Aztag Daily - Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon)
No Result
View All Result
  • Խմբագրական
  • Հայկական
  • Լիբանանեան
  • Միջազգային
  • Յօդուածներ
    • Անդրադարձ
    • Գաղութային
    • Հարցազրոյց
    • Հայրենի Կեանք
    • Գաղութէ Գաղութ
    • Զաւարեանական
    • Գիտութիւն
    • Ազդակ Գաղափարաբանական
    • Պատմական
    • Առողջապահական – Բժշկագիտական
    • Արուեստ – Մշակոյթ
    • Գրական
    • ԼԵՄ-ի ԷՋ
    • Մշակութային եւ Այլազան
  • Գաղութային
  • Մարզական
  • Այլազան
    • «Ազդակ»ի ֆոնտ
    • 50 Տարի Առաջ
    • Ի՞նչ Կ՛ըսեն Աստղերը
    • Յայտարարութիւններ
    • Կնոջական
    • Մանկապատանեկան
  • Խմբագրական
  • Հայկական
  • Լիբանանեան
  • Միջազգային
  • Յօդուածներ
    • Անդրադարձ
    • Գաղութային
    • Հարցազրոյց
    • Հայրենի Կեանք
    • Գաղութէ Գաղութ
    • Զաւարեանական
    • Գիտութիւն
    • Ազդակ Գաղափարաբանական
    • Պատմական
    • Առողջապահական – Բժշկագիտական
    • Արուեստ – Մշակոյթ
    • Գրական
    • ԼԵՄ-ի ԷՋ
    • Մշակութային եւ Այլազան
  • Գաղութային
  • Մարզական
  • Այլազան
    • «Ազդակ»ի ֆոնտ
    • 50 Տարի Առաջ
    • Ի՞նչ Կ՛ըսեն Աստղերը
    • Յայտարարութիւններ
    • Կնոջական
    • Մանկապատանեկան
No Result
View All Result
Aztag Daily - Ազդակ Օրաթերթ
No Result
View All Result

Արցախ` Հայկական Ինքնութեան Պաշտպանութեան Միջնաբերդ

Մարտ 24, 2021
| Պատմական
0
Share on FacebookShare on Twitter
Խամսայի Մելիքութիւնները Ծարի Հայաթափումը
Եւ Վերաբնակեցումը Քոչուոր Ցեղերով

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

– Նատիր Շահի Արշաւանքները Եւ Մելիք Մանուչար

Իրանի Նատիր շահ, Օսմանեան կայսրութենէն Անդրկովկասը նուաճելէն ետք, 1736-ին Արցախը անկախ հռչակեց Գանձակի խանութենէն եւ դարձուց վարչական առանձին միաւոր: Այսպիսով,  Գիւլիստանի, Ջրաբերդի, Խաչենի, Վարանդայի եւ Դիզակի հայկական մելիքութիւնները կազմեցին Խամսա (արաբերէն` հինգ) երկրամասը:

Գիւլիստանի մելիքութիւնը կ՛ընդգրկէր Կուրակ եւ Թարթառ գետերու միջեւ տարածուող գօտին: Ռազմական կեդրոնը Գիւլիստանի անառիկ ամրոցն էր, մելիքանիստ կեդրոնը` Թալիշ գիւղը:

Իշխող տունը` Մելիք Բեգլարեանները, Րաֆֆիի համաձայն բնիկ ուտէացիներ են, Նիժ գիւղէն. իսկ տոհմական տարեգրութիւններ կ՛ըսեն, որ բնիկներ են եւ Հասան Ջալալեաններու տան մէկ ճիւղն են: Տոհմի նախնին Սեւ Աբովն է. անոր որդին է մելիք Բեգլար, Գիւլիստանի մելիքութեան հիմնադիրը: Իսկ մելիք Աբով  Բ., մելիք Բեգլարի որդին,  հռչակաւոր եղած է իր անպարտելի քաջագործութիւններով:

Թարթառ գետի հովիտը

Ջրաբերդի մելիքութիւնը կ՛ընդգրկէր Գիւլիստանի մելիքութենէն հարաւ` Թարթառի միջին հովիտը եւ մինչեւ Խաչենագետ տարածուող գօտին:

Կեդրոնը Ջրաբերդ ամրոցն էր: Իշխող տունը` Մելիք Իսրայէլեանները, Հասան Ջալալեաններէն ճիւղաւորուած են: Րաֆֆի կ՛ըսէ, որ  մելիք Իսրայէլի որդի մելիք Եսայի Սիւնիքի խաներէն մէկը սպաննելու պատճառով 1687-ին բազմաթիւ ընտանիքներով անցած է Արցախ: Մելիք Եսայիի մահէն ետք անոր յաջորդած են եղբայրները, նախ` Ալլահ Ղուլի Սուլթան, յետոյ` մելիք Աթամ:

Խաչենի մելիքութիւնը կ՛ընդգրկէր Խաչենի հովիտը` Խաչենագետէն մինչեւ Կարկառ գետ տարածուող գօտին: Կեդրոնը Խոխանաբերդն էր: Ռազմական յենակէտեր էին նաեւ Կաչաղակաբերդը, Քարագլուխը եւ Ուլուպապաբերդը: Իշխող տունը Հասան Ջալալեաններն էին:

Վարանդայի մելիքութիւնը կ՛ընդգրկէր Կարկառ գետէն մինչեւ Մեծ Քիրս ու Դիզափայտ տարածուող գօտին: Կեդրոնը` Աւետարանոց բերդաւանը: Ռազմական յենակէտեր էին նաեւ Շուշիի բերդը, Քոչիզ ամրոցը եւ Աղջկաբերդը: Իշխող տունը` Մելիք Շահնազարեանները, Գեղարքունիքի մելիք Շահնազարի եղբայր Միրզա բէկի սերունդ են:

Դիզակի մելիքութիւնը կ՛ընդգրկէր Քիրս-Դիզափայտ լեռներէն հարաւ, մինչեւ Արաքս գետ` Խուդափերինի կամուրջ տարածուող գօտին: Կեդրոնը Տող աւանն էր: Իշխող տունը` Մելիք Եգանեանները (Մելիք Աւանէսեան), Եսայի Ապու Մուսէի յետնորդներ են, Հասան Ջալալեաններուն նման` Առանշահիկ նախարարական տան ժառանգորդներ. իսկ Րաֆֆիի համաձայն անոնք Լոռիի Արտոս գիւղէն Արցախ տեղափոխուած են:

* * *

Արցախի գաւառներու իշխանաւորները պարսից շահ Աբասի կողմէ 1603-ին մելիքական տիտղոսներով եւ լայն իրաւունքներով օժտուած էին:

Մելիքական տուները, Արցախի անառիկ լեռներուն վրայ, պահպանած էին իրենց անկախութիւնը եւ իրենց միացեալ ուժերով սարսափ տարածած էին թշնամիներուն: Իւրաքանչիւր մելիք իր գաւառին տէրն ու տիրականն էր: Մելիքութիւններու ռազմական գործերը կը տնօրինէին իւզպաշիները, որոնք սովորաբար մելիքական տուներու անդամներ էին: Իւրաքանչիւր մելիք իր տրամադրութեան տակ ունէր հազարէն հազար հինգ հարիւր զինուոր:

Վարչականօրէն, մինչեւ 1736 Ղարաբաղ Գանձակի խանութեան մաս կը կազմէր եւ Արցախի մելիքները ձեւականօրէն Գանջայի պէյլէրպէկիին կապուած էին, բայց գործնապէս անկախ էին եւ չէին ենթարկուեր ոչ ոքի:

Նատիր շահի տնօրինումով, 1736-ին, Արցախի մելիքները ուղղակի շահին ենթարկուեցան:

Նատիր շահ Դիզակի մելիք Եգանը, խանի տիտղոսով, Խամսա երկրամասի կառավարիչ նշանակեց:

Մելիք Եգան նուիրապետական կարգով ենթակայ նկատուեցաւ Նատիր շահի եղբայր Իպրահիմ խանի, որ Թաւրիզի մէջ բնակութիւն հաստատած էր:

* * *

Գանձասարի սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ մայր տաճարը

Արցախի ինքնուրոյնութիւնը եւ անկախութիւնը կը մարմնաւորուէր նաեւ Գանձասարի կաթողիկոսութեան գոյութեամբ: Գանձասար հոգեւոր եւ աշխարհիկ  ուժերու համախմբման հիմնական կեդրոն էր:

Խաչենագետի ձախ ափին,Գանձասար լերան վրայ, վանական համալիրը կ՛ընդգրկէ Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ մայր տաճարը, գաւիթը, սեղանատունը, վանականներու խուցեր եւ պարիսպներ: Վանքէն հարաւ գերեզմանատունն է:

Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ մայր տաճարի խորանին տակ, վեց մեթր խորութեան վրայ կը գտնուի Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչի գլուխը: Հոն պահպանուած էին նաեւ համաքրիստոնէական սուրբերու մասունքներ, որոնք մոնկոլական արշաւանքներու ժամանակ կողոպտուած են:

Վանքը ունէր հարուստ ձեռագրատուն եւ դպրանոց:

Գանձասար Հասան Ջալալեաններու տոհմական տապանատունն էր: Հասան Ջալալեան իշխաններու հոգածութեան շնորհիւ Գանձասար պահպանած էր հոգեւոր կեդրոնի իր դերը: Գանձասարի կաթողիկոսները կ՛ընտրուէին գլխաւորաբար Հասան Ջալալեաններու տոհմէն:

* * *

Արցախի Վայկունիք գաւառը ԺԱ.-ԺԲ. դարերէն կոչուած է Ծար, երբ անոր տէրերը իրենց կեդրոն ընտրած էին Ծար աւանը:

Ծար գաւառին արեւելեան սահմանը կ՛անցնէր Դադիվանքի կողքէն` ընդգրկելով Լեւոնաբերդը, Թարթառ գետի աջափնեայ լեռնային գօտին, Խաթրավանքը եւ  Վաղուհասը: Հարաւէն սահմանակից էր Սիւնիքի, հասնելով Ջերմուկի մօտակայքը: Արեւմուտքէն սահմանը կ՛անցնէր Սեւանի աւազանը Թարթառի ակունքներէն բաժնող Ռմբոստեան լեռնաշղթայով: Հիւսիսային կողմէն կ՛ընդգրկէր Մռաւ լեռնաշղթայի հիւսիսային լանջերը` Բիւրակ եւ Շամքոր գետակներով:

Գաւառին բարձրաբերձ լեռնագագաթներն են` Գեամիշ, Սպիտակքար, Քանգուր, Իծաքար, Ցամաքասար, Պահակ, Քոչլեռ,  Քեթի եւ Երկաթասար:

Հիւսիսէն, արեւմուտքէն եւ հարաւէն մեկուսացած բարձր ու ջրբաժան լեռնաշղթաներով, յարակից գաւառներուն հետ հաղորդակցութիւնը կը պահպանուի լեռնանցքներու շնորհիւ: Մռաւի լեռնաշղթան կը հատեն Ջնգրլիի, Օմարի եւ Գեամիշի լեռնանցքները. Ռմբոստեան լեռնաշղթան կը հատեն Սոթքի, Նորաբակի եւ Շորժա-Զայլիկի լեռնանցքները, իսկ հարաւային Ծաւդէից լեռնաշղթան կը հատեն Նաղդալի-Թախտաբաշի եւ Լիալիաբաղրլի-Ղազիխանլի լեռնանցքները:

Գաւառը ջրբաժան աւազան է. լեռնային սառնորակ աղբիւրներէն գոյացած հարիւրաւոր վտակներ միախառնուելով ծնունդ կու տան Թարթառ (Տրտու), Լեւ եւ Դուխտու գետերուն:  Գարնան եւ ամրան սկիզբը, ձիւնհալի պատճառով գետերն ու վտակները կը վարարին եւ կ՛ողողեն լայնատարած հովիտները: Կան նաեւ լեռնային փոքր լճակներ` Մեծ եւ Փոքր Ալ, Գորտագարակ, Սեւ եւ Ջալխա, ինչպէս նաեւ ջրվէժներ եւ հանքային աղբիւրներ:

Թարթառ եւ Դուտխու գետերու հովիտները կաղնիի խիտ անտառներով ծածկուած են. առատ են նաեւ վայրի պտղատու ծառատեսակներով: Բարձրաբերձ լեռները խոտառատ արօտավայրեր են:

Ծարի տէրերը` Հասանի որդի Ջհանշէի սերունդները 1603-ին շահ Աբասէն մելիքութեան կոչում ստացած էին: Մելիքութիւնը տկարացած էր թրքական քոչուոր ցեղերու յարձակումներուն պատճառով եւ Ժէ. դարու վերջաւորութեան լուծուած էր Սոթքի եւ Ջրաբերդի մելիքութիւններուն մէջ:

Թրքական եւ քրտական քոչուոր ցեղեր` Ջաւանշիր, Քարաչորլի, Քոլանի, Ալիանլու, Սուլթանլու եւ Հաճիշամլու, ամրան ամիսներուն իրենց անհամար հօտերով Կուր-Արաքսեան տափաստաններէն կը բարձրանային Ծարի լեռնային արօտավայրեր:

Վրանաբնակ եւ աւազակաբարոյ խաշնարածներ, դաժան կերպարանքով եւ արեան ծարաւի աչքերով, մէջքերնին` դաշոյն, ուսերնին` հրացան, անոնք յաճախակի յարձակումներ կը կազմակերպէին հայկական գիւղերուն վրայ, սպանութիւններ կը կատարէին, կը յափշտակէին գիւղացիներու ունեցուածքը, եւ կին թէ տղամարդ գերեվարելով իրենց ստրուկները կը դարձնէին: Անոնք կը յարձակէին նաեւ վանքերու վրայ եւ կը սպաննէին վանականներն ու վանահայրերը:

Աշնան, ցուրտերը սկսելէն ետք քոչուորները կ՛իջնէին Մուղանի տափաստանները, եւ յաջորդ տարի, ձիւնհալէն ետք կրկին կը բարձրանային:

Ծարի հայութիւնը, անկարող դիմագրաւելու քոչուորներու ճնշումները, բռնած էր գաղթի ճամբան: 1720-ական տարիներուն շատ մը գիւղեր արագօրէն սկսան պարպուիլ իրենց բնիկ հայ բնակչութենէն: Հայաթափումը 1730-ական տարիներուն զանգուածային բնոյթ ստացաւ եւ մնացողերուն վիճակը աւելի ծանրացաւ:

Յաջորդող տարիներուն, երբեմնի շուրջ հարիւր քառասուն գիւղ հաշուող շէն գաւառը գրեթէ ամբողջութեամբ հայաթափուեցաւ:

Ծարեցի գաղթականները բնակութիւն հաստատեցին Թիֆլիսի եւ Շուլաւերի, ինչպէս նաեւ Շաքիի եւ Շիրվանի երկրամասի գիւղերուն մէջ:

* * *

Նատիր շահի գլխաւոր երազն էր Հնդկաստանէն մինչեւ Վոսփորի նեղուց տարածուող կայսրութիւն մը ստեղծել: Այս նպատակով ան որոշեց կրօնական համերաշխութիւն ստեղծել եւ հզօր բանակ կազմել:

Նատիր շահ համոզուած էր որ Սեֆեւիներու շիիական քաղաքականութիւնը սիւննի օսմանցիներու, ուզպէքներու եւ աֆղաններու հետ հակադրութեան գլխաւոր պատճառներէն մէկն էր: Ան շիիականութիւնը հռչակեց ճաաֆարիականութիւն (շիի վեցերորդ իմամ Ճաաֆար Սատիքի անունով), որ հանաֆի, շաֆիի, մալիքի եւ հանպալի դպրոցներու կողքին, սիւննիական հինգերորդ դպրոցը կը նկատուէր:

Նատիր շահ նաեւ որոշեց իսլամ եւ քրիստոնեայ կրօննները մօտեցնել եւ անոնց միջեւ տարբերութիւնները նուազագոյնի իջեցնել: Ութ մոլլաներու եւ հայ հինգ ու եւրոպացի երեք կրօնաւորներու ջանքերով Գուրանը եւ Աստուածաշունչը թարգմանուեցան շահի քարտուղար եւ պալատական պատմիչ Միրզա Մեհտի խան Ասթարապատիի վերահսկողութեամբ:

Նատիր շահ, որմէ կը սոսկար ամբողջ երկիրը, բացառիկ բարեացակամ վերաբերմունք ունէր հայոց Աբրահամ Գ. Կրետացի կաթողիկոսին հանդէպ: Հիւանդոտ ու ծերունի կաթողիկոսը յաճախ շահին ճաշի հիւրը կ՛ըլլար եւ բիրտ բռնակալը մեծ սիրով կը մեծարէր հայոց խալիֆան ու կ՛ընդառաջէր անոր բոլոր փափաքներուն:

Աբրահամ Գ. Կրետացի վախճանեցաւ 1737-ին: Անոր յաջորդը` Ղազար Ա. Ջահկեցի կաթողիկոս, թանկագին ընծաներով փորձեց շահիլ շահին բարեացակամութիւնը, բայց դաժան վերաբերմունքի արժանացաւ, ծանր տուգանքներու ենթարկուեցաւ եւ անգամ մըն ալ երկաթէ ձեռնոցներով խոշտանգուեցաւ ու վռնտուեցաւ:

Նատիր շահ պարսկական բանակի կազմէն ներս հայկական եւ վրացական առանձին զօրամիաւորումներ ստեղծեց:

* * *

Թուրք ազերի քոչուորներ

Արքայից արքայ Նատիր շահի 375 հազարնոց բանակը կը նկատուէր աշխարհի հզօրագոյնը: Բաղկացած էր շարք մը բաժանմունքներէ` հետեւակազօրք (կապոյտ տարազով եւ քոլահ-է – Նատիրի կոչուող կարմիր գլխարկով), թոֆանքճի (հրացանակիր), ճազայիրչի (պատրուգաւոր, կայծքարով բանող հրացանակիր), սաւարան-է սալթանաթի (արքայական հեծելազօրք), սիփահ-է Խորասան (Խորասանի հեծեալներ) եւ թնդանօթաձիգներ: Իսկ թուրքմէնական իր Աֆշար ցեղախումբէն կռուողներ շահին անձնական պահակագունդը կը կազմէին:

Նատիր շահ 1738-ի գարնան սկսաւ դէպի Աֆղանիստան արշաւանքին, նուաճեց Քանատահարը, Ղազնին, Քապուլն ու Ճալալապատը եւ նոյեմբերին, Խէյպարի լեռնանցքը կտրելով ներխուժեց Հնդկաստան` Մեծ Մողոլներու թագաւորութեան սահմաններ: Քարնալի ճակատամարտին, 24 փետրուար 1739-ին մողոլներու բանակը ջախջախուեցաւ եւ մարտ 20-ին պարսկական բանակը մտաւ Տելհի:

Նատիր շահ Հնդկաստանէն վերադարձաւ մեծ աւարով: Այնուհետեւ, 1740-ին ան նուաճեց Խիւայի եւ Պուխարայի խանութիւնները:

Աշխարհակալական փառքի գագաթնակէտին հասած Նատիր շահ, վրէժխնդրական զգացումներէ տարուած, որոշեց ընկճել Կովկասի լեռնականները:

Պարսկական շուրջ 150 հազարնոց բանակ մը 1741-ին Դերբենդէն յառաջանալով ներխուժեց Տաղստանի խորերը, բայց լեռնային կիրճերու մէջ շրջապատուեցաւ եւ ջախջախուեցաւ:

Նոյն ժամանակ շահին լուր հասաւ որ իր որդին` Ռըզա Ղուլի Միրզա դաւադրութիւն կազմակերպած է: Նատիրի հրամանով Ռըզա Ղուլի Միրզա կուրացուեցաւ: Յետոյ քննութիւն կատարուեցաւ, որ հաստատեց Ռըզա Ղուլիի անմեղութիւնը: Նատիր շահ մռայլ տրամադրութեան մէջ ինկաւ եւ դարձաւ աւելի կասկածոտ, աւելի ահարկու եւ արիւնռուշտ:

Նատիր շահ Հնդկաստան արշաւանքին իր հետ տարած էր մելիք Մանուչար Մելիք Շահնազարեանը եւ հսկայ աւարէն առատ բաժին տուած էր անոր: Մելիք Մանուչար, որ շահին կողմէ Երեւանի քալանթար-կառավարիչ նշանակուած եւ յետոյ ալ անոր կողմէ խեղդամահ եղած Թոփուզ Մելիքջանի որդին էր եւ այդ պաշտօնին յաջորդած էր հօրը, ստացած գանձերը Սեւանի անապատը տարած պահած էր: Երբ Նատիր անզուսպ կասկածամտութեամբ սկսաւ աջ ու ահեակ սպանութիւններ հրամայել, մելիք Մանուչար փախուստ տուաւ դէպի Էրզրում, ուր մեծ պատիւներով ընդունուեցաւ օսմանեան կառավարութենէն: Յետոյ ան շահին հրաւէրով վերադարձաւ եւ շարունակեց իր պաշտօնը:

 

 

 

Նախորդը

Առանց Նիկոլի Ընտրութիւններ

Յաջորդը

Հայրենի Կեանք

RelatedPosts

Հայկական Բանակին Յարձակողականը Եւ Նահանջը Կարմիր Բանակին Կորուստները Խոտանանի Մէջ.   Արցախի Հարցով Զեկուցում Հայաստանի Խորհրդարանին Մէջ
Պատմական

Հայկական Բանակին Յարձակողականը Եւ Նահանջը Կարմիր Բանակին Կորուստները Խոտանանի Մէջ. Արցախի Հարցով Զեկուցում Հայաստանի Խորհրդարանին Մէջ

Յունիս 25, 2025
Արցախի Մէջ Պայքարը Վերսկսելու Առաջադրանք Հայաստանի Կառավարութեան Կոչը Համայն Մարդկութեան  Լեգրանի Վերջնագիրը Եւ Հայոց Դիմադրութիւնը Ճնշելու Մարտական Հրաման
Պատմական

Արցախի Մէջ Պայքարը Վերսկսելու Առաջադրանք Հայաստանի Կառավարութեան Կոչը Համայն Մարդկութեան Լեգրանի Վերջնագիրը Եւ Հայոց Դիմադրութիւնը Ճնշելու Մարտական Հրաման

Յունիս 18, 2025
Կարմիր Բանակին Յարձակումները Սիւնիքի Վրայ.  Կապանի Ազատագրումը Եւ Արցախը Զանգեզուրին Միացնելու Աշխատանքներ
Պատմական

Կարմիր Բանակին Յարձակումները Սիւնիքի Վրայ. Կապանի Ազատագրումը Եւ Արցախը Զանգեզուրին Միացնելու Աշխատանքներ

Մայիս 21, 2025
  • Home
  • About Us
  • Donate
  • Links
  • Contact Us
Powered by Alienative.net

© 2022 Aztag Daily - Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon). All rights reserved.

Welcome Back!

Login to your account below

Forgotten Password?

Retrieve your password

Please enter your username or email address to reset your password.

Log In
No Result
View All Result
  • Խմբագրական
  • Հայկական
  • Լիբանանեան
  • Միջազգային
  • Յօդուածներ
    • Անդրադարձ
    • Գաղութային
    • Հարցազրոյց
    • Հայրենի Կեանք
    • Գաղութէ Գաղութ
    • Զաւարեանական
    • Գիտութիւն
    • Ազդակ Գաղափարաբանական
    • Պատմական
    • Առողջապահական – Բժշկագիտական
    • Արուեստ – Մշակոյթ
    • Գրական
    • ԼԵՄ-ի ԷՋ
    • Մշակութային եւ Այլազան
  • Գաղութային
  • Մարզական
  • Այլազան
    • «Ազդակ»ի ֆոնտ
    • 50 Տարի Առաջ
    • Ի՞նչ Կ՛ըսեն Աստղերը
    • Յայտարարութիւններ
    • Կնոջական
    • Մանկապատանեկան

© 2022 Aztag Daily - Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon). All rights reserved.

Are you sure want to unlock this post?
Unlock left : 0
Are you sure want to cancel subscription?