ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
Հարցական.- «Լուռ Զանգեր» (Silent Bells – «Սեսսիզ չանլար», 2020, 59 վ)
Վանեցի քիւրտ արուեստաբան Մեհմեթ Ֆ. Կիւտենի կողմէ արտադրուած վաւերագրական-խաղարկային ժապաւէն մըն է Վանայ լիճի աւազանին մէջ գտնուող հայկական վանքերու եւ եկեղեցիներու մասին (1): Անցեալ տարի ժապաւէնը դիմած է «Ոսկէ ծիրան» փառատօնին, բայց չէ ներառուած ցուցադրութեան ծրագրին մէջ: Կիւտեն կ՛ըսէ, որ իր միջոցներով ժապաւէնը պիտի ցուցադրէ Հայաստանի մէջ եւ անկէ դուրս: Փառատօնի դատական կազմեր պարտաւորուած չեն իրենց որոշումները հրապարակաւ հիմնաւորելու: Կարելի է միայն ենթադրութիւններ կատարել…
Առաջադրանքը.- Արտադրողը կը յայտնէ, որ իր նպատակը եղած է Վանայ լիճի աւազանին մէջ գտնուող, ոչնչանալու վտանգին առաջ կանգնած հնավայրերը տեսանելի դարձնել Թուրքիոյ եւ յատկապէս շրջանի քիւրտ բնակչութեան, ուսումնասիրութիւններ կատարել եւ ջանալ զանոնք պահպանել: Շրջանին մէջ կան աւելի քան չորս հարիւր եկեղեցի եւ շուրջ 60 վանք: Նախքան նկարահանում` հրապարակուած ծրագրին մէջ որպէս «առաջին քայլ» ընտրուած են այն վայրերը, որոնք կարեւոր կեդրոններ եղած են եւ տակաւին որոշ չափով կանգուն են.
Ա. Կտուցի անապատը, որ նախապէս թերակղզիի ծայրամաս եղած է (այժմ` Չարփանաք կղզի) (2),
Բ. Լիմ կղզիի (այժմ` Ատըր) անապատը,
Գ. Բերկրիի (այժմ` Մուրատիէ) Ս. Ստեփանոս վանքը,
Դ. Ոստան (այժմ` Կեւաշ), Կարմրավանք,
Ե. Ս. Թովմա վանք, Գանձակ (այժմ` Ալթընսաչ),
Զ. Աղթամարի Ս. Խաչ վանք,
Է. Անձղնապատ (այժմ` Տէվէպոյնու), Ս. Յարութիւն կամ Դիւաբոյն վանք,
Ը. Վարագայ վանք (Ետիքիլիսէ – Եօթը եկեղեցի),
Թ. Աղբակ (այժմ` Պաշքալէ), Ս. Բարթուղիմէոս եկեղեցի,
Ժ. Աղբակ, Ս. Խաչ վանք:
Գործադրութիւն.– Հրապարակուած առաջադրանքը ողջունելի է: Պէտք է վերապահութեամբ մօտենալ, սակայն, արտադրուած ժապաւէնին: Առաջին հերթին հնավայրերը կը ներկայացուին որպէս համատեղ (օրթաք) մշակոյթի պատկանող կառոյցներ, հետեւաբար տեղացիք` որպէս իրաւատէրեր, հարկ է որ գուրգուրանքով մօտենան անոնց: Այս իմաստով հայկական կրօնական կառոյցները կը ստանան իրաւական այն հանգամանքը, ինչ ունին շումերական, լիտիական եւ այլ կորած մշակոյթներու ձգած անտէր աւերակները: Այդ հանգամանքը կը շետուի, երբ արտադրողը, որ միաժամանակ ժապաւէնի պատմողն է, հնավայրերը կը նմանեցնէ անոք որբերու: Որմազդին վրայ կը տեսնենք վանականի մը եթերային, աննիւթեղէն ստուերը:
Երկրորդ նկատողութիւնը այն է, որ արտադրիչի աշխատախումբին մէջ ներառուած են ոչ թէ ճարտարապետ, ազգագրագէտ կամ պատմաբան հայեր, այլ` երեք հայանուն անձեր, որոնք կը պատկանին միսիոնարական «Փրկութեան եկեղեցի»-ին: Անոնցմէ մին Ս. Ստեփանոս մատուռի մէջ կը յայտնէ, որ ինք շարականներ չի գիտեր եւ մեծ ոգեւորութեամբ հայերէնի թարգմանուած աղանդաւորական «հոգեւոր երգ» մը կը կատարէ (3): Անոր կը յաջորդէ վանեցի արհեստավարժ երգչուհի մը, որ կը կատարէ քրտական սիրային թախծոտ երգ մը: Համատեղ մշակոյթի արտայայտութի՞ւն: Հայ մշակոյթի, մեղմ ըսած, անբաւարար ծանօթութիւնը կը յայտնուի հայկական տեղանուններու սխալագրութեամբ (փոխան Դիւաբոյնի` Տեվեբոյն = Ուղտաբոյն) ինչպէս նաեւ` ենթագրերու (subtitle) մէջ, ուր փոխան Աղթամարի առասպելի` կը տեսնենք Աղթամարի «դիցաբանութիւն»: Ի դէպ, ժապաւէնի պատումին մէջ լուղորդ երիտասարդը քիւրտ մըն է: Համատեղ սիրալիր կեցութեան դրսեւորո՞ւմ:
Կը տեսնենք տեղացի հայերը ծանօթացնող լոկ մէկ դրուագ, ուր Կիւտեն կը պատմէ անեկդոտ մը վանեցիներու ծայրայեղ կծծիութեան մասին (4): Բացի այդ, Վանը ներկայացած է սիրային երգով մը, որ կը կատարուի սազի ընկերակցութեամբ (5): Երգի մելամաղձոտ մեղեդին որպէս հիմք ծառայած է ժապաւէնի ընկերակցող երաժշտութեան (soundtrack):
Գեղագիտական.– Վանայ լիճի աւազանը ջրառատ եւ կանաչապատ է, շրջապատուած` ձիւնածածկ գագաթներով, ինչպէս` Սիփան, Արտոս եւ Վարագ: Պարզ է, որ այդ հիանալի բնութիւնը տեղ պիտի գտնէր ժապաւէնին մէջ:
Կորուսեալ դրախտի խորապատկերին վրայ կը տեսնենք կիսաւեր, հազիւ ճանաչելի ճարտարապետական գոհարներ: Ցաւ ցաւի վրայ: Գործածուած են «Յուշամատեան»-էն առնուած մեծ թիւով լուսանկարներ, որոնք ցոյց կու տան սրբավայրերու ոչ հեռաւոր անցեալի պատկերները: Իրավիճակներու հակադրութիւնը սուր է: Սուր է նաեւ գեղագիտական առումով: Ներկայ անմխիթար պատկերը վառ է եւ կենդանի, մինչդեռ կորուսեալ գեղեցիկ անցեալի պատկերները գորշ են, աղօտ եւ անկենդան: Աղթամարը եւ այլ կղզիներ ամայի են, այդտեղ բոյն դրած են ճայեր, որոնք մարդոց բացակայութենէն քաջալերուած` արտակարգ համարձակութիւն ձեռք բերած են: Այո՛, մենք կը տեսնենք գեղեցիկ տեսարաններ եւ կարգ մը սերտուած «քատրեր»: Ժապաւէնը, սակայն, ոչ թէ գեղարուեստական է, այլ` քարոզչական:
Քաղաքական.- Հայկական հնավայրերու ուսումնասիրութիւնն ու պահպանումը շնորհակալ աշխատանք է: Պահպանումը ոչ միայն բնութեան տարրերէն, այլ նաեւ` գանձագողերէն, որոնք նոյնիսկ փորող եւ քանդող ծանր ու թեթեւ սարքեր կը գործածեն: Այդ աւերը տեսանելի է ժապաւէնին մէջ: Իր ազգակիցներու վանտալական վերաբերմունքը դատապարտելը նոյնպէս ողջունելի, համարձակ ելոյթ է (6): Կան որոշ դիտողութիւններ, բայց հիմնական հարցը այլ տեղ է (7):
Պատմական Հայաստանի ներկայ բնակչութեան մեծամասնութիւնը քրտական է: Անոնց փոքր մէկ տոկոսը միայն կրօնափոխ հայեր ունին իրենց նախնիներուն մէջ, իսկ անոնցմէ միայն ոմանք կ՛ընդունին այդ: Ներկայ Թուրքիոյ բնակչութեան ճնշող մեծամասնութիւնը որեւէ դրական առնչութիւն չէ ունեցած այդ հնավայրերուն եւ յատկապէս սրբավայրերուն: Այդտեղ համատեղ մշակոյթ չկայ: Այդ գոհարները կերտողները ծրագրուած կերպով սպաննուած, տարագրուած եւ կեղեքուած են: Ո՞վ է ուրեմն ժառանգութեան իրաւատէրը: Իրաւագէտ չեմ, բայց կարելի է ենթադրել, թէ իրաւատէրը չի կրնար ըլլալ այն պետութիւնը, որ ժառանգորդն է ահաւոր ոճիրը գործած իթթիհատական իշխանութեան:
Անգլիացի գրող Սամուէլ Ճոնսընի (1709-84) կը վերագրուի առածը, որ կ՛ըսէ. «Դժոխքը սալայատակուած է բարի նպատակներով»:
—————–
- Ժապաւէնը նիւթական նպաստ ստացած է «Կիւլպէնկեան» հաստատութենէն:
- Ծովու մակերեսի բարձրացման պատճառով թերակղզին վերածուած է կղզիի, եւ կարգ մը կղզիներ ջրամոյն եղած են:
- Աւետարանական հոգեւոր երգերը առհասարակ թարգմանական են:
- Տղա՛ս, եթէ դրացին իր կացինը փոխ չտայ, մերը գործածէ:
- Ենովք Տէր Յակոբեան. Հարաւ քամին մաղէր զիս / Վայ կիւլիւմ կիւլիւմ կիւլիւմ / Մէջ քո ծոցին թաղէր զիս / Վայ կիւլիւմ է, ջան կիւլիւմ: Տես Ալայայտոյեանի հաւաքածոն «Յուշամատեան»-ի մէջ:
- Հնավայրերու մէջ գանձ որոնելու եւ վանտալ խեղաթիւրումներու երեւոյթը կրկնակի դատապարտելի է Հայաստանի մէջ:
- Բեմադրիչ Սըտքը Արշատ Նարչին անհատական նամակագրութեամբ յայտնեց, որ ինք պարզապէս թեքնիք հարցերով զբաղած է:
