ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան Անթիլիասի տպարանէն 2024-ին լոյս տեսաւ Արմենակ Անդրանիկեանի: «Դժոխքէն դրախտ» (Հայոց ցեղասպանութեան եւ կամաւորական բանակի յուշեր) գիրքը, բաղկացած` 320 էջերէ: Խմբագիր` Վազգէն Ղուկասեան:
Արմենակ Պետիկեան-Անդրանիկեան ծնած է 1893-ին, Էրզրումի նահանգի Քղի գաւառի Ագրակ գիւղը: Մանկութեան կորսնցուցած է հայրը եւ մնացած մօր ու մեծ եղբօր հոգատարութեան տակ: Նախակրթութիւնը ստացաւ մօտակայ Չանախճի գիւղին մէջ: 1908-ին պանդխտութեան մեկնեցաւ Պոլիս, ուր հայկական տպարանի մը մէջ աշխատանքի մտաւ: 1913 սեպտեմբերին ծննդավայր վերադարձաւ: 1914-ին ամուսնացաւ մօտակայ Խուպէկ գիւղէն Մարիամ Գէորգեանի հետ:
Առաջին Համաշխարհային պատերազմի բռնկումէն ետք, 1914-ի ամրան սկսաւ զինուորագրութիւնը: Զինուոր գացողները Էրզրումի ճակատ կը ղրկուէին: 1915-ի մայիսի վերջաւորութեան սկսան ջարդերը:
Արհաւիրքի այդ օրերուն Արմենակ Անդրանիկեան յաջողեցաւ խոյս տալ եւ Տէրսիմի Գուրիշան ցեղէն Միրթէ միրզային տունը ապաստան գտաւ:
Տէրսիմ լեռնային դժուարամատչելի երկրամաս է, եւ շրջանի քիւրտ զազա ցեղերը ինքնիշխան գոյավիճակ մը պահպանած էին: Ցեղասպանութեան այդ օրերուն Անդրանիկեան կորսնցուց մայրը, կինը, երկու եղբայրները եւ բազմաթիւ ազգականներ:
Տէրսիմի ցեղերը 1916-ի գարնան սկիզբը ապստամբեցան կառավարութեան դէմ եւ իրենց շրջաններէն քշեցին թուրքերը: Բայց յետոյ թրքական բանակը քալեց Տէրսիմի վրայ: Զէնքի ու զինամթերքի պակասի պատճառով շատ քիւրտեր անձնատուր եղան, շատեր ալ փախուստի դիմեցին:
Ռուսական բանակը արդէն գրաւած էր Էրզրումը, Երզնկան եւ մօտեցած Տէրսիմի:
Արմենակ Անդրանիկեան 1916 դեկտեմբերին, ձիւնին ու ցուրտին, յաջողեցաւ փախուստ տալ Տէրսիմէն եւ անցնիլ ռուսական կողմը:
Էրզրում հասնելէն ետք ան միացաւ քաղաքի ինքնապաշտպանութեան հայ կամաւորներու խումբին:
Զօրավար Անդրանիկ 1918 փետրուարին Կարին հասնելով ստանձնեց քաղաքին ինքնապաշտպանութեան ղեկավարութիւնը:
Մինչ այդ թրքական բանակը Երզնկայի կողմէն յառաջանալով մօտեցաւ Կարինի եւ` ամէն կողմէ յարձակում գործելով, մտաւ քաղաք: Ժողովուրդ եւ կռուող ուժերը բռնեցին նահանջի ճամբան:
Անդրանիկի, Մուրատի եւ Սեպուհի առաջնորդութեամբ գաղթական ժողովուրդը հասաւ Կարս:
Քղեցի գաղթականներուն եւ կռուողներուն հետ Անդրանիկեան Ալեքսանդրապոլ հասաւ: Անոնք յետոյ նահանջեցին դէպի Ղարաքիլիսէ:
Զօրավար Անդրանիկի առաջնորդութեամբ կռուող ուժերն ու գաղթականութիւնը 1918 մայիսին շարժեցան դէպի Դիլիջան: Դիլիջանէն անոնք անցան Նոր Պայազիտ, հոնկէ` Սեւանայ լիճի ափերը եւ յետոյ` Նախիջեւան մտնելով ու Արաքս գետը անցնելով, մտան պարսկական հող ու հասան Խոյ:
Թրքական բանակի յառաջխաղացքի պայմաններուն տակ, Անդրանիկի հրամանով, կամաւորներ ու գաղթականութիւն բռնեցին նահանջի ճամբան: Նախիջեւան մտնելէ ետք պատրաստուեցան մեկնիլ դէպի Ղարաբաղ: Գորիս հասնելէն ետք քանի մը շաբաթ հոն մնացին:
Զօրավար Անդրանիկ` տեսնելով, որ անհնար է Ղարաբաղի պաշարման շղթան պատռել եւ հասնիլ Շուշի, յարմար դատեց ցրուել ամբողջ բանակը:
Գորիսէն Արմենակ Անդրանիկեան մեկնեցաւ Թիֆլիս եւ հոնկէ` Պաթում ու Պոլիս: Պոլիսէն ան 1922-ին Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ գաղթեց եւ Մէյն նահանգի Փորթլընտ քաղաքին մէջ բնակութիւն հաստատեց:
Արմենակ Անդրանիկեանի այս յուշերը սկզբնաղբիւրի արժէք կը ներկայացնեն: Ինչպէս խմբագրական նշումներուն մէջ Վազգէն Ղուկասեան կը գրէ: Շահեկան են ցեղասպանութենէն առաջ Քղիի գիւղերուն մէջ ապրող հայ բնակչութեան մասին իր տուած տեղեկութիւնները. աւելի շատ կարեւոր են Հայոց ցեղասպանութեան առնչուող իր պատմած դէպքերը: Պատմութեան համար կարեւոր է նաեւ իր նկարագրութիւնը Կարնոյ ինքնապաշտպանութեան մասին, անկէ զանգուածային նահանջին եւ զօրավար Անդրանիկի կամաւորական բանակին անոր կատարած արկածախնդրական արշաւանքին մասին:
Նշենք, որ 2015-ին, դարձեալ Վազգէն Ղուկասեանի խմբագրութեամբ, Քանատայի մէջ լոյս տեսած է այս գիրքին անգլերէն թարգմանութիւնը: Ցեղասպանութեան պատմութեան գերմանացի յայտնի մասնագէտ Հիլմար Քայզէր լայնօրէն օգտագործած է Արմենակ Անդրանիկեանի այս յուշագրութեան անգլերէն թարգմանութիւնը եւ անկէ բազմաթիւ մէջբերումներ կատարած է: