Ռ. Հ.
Այցելուներ ունէի, կը խօսէինք համով հոտով: Յանկարծ հեռաձայնը հնչեց: Զիս ուզեցին: Դիմացէն կը խօսէր մեր ազգային գործիչներէն մէկը, որ ըսաւ, թէ կարեւոր տեղեկութիւն մը տալ կ՛ուզէր ինծի: Համայնքային լուր մը: Խօսակիցս կը կարծէր, որ գոհ պիտի մնայի իր տուած լուրէն: Մինչդեռ սաստիկ զայրացայ: Լուրը կը ցոլացնէր մեր ազգային վարիչներէն ոմանց տգիտութիւնը, ինքնահաւանութիւնը, նոյնիսկ` անխելքութիւնը: Բայց իրենք գաղափար իսկ չունէին այդ մասին: Եւ կը կարծէին, որ լաւ գործ կը տեսնէին: Երբ ընկալուչը տեղը դրի, ուզեցի աղուոր հայհոյութիւն մը պայթեցնել: Չկրցայ: Ես հայհոյել չեմ կրնար:
Հայհոյել չեմ կրնար, բայց գիտեմ բարկանալ: Ո՛չ միայն գիտեմ բարկանալ, այլ նաեւ բարկանալը կը նկատեմ օգտակար, նոյնիսկ` սուրբ: Սուրբ բարկութիւն: Աստուած չընէ, որ ըլլամ մարդ մը, որ ամէնէն անախորժ, ամէնէն ընդվզեցուցիչ պատահարին դիմաց իսկ կը մնայ անզգամ, անտարբեր, կը թօթուէ իր ուսերը ու կ՛անցնի ուրիշ նիւթի: Ես չեմ կրնար ընել այդպիսի բան մը: Կը բարկանամ եւ, բացի անկէ որ կ՛ուրախանամ, որ բարկացած եմ, երկար ատեն կ՛ուզեմ մնալ ու մտածել այդ բարկութեան վրայ:
Չկրցայ հայհոյել եւ ջանացի զսպել իմ բարկութիւնը: Այնուհետեւ քիչ մը դժուարաւ շարունակեցի զրոյցը բարեկամներուս հետ, եւ երբ այցելուներս մեկնեցան, ես մտածեցի երկու տարբեր նիւթերու մասին: Նախ` մտածեցի ինծի տրուած լուրին անախորժ կողմերուն մասին: Յետոյ` ես ինծի հարցուցի, թէ ինչո՞ւ ես չեմ կրնար հայհոյել իմ ուզածիս պէս: Ամօ՞թ կը նկատեմ արդեօք հայհոյելը: Չկարենալ հայհոյելը պակաս մը չէ՞, թերութիւն մը չէ՞, անճարակութիւն չէ՞: Շատերու ծանր ու լպիրշ մէկ հայհոյութեան դիմաց որքան ալ ցնցուիմ, որքան ալ գայթակղիմ, չի պատահիր, որ երբեմն նախանձիմ այն մարդոցմէ, որոնք վարպետօրէն աղուոր ու շռնդալից հայհոյութիւն մը կը պայթեցնեն օդին մէջ: Եւ ես ինծ հարցուցի նաեւ, թէ ո՞րն է այն ամէնէն ծանր բառը, որ բերնէս դուրս կու գայ, երբ ես մէկու մը կը բարկանամ: Ապո՞ւշ: Անխե՞լք: Տգէ՞տ: Անշնո՞րհ:
Բարկութիւնս անցաւ, ու այս անգամ սկսայ խնդալ: Ապո՛ւշ: Թերեւս եւ անկասկած` այս բառն է, որ ամէնէն շատ կը գործածեմ, երբ կը բարկանամ մէկու մը: Ապուշ: Բայց ասիկա հայհոյել չէ: Ասիկա նախատել է, ասիկա վարկաբեկել է, բայց հայհոյե՞լ չէ: Պէտք է լաւ տեսնել այս երկուքին տարբերութիւնը: Վերջն ալ պէտք է հարցնել, թէ ո՞րն է, որ աւելի ծանր է եւ դատապարտելի, հայհոյե՞լը, թէ՞ նախատելը:
Խնդալու բան չէ, բայց ես իսկապէս խնդացի ու միաժամանակ պատկերացուցի, թէ բարկացող մարդոց համար ի՛նչ հանգստացում է, ի՛նչ ինքնագոհացում է մէկու մը հասցէին հայհոյելը կամ մէկու մը հասցէին նախատական բառ մը շպրտելը: Ո՞ր բժիշկը կամ հոգեբանը պիտի կարենայ մարդուս ջիղերը հանգստացնող այնքան ազդու դեղագիր մը գրել, որքան ազդու հանգստացուցիչ են այս երկուքը. հայհոյութիւնն ու նախատինքը: Երկուքն ալ ապահովութեան ծորակներ են կարծես, որոնց ընդմէջէն մարդ իր բարկութիւնը դէպի դուրս կը պոռթկացնէ եւ կը փրկուի այդ բարկութեան ներքին ճնշումէն:
Բայց հայհոյութիւնն ու նախատինքը կէտի մը վրայ իրարմէ կը տարբերին: Եւ այս կէտը շատ կարեւոր է մեզի համար, եթէ ուզենք հասկնալ, թէ այդ երկու պոռթկումներէն ո՛րը աւելի ծանր է:
Հայհոյութիւնը հայհոյութիւն է, եթէ մարդ անգամ մը պիտի հայհոյէ մէկու մը հասցէին, այլեւս դիմացինին ով կամ ինչ տեսակ մէկը ըլլալը կարեւոր չէ, բոլոր հայհոյութիւնները գրեթէ բոլորին կը փակցուին հայհոյող մարդուն ճաշակին ու նախընտրած բառամթերքին համաձայն: Բայց նախատինքը այդպէս չէ: Եթէ մէկու մը «ապուշ» ըսես, հարց կը ծագի, թէ դիմացինը իսկապէս ապո՞ւշ է, թէ չէ, որովհետեւ մարդիկ կրնան ըլլալ ապուշ, կամ խելացի: Ապուշին ապուշ ըսելը ուրիշ բան է. խելացիին ապուշ ըսելը ուրիշ բան է: Եւ ընդհանրապէս եւ տրամաբանօրէն պիտի կարծուէր, որ ապուշին ապուշ ըսելու իրաւունք ունինք, եւ ատիկա նախատինք չի նկատուիր, մինչ խելացիին ապուշ ըսելու իրաւունք չունինք, եւ ատիկա այս պարագային նախատինք կը նշանակէ: Այդպէս պիտի կարծուէր, եւ անշուշտ գիտենք, թէ այդ ալ սխալ կարծիք էր, որովհետեւ մենք իրաւունք չունինք «ապուշ» ըսելու թէ՛ խելացիին, թէ՛ ապուշին, տրուած ըլլալով մանաւանդ, որ դիմացդ ոչ մէկը պիտի ընդունի, որ ինք ապուշ է եւ արժանի է «ապուշ» յորջորջուելու:
Ճիշդ է, մեր դիմացը ոչ մէկը պիտի ընդունի, որ ինք ապուշ է, բայց փաստ է նաեւ, որ աշխարհը լեցուն է ապուշներով: Եւ աւելին կայ: Փաստ է նաեւ, որ մարդիկ ընդհանրապէս շատ ճիշդ բան մը ըսած կ՛ըլլան, երբ, կռուազան մանուկներու նման, իրենց «ապուշ» ըսողին անմիջապէս կը փոխադարձեն. «Դո՛ւն ես ապուշը»:
– Դո՛ւն ես ապուշը:
Իրաւունք ունի: Որովհետեւ եթէ ոչ մէկը կ՛ընդունի, որ ինք ապուշ է, ոչ մէկը պիտի կարենայ նաեւ պնդել, թէ ինք կեանքին մէջ բնաւ ապուշութիւն ու անխելքութիւն չէ գործած: Բոլորս ալ, որքան ալ խելացի ըլլանք, ապուշ կողմ մըն ալ ունինք: Թէեւ չենք հանդուրժեր, որ ուրիշը մեզի ապուշ ըսէ, բայց մենք, ո՛վ գիտէ, մեր կեանքին մէջ քանի անգամ մեր գլուխը ծեծած ենք` ըսելով.
– Ես ինչ ապուշ մարդ եմ որ…
Այսպէս է, եւ անշուշտ ես ալ սիրով կ՛ընդունիմ մարդոց միջեւ այնքան առատօրէն բաշխուած սա ապուշութենէն ինծի ինկած բաժինը: Բայց ատիկա արգելք պիտի չըլլայ, որ եթէ մէկու մը բարկանամ, անոր հասցէին ազատօրէն եւ յաճախ ալ իրաւացիօրէն պոռամ.
«Ապո՛ւշ»:
