դիմեց Ազրպէյճանի իշխանութիւններուն` Արցախի հարցի լուծման խաղաղ բանակցութիւններու ճամբով հասնելու համար, բայց ապարդիւն:
Ազրպէյճանի կառավարութիւնը խորքին մէջ իրաւասու չէր լուծելու Արցախի հարցը, քանի որ զինուորական ուժը Նուրի փաշայի ձեռքերուն մէջ կը գտնուէր, որ իր սեփական ծրագիրները ունէր եւ կը գործէր Պոլիսէն ստացուող հրամաններով:
Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութիւնները միաժամանակ բանակցութեան մէջ մտան Երեւանի մէջ Օսմանեան կայսրութեան ռազմական եւ դիւանագիտական ներկայացուցիչ Մեհմէտ Ալիի, ինչպէս նաեւ Էնվէրի հօրեղբայր Խալիլ փաշայի հետ, խնդրելով կարգաւորել հայ-թաթարական լարուած յարաբերութիւնները եւ վերջ տալ ազգամիջեան կռիւներուն: Մեհմէտ Ալի եւ Խալիլ փաշա խոստացան «ծանօթանալ» իրերու դրութեան եւ Ազրպէյճանի իշխանութիւններուն հետ համատեղ «փորձել» լուծումներ գտնել ստեղծուած իրավիճակէն դուրս գալու համար:
Միւս կողմէ, Ալեքսանդր Խատիսեան Պոլսոյ մէջ հանդիպումներ ունեցաւ Թալէաթի ու Էնվէրի հետ: Հայ ազգի ջարդարարները հաւաստիացուցին, որ Ղարաբաղի վրայ յարձակում պիտի չկատարուի:
Խատիսեանի բողոքին վրայ, որ օսմանեան զօրքերը ազրպէյճանական զօրամասերուն հետ կը պատերազմին Արցախի խաղաղ բնակչութեան դէմ, Օսմանեան կայսրութեան նոր նշանակուած վարչապետ Ահմէտ Իզզէթ փաշա հայկական պատուիրակութեան հաղորդեց, որ օսմանեան զօրամասերուն յանձնարարուած է դուրս գալ Ղարաբաղէն:
* * *
Շուշիի մէջ կեդրոնացած թրքական զինուորական իշխանութիւնները, իրենց պարտութեան վրէժը լուծելու համար որոշեցին մահապատիժի ենթարկել Արցախի ժողովրդական կառավարութեան ձերբակալուած անդամները:
Մահապատիժի վճիռը պիտի գործադրուէր անմիջապէս, երբ յանկարծ Շուշի հասաւ Ա. Համաշխարհային պատերազմէն Օսմանեան կայսրութեան պարտութեան եւ Մուտրոսի զինադադարի ստորագրութեան (30 հոկտեմբեր 1918) լուրը:
Պարտուած Օսմանեան կայսրութեան եւ յաղթական դաշնակիցներուն միջեւ ստորագրուած Մուտրոսի զինադադարի 11-րդ յօդուածին համաձայն թրքական զօրքերը պիտի քաշուէին Անդրկովկասէն: 16-րդ յօդուածը կը նախատեսէր թրքական զօրքերու հեռացումը Կիլիկիայէն: Իսկ 24-րդ յօդուածին մէջ կ՛ըսուէր. «Հայկական նահանգներէն որեւէ մէկուն մէջ անկարգութիւններու պարագային դաշնակիցները իրենց իրաւունք կը վերապահեն գրաւելու անոր մէկ մասը»:
Ստեղծուած կացութեան առջեւ Ճեմիլ Ճահիտ պէյ հրամայեց ազատ արձակել ձերբակալուած հայերը:
Թրքական գրաւող զօրքերը փութով հեռացան Շուշիէն, ինչպէս նաեւ Պաքուէն եւ Աղտամի ու Գանձակի մէջ կեդրոնացան: Այնուհետեւ անոնք սկսան բռնել տունդարձի ճամբան:
Ազրպէյճանէն օսմանեան զօրքերու հեռացման պայմաններուն տակ բրիտանական զօրքեր զօրավար Թոմսընի գլխաւորութեամբ առաջադրանք ստացան Պաքու մտնելու:
Զօրավար Ուիլիըմ Մոնթկոմըրի Թոմսըն նոյեմբեր 16-ին Իրանի Պենտէր Էնզելի քաղաքին մէջ հանդիպում ունեցաւ Ազրպէյճանի մուսաւաթական կառավարութեան ներկայացուցիչներ Նասիպ Եուսիֆպէյլիի, Մուսա պէյ Ռաֆիեւի եւ Ահմէտ Աղաօղլուի հետ:
Բրիտանական ուժեր Պաքու պիտի մտնէին ապահովելու համար օսմանեան զօրքերուն հեռացումը Ազրպէյճանէն, ինչպէս նաեւ պիտի խափանէին հայկական ուժերու մուտքը Պաքու: Բրիտանացիք ազրպէյճանական տեղական ուժերու աջակցութեամբ խնամակալութիւն պիտի ստեղծէին Պաքուի մէջ: Պաքուի քարիւղի հանքերէն Բրիտանիոյ պարենաւորումը պիտի ապահովուէր: Բրիտանիա նաեւ յանձնառութիւն կը ստանձնէր իր աւարտին հասցնելու Անդրկովկասի երկաթուղիին կառուցումը:
Յաջորդ օր, 17 նոյեմբեր 1918-ի կէսօրին «Քրուկըր», «Թուլա» եւ «Էվելինա» նաւերով բրիտանացի երկու հազար զինուորներ զօրավար Ուիլիըմ Մոնթկոմըրի Թովսընի գլխաւորութեամբ Պաքու ցամաք ելան: Նաւահանգիստին մէջ անոնք պաշտօնական ընդունելութեան արժանացան:
Այնուհետեւ Պաքուի երկաթուղիի կայարանի հրապարակին վրայ ժողովրդային ընդունելութիւն կատարուեցաւ: Արտաքին գործոց նախարար Ատիլ խան Զիաթխանով բարի գալուստի խօսք արտասանեց:
Թոմսըն պատասխանեց ըսելով, որ ինք եկած է փոխարինելու օսմանեան զօրքը եւ պահպանելու Ազրպէյճանի հողային ամբողջականութիւնը:
Բրիտանական ուժերուն հետ էր ռուսական զինուորական ջոկատ մը զօրավար Նիկոլայ Պարաթովի գլխաւորութեամբ: Պարաթով բոլշեւիկեան յեղափոխութենէն ետք բրիտանական Հնդկաստան ապաստանած էր: Ռուս զինուորներու ներկայութիւնը խանդավառութեամբ ընդունուեցաւ Պաքուի ռուսերուն կողմէ:
Զօրավար Թոմսըն նոյն օրն իսկ, նոյեմբեր 17-ին Պաքուի մէջ ռազմական դրութիւն հաստատեց եւ ինքզինք զինուորական կառավարիչ հռչակեց:
