Մեծարենցեան Երեկոներ. Մուսա Լեռ – Այնճար. Ամին Ռիհանի Մարգարէն

ԶԱՒԷՆ Գ. ՂԱՐԻՊԵԱՆ

Մուսա Լեռ – Այնճարի «Հիւղը» բնակարանի բակին մէջ այս տարուան ամառնային գրական վերջին ձեռնարկը տեղի ունեցաւ 26 սեպտեմբեր 2021-ին, անիկա նուիրուած էր Ամին Ռիհանիի, որ Նիւ Եորքի մէջ երեք լիբանանցի մարգարէներէն մին էր, իսկ միւսներն են` Ժըպրան Խալիլ Ժըպրան եւ Միխայիլ Նայիմէ:

Օրուան հանդիսավար Մարիա Ուսթագարայեան-Ղարիպեան իր բացման խօսքին մէջ ըսաւ, որ 1860-1920 տարիներուն մեծ թիւով գաղթականներ Լեռնալիբանանէն կը մեկնին ու կը հաստատուին Ամերիկա: Հակառակ տնտեսական դժուար պայմաններուն` Նիւ Եորքի մէջ ծնունդ կ՛առնէ արաբ գրական զարթօնքը: Ամին Ռիհանի կը հիմնէ  «Մահժար» գրական շարժումը` յեղաշրջում ստեղծելով լճացած արաբ մտքի եւ գրականութեան մէջ: Ան բազմաթիւ գրական գիրքերու հեղինակ է` բանաստեղծութիւն, պատմուածք եւ վէպ: Նոյն ատեն շատ մը յօդուածներ ունի ընկերային եւ քաղաքական հարցերու մասին: Ունի թարգմանութիւններ` արաբերէնէ անգլերէն եւ նաեւ հակառակ ուղղութեամբ: Ամին Ռիհանի պայքարած է օսմանեան տիրապետութենէն ազատագրելու արաբական երկիրները, ուր յաճախ շրջած ու փորձած է արաբական երկիրներու միութիւն մը հիմնել:

Մարիա Ուսթագարայեան-Ղարիպեան նախքան խօսքը փոխանցելը օրուան բանախօսին` Ուաժտի Պըրպերիին, ըսաւ, որ այդ օրուան դասախօսութիւնը արաբ գրողներուն նուիրուած հինգերորդ նախաձեռնութիւնն է` Ժըպրան Խալիլ Ժըպրանէն, Միխայէլ Նայիմէէն, Ապու Ալա-Մաարիէն եւ Մէյ Զիատէէն ետք:

Ուաժտի Պըրպերին իր խօսքի ներածականին մէջ տուաւ Ամին Ռիհանիի պատանեկութեան նկարագրութիւնը: Ան ըսաւ, որ Ամին Ռիհանի ծնած է 1876-ին, Ֆրէյքէ, Լեռնալիբանան:Ան անդրանիկն է Ֆերիս Ռիհանիի վեց զաւակներուն: Ամինին հայրը կը զբաղէր մետաքսի հում նիւթի արտադրութեամբ:Ան մեծ փափաք ունէր իր գործը ընդարձակելու, այս պատճառով 1888-ին իր եղբայրը եւ Ամինը կը ղրկէ Ամերիկա, Նիւ Եորք, եւ մէկ տարի ետք ինքն ալ կը միանայ անոնց: 12 տարեկան Ամինը Նիւ Եորքէն դուրս դպրոց մը կը դնեն, եւ երկու եղբայր Մանհաթընի փողոցներէն մէկուն մէջ խրճիթ մը կը վարձեն ու հոն կը լծուին գործի: Անոնք անգլերէն գիտցող քարտուղարի մը պէտք ունէին. այնպէս որ, պատանի Ամինը դպրոցէն կը հանեն եւ իրենց քարտուղարը կը դարձնեն:

Այդ շրջանին Ամին կը ծանօթանայ Շէյքսփիրի եւ Վիքթոր Հիւկոյի գրականութեան: Ան անյագ ընթերցող մըն էր, յաջորդաբար ձեռք կը ձգէ Տարուինի, Վոլթերի, Թոլսթոյի,Պայրընի գործերը:

Ամին ունէր բարձրաձայն արտայայտուելու ձիրք. այնպէս որ, ան շրջան մը մաս կը կազմէ թատերական խումբերու` նոյն ատեն շարունակելով իր հօրը քարտուղարութեան պաշտօնը, որմէ դժգոհ` կը պնդէ, որ հայրը զինք համալսարան արձանագրէ` իրաւաբանական ճիւղի: Տարի մը  հետեւելէ ետք այդ ճիւղին , թոքատապի պատճառով կը ձգէ համալսարանը եւ 1895-ին կը վերադառնայ Լիբանան, ուր անգլերէնի դասեր կու տայ վարժարանի մը մէջ` նոյն ատեն զարգացնելով իր արաբերէնը:Ան կը ծանօթանայ արաբ եւ Միջին Արեւելքի գրողներու գործերուն, ինչպէս` Ապու Ալա Մաարիի, Օմար Խայեամի եւ ուրիշներու: Անոնց գործերը անգլերէնի կը թարգմանէ:1898-ին կը վերադառնայ Նիւ Եորք:Ապու Ալա Մաարիի գործերէն մաս մը անգլերէնով լոյս կ՛ընծայէ 1907-ին:

Ամին Ռիհանի արաբական շաբաթաթերթ  «Ալ Հուտա»-ի թղթակից կը դառնայ` գրելով զանազան նիւթերու մասին` ընկերային աւանդութիւններ, կրօն, ազգային քաղաքականութիւն, փիլիսոփայութիւն: Ան իր առաջին արաբերէն գիրքերը կը հրատարակէ 1902 եւ 1903 թուականներուն:

1905-ին կը վերադառնայ իր հայրենիքը` Լեռնալիբանան: Հինգ տարիներ, 1905-1910, առանձնութեան շրջան մը կ՛անցընէ: Ան կը հրատարակէ արաբերէն երկու հատոր արձակ (essay)եւ հատոր մը այլաբանութիւններու (allegories) եւ հատոր մը` պատմուածքներու, ինչպէս նաեւ` թատրերգութիւններ: Ան դասախօսութիւններ կու տայ Պէյրութի ամերիկեան համալսարանին եւ այլ կրթական հաստատութիւններու մէջ, նաեւ` Հոմս եւ Դամասկոս քաղաքներու մէջ: Ան կը գործակցի արաբ ազգայիններու հետ` իրենց երկիրը ազատագրելու համար թրքական լուծէն:

1910-ին կը հրատարակէ «Ալ Ռիհանիյաթ» գիրքը, որմէ ետք ան կը ճանչցուի որպէս յառաջադէմ մտածող եւ տեսիլք ունեցող գրող: Այս առիթով եգիպտական գրական շրջանակը զինք կը հռչակէ «Ֆրէյքէի փիլիսոփան»: Ամին Ռիհանի տակաւին հայրենիքն էր, երբ կը գրէ «Անմահութեան գիրքը» (Book of Khaled), որ կը հրատարակուի 1911-ին` իր Նիւ Եորք վերադարձին: Ասիկա անգլերէնով գրուած առաջին վէպն էր լիբանանցի արաբ գրողի մը կողմէ: Գիրքը նկարազարդուած էր գրչակից ընկերոջ` Ժըպրան Խալիլ Ժըպրանի կողմէ: Գիրքը մեծապես կը գնահատուի Նիւ Եորքի գրական շրջանակին կողմէ:

Ամին Ռիհանի մեծ ազդեցութիւն ունէր Ժըպրան Խալիլ Ժպըրանի եւ Միխայէլ Նայիմէի վրայ: Ժպրանի «Մարգարէն» գործը մեծապէս ազդուած էր Ամին Ռիհանիի «Անմահութեան գիրքը»-էն:

1916-ին Ամին Ռիհանի կ՛ամուսնանայ գեղանկարիչ արուեստագէտ, ամերիկացի Պերթա Ֆէյսի հետ, որ մօտիկ բարեկամը եղած է Մաթիսի, Փիքասոյի,Սեզայի եւ այլ արուեստագէտներու:

1917-ին Ամին Ռիհանի հանդիպում կ՛ունենայ այդ ժամանակուան Միացեալ Նահանգներու նախագահ Թէոտոր Ռուզվելթին հետ` նիւթ ունենալով Պաղեստինի ազատագրութեան հարցը: 1919-ին ան կը ներկայացնէ արաբական աշխարհի իրաւունքները Լա Հէյի խաղաղութեան համագումարի ընթացքին:

1910-1922 ժամանակաշրջանին ան ներգրաւուած է քաղաքական հարցերու մէջ` առանց մոռնալու գրականութիւնը: Կը հրատարակէ վեց գիրքեր, վէպ, բանաստեղծութիւն եւ քաղաքական յօդուածներ:

Անոր հետապնդած հարցերը.

– Արեւելք-Արեւմուտք միտքերու մերձեցում,

– Լիբանան-Սուրիա ազատագրում օսմանեան իշխանութենէն,

– Սիոնիստական շարժումին հակադարձել` պաշտպանելով պաղեստինեան հարցը:

1922-ին Ռիհանի կը ճամբորդէ արաբական զանազան երկիրներ` աւելի լաւ ծանօթանալու անոնց ժողովուրդին եւ ղեկավարներուն:

1924-1932 կը հրատարակէ 6 գիրքեր` անգլերէն եւ արաբերէն, իր ճամբորդութիւններուն մասին:

Ամին Ռիհանին իր կեանքի վերջին ութ տարիներուն կը շարունակէ հրատարակել գրական եւ քաղաքական թեմայով գիրքեր:

Ան 64 տարեկանին, 1940-ին, հեծանիւի արկածի մը պատճառով կը մահանայ եւ կը թաղուի Ֆրէյքէ: Իր կինը 1970-ին, իննսուն տարեկանին, կը մահանայ եւ, անոր փափաքին համաձայն, իր աճիւնները կ՛ամփոփուին Ֆրէյքէ` ամուսինին գերեզմանին կից:

Այսօր Ամին Ռիհանիին նուիրուած թանգարան մը գոյութիւն ունի Ֆրէյքէի մէջ:

Դասախօսութեան ընթացքին բանախօս տիկինը` Ռանիան, հատուած մը կարդաց արաբերէն «Ալ Ռիհանիյաթ» հատորէն:

Դասախօսութեան աւարտին հարցում – պատասխանի ընդմէջէն զրոյց ծաւալեցաւ:

Ներկաները մեծապէս տպաւորուած արաբ  ռահվիրայ եւ մեծ գրող Ամին Ռիհանիի կեանքի պատմութենէն` շնորհակալութիւն յայտնեցին բանախօսին` Ուաժտի Պըրպէրիին ու վերանորոգուած գրական երեկոյի հաճելի մթնոլորտէն` մեկնեցան «Հիւղը» բնակարանէն:

7 հոկտեմբեր 2021