Հաւանաբար աշխարհի մէջ ամէնէն յաճախ օգտագործուած խօսքերէն մէկն է «Ամէն ճամբայ Հռոմ կը տանի»-ն, որուն ծննդոցը պատահած է 1175 թուականին` հեղինակութեամբ ֆրանսացի գրագէտ Ալեն տը Լիլի: Քիչ մը աւելի փնտռողը կը հասնի այն եզրակացութեան, որ առաջին անգամ լատիներէնով ըսուած է:
Այս խօսքին միտք բանին այն է, որ բազմաթիւ ձեւերով կարելի է յանգիլ միեւնոյն արդիւնքին:
Տը Լիլի այս հռչակաւոր խօսքը ի մտի ունենալով եւ աչքի առջեւ ունենալով Արցախի ներկայ «ճամբու քարտէս»-ը` մենք մեզի իրաւունք կու տանք ամբողջացնելու նախադասութիւնը, որ, այո՛, ամէն ճամբայ Հռոմ կը տանի, սակայն ո՛չ… Արցախ:
Արտառոց կացութեան մը դէմ յանդիման կը գտնուինք: Արցախի վերջին պատերազմին, իր արձանագրած շռնդալից յաղթանակէն գինովցած, Ազրպէյճանի ղեկավարը, «երէց եղբօր» զօրակցութեամբ եւ քաջալերանքով, գործի լծուած է` իրագործելու նոր ճամբու քարտէս մը, խորքին մէջ իրականացման կը հասցնէ հին ճամբու քարտէս մը` համաթուրանական քարտէսը:
Առաջին ակնարկով եւ բառին բուն իմաստով, նոր քարտէս մը` նոր ճամբայ մը կը կառուցուի Արցախէն դէպի Հայաստան: Նոր ճամբան պիտի շրջանցէ Աղաւնոն ու Բերձորը, որոնք ըստ նոյեմբեր 9-ի համաձայնութեան, պիտի յանձնուին Ազրպէյճանին: «Յանձնում»-ի վարկածը իշխանութեանն է, մինչդեռ բնագիրը լաւ ուսումնասիրողները կ՛ըսեն, որ նման բան չկայ, եւ ահա իշխանութիւնը դարձեալ նոր նուէր մը կու տայ Ազրպէյճանին, յայտնապէս` բանաւոր փոխհասկացողութեամբ մը:
Հայաստանը Արցախին կապող նոր ճանապարհը կը սկսի Գորիսի Կոռնիձոր գիւղէն եւ աւելի հարաւէն կ՛անցնի Արցախի Հին Շէն եւ Մեծ Շէն գիւղերէն` միանալու համար Եղծահողի եւ Լիսագորի ճամբուն:
Գերարտառոց իրավիճակը այն է, որ ազերի բանուորներ գիշեր-ցերեկ գործի լծուած են կարելի փոյթով աւարտելու համար այս ճամբուն իրականացումը: Աշխատանքները միակողմանի են: Հայկական կողմէն ճարտարագիտական ոլորտը գոյութիւն չունի (ռազմավարականն ու զինուորականը արդէն իսկ երկու տարիէ ի վեր գոյութիւն չունին, եւ այս գծով Արծրուն Յովհաննիսեանին կը մնայ եզրակացութիւններ հանելը): Հոս ալ յանձանձման իւրայատուկ եւ զարմանալի երեւոյթ մը կայ. Ազրպէյճան կը շինէ Հայաստանը Արցախին միացնող նոր ճամբան: Հաւանաբար ՔՊ-ականներուն եւ անոնց կուրօրէն հետեւողներուն համար կատարուածը յիշատակելի եւ պատմական յաջողութիւն մըն է: Իրականութիւնը այն է, որ, կրկնենք, Ազրպէյճան կ՛իրականացնէ «Զանգեզուրի միջանցք»-ին առաջին բաժինը եւ Նախիջեւանի վրայով պիտի միանայ Թուրքիոյ, այսինքն համաթուրանականութիւնը կ՛իրականանայ Հայաստանի իշխանութիւններուն համամտութեամբ եւ… բացայայտ գործակցութեամբ:
Ի վերջոյ, նոյնինքն վարչապետը չէ՞, որ շարունակ կը շեշտէ, թէ «Ազրպէյճանին պատկանող շրջանները անոնց պիտի յանձնենք»: Այո՛… այս ճամբան վնասակար է: Դարձեալ հայկական շրջաններ, Շուշիի եւ Հադրութի պէս, պիտի պարպուին եւ յանձնուին ազերիներուն: Դարձեալ բնակիչները գաղթական պիտի ըլլան եւ ՔՊ-ականները պիտի սկսին հպարտանալ, թէ` «Ի՞նչ կայ որ, կառավարութիւնը դրամ կը տրամադրէ Արցախին եւ գաղթականները նոր տեղերու մէջ կը բնակեցնենք»: Այս ընթացքին, մօտ ապագային Սիւնիքի մէջ ալ շրջաններ պիտի պեղուին եւ յանձնուին «Ասոնք ալ Ազրպէյճանին պատկանած են» պատրուակով եւ… այսպէս միջանցքը պիտի իրականանայ փառաւոր կերպով:
Հայաստան-Արցախ «նոր ճամբու քարտէս»-ին լոյսին տակ կ՛արժէ բաղդատական մը ընել Գիւմրիի մէջ վերջերս բացուած, խաբկանք եւ կախարդանք ստեղծող` «Երեւակայութեան թանգարան»-ին մէջ ցուցադրուող գործերուն հետ, ուր պնակի մը մէջ մարդկային զարմանալի երես մը տեղադրուած է մրգեղէններու կողքին, կամ բազմոցին վրայ տեղադրուած էակի մը ոտքերն ու դէմքը զարմանք ստեղծող հեռաւորութեամբ մը զատուած են իրարմէ:
Յստակ է մէկ բան (անշուշտ շատ բաներ ալ կը յստականան եւ կը բացայայտուին օրէ օր): Ալիեւի համար տարբեր եւ բազմաթիւ ձեւերով կարելի է յանգիլ միեւնոյն արդիւնքին, այսինքն Պաքուի հաշիւներով «Ամէն ճամբայ Հռոմ կը տանի»: Պարագան տարբեր է Արցախին: Քարտէ՛սն ալ յստակ է, ճամբա՛ն ալ:
