50 Տարի Առաջ (18 Դեկտեմբեր 1969)

Քննադատը Եւ Հեղինակը

Քննադատը եւ հեղինակը տեղ մը պէտք է հասկնան զիրար:

Քննադատել` կը նշանակէ հեղինակի մը հրատարակած որեւէ մէկ գործին մասին ըսել իր տեսակէտը: Եթէ առաւելութիւններ ունի ան, ցոյց տալ, եթէ կան թերիներ` մոռացում, սխալ մեկնութիւններ, արուեստի դէմ մեղանչում, լեզուական շեղումներ եւ այլն, պէտք է մատնանշել, որպէսզի նոր հրատարակութեան պարագային նկատի առնուին անոնք, ու անթերիօրէն լոյս տեսնէ նոյն կամ անոր յաջորդող գործ մը:

Եթէ նախքան մամուլի յանձնելը հեղինակ մը փորձէր ունենալ իր հրատարակելի գործին մասին տեսակէտը քննադատի մը կամ քննադատներու, աներկբայ պիտի խնայուէին իր ստեղծագործութեան` կարգ մը թերիներ:

Հեղինակներու դիւրազգացութիւնը, սակայն, թոյլ չի տար իրենց, յաճախ, փնտռել օժանդակութիւնը քննադատներու կամ պատրաստուած հեղինակութեանց:

Ինքնատիպ մնալու նախանձախնդրութիւն մը կը մղէ զիրենք հանրութեան ներկայանալու այնպէս ինչպէս որ են:

Բանաստեղծական, վիպական, թատերական ստեղծագործութեանց հեղինակներու համար մասամբ հասկնալի է այս կեցուածքը:

Բայց պատմական, գիտական, ընկերաբանական եւ այլ ուսումնասիրութեանց առթիւ մասնագէտ հեղինակութիւններ փնտռել եւ հրապարակ հանելը անխոցելի գործ մը` նախապատիւ պէտք է համարել սեփական թերիներով հանրութեան ներկայանալէ:

Եթէ կարգ մը գրողներ տասնեակ մը տարի աշխատելէ ետք միայն լոյս կ՛ընծայեն իրենց մէկ գործը` առանց ուրիշներու ցուցմունքները փնտռելու, անոնք այդ տասնեակ տարիներու ընթացքին կը լծուին, յաճախ, ինքնասրբագրութեան, կը կարդան իրենց գործին հետ աղերս ունեցող տարբեր հրատարակութիւններ ու աւելի հմտացած` կու տան նուազ խոցելի երկեր:

Կէօթէ յիսուն տարի աշխատեցաւ իր գլուխ գործոցին` «Ֆաուստ»-ին վրայ: Թոլսթօ եօթը անգամ սրբագրեց իր «Աննա Քարենինա» վէպը, Ֆլոպեր երկու անգամ ճամբորդեց Ալճերիա եւ կարդաց հազար հատոր` գրելու համար իր պատմավէպը` «Սալամպօ»-ն:

Այս օրինակները կարելի է շատցնել` փաստելու համար, որ եթէ հմուտ մասնագէտներու կարծիքը չենք ուզեր ունենալ նախքան մեր մէկ գործը հրապարակ հանելը, գէթ մենք պէտք է խորանանք նիւթին մէջ, զոր կ՛ուզենք ներկայացնել հանրութեան: Վերեւ յիշուած հեղինակներու պարագան է ասիկա:

Ըսինք, որ քննադատ եւ հեղինակ տեղ մը պէտք է հասկնան զիրար:

Ուրիշ խօսքով, քննադատին համար հեղինակ մը արհամարհելի մէկը կամ պաշտելի անձ մը չէ, այնքան ատեն որ ան կը ներկայանայ իր մէկ գործով:

Եթէ սայթաքումներ ունի կամ` խոցելի կողմեր, հետագային կրնան անոնք սրբագրուիլ, ու նոր երկով մը հեղինակ մը կրնայ նուաճումներ կատարելով` տալ աւելի կատարեալ գործ:

Քննադատը պէտք չէ նախապաշարուի ու այդ տպաւորութեան ներքեւ ձգէ ընթերցողները:

Դպրոցին մէջ անպէտ աշակերտներ կարծուած Չըրչիլներ, Տարուիններ, Էօժեն Սիւիներ աշխարհը հիացուցին: Իբրեւ անպէտ աշակերտ` Կեդրոնականէն ճամբուած Ե. Սրմաքեշխանլեանը հետագային դարձաւ հայ նորավէպի վարպետներէն ծանօթ Երուխանը: Սիւնակներ կարելի էր լեցնել նման դէպքերու օրինակներով:

Մտաւորական եւ արուեստի աշխարհին մէջ քարացած տեսակէտներ չկան:

Աշխատանքը մարդս հանճարի կը վերածէ: Հիւկոյի այս խօսքը պէտք չէ մոռնալ:

Ամէն մեծութիւն, աւելի կամ պակաս, աշխատանքի մը արդիւնքն է: Որքան ալ բնածին տաղանդով ծնած ըլլան մարդիկ, դարձեալ յղկուելու պէտք ունին, նման` ադամանդներու, որոնք ճառագայթելու կամ շողշողալու համար պէտք է տաշուին, յղկուին:

Քննադատէն կը պահանջուի լրջութիւն եւ բարեխղճութիւն: Ան իրաւունք չունի պղինձը իբրեւ ոսկի ներկայացնելու: Ներելի չեն, նմանապէս, իրեն մարգարէութիւններ:

Սկսնակի մը գործը, ըսենք` բանաստեղծութիւն, կրնայ անյաջող ըլլալ: Եթէ սակայն տաղաչափական կանոններուն իր տուրքը տալով մէկտեղ` իր հրատարակութիւնը զուրկ է զգացումէ եւ հաղորդական դառնալու պահանջներէ, սխալ է ծաղրի նստիլ ու թելադրել հրաժարիլ գրականութիւն փորձելէ:

Չափածոյի մէջ ձախողած` արձակով համբաւ շինող գրողներ լեցուն են բոլոր ազգերու մէջ:

Քննադատին իրաւունքն է ըսել, որ իբրեւ բանաստեղծութիւն` ներկայացուածը յաջող գործ մը չէ: Կը պակսին անոր` զգացում, խորհուրդ, արուեստ, լեզու եւ այլն, բայց հեղինակը հեգնանքի առարկայ դարձնելու իրաւունք չունի ան: Հեգնանքը ժահր մըն է, որ թափանցելով հեղինակին հոգիին մէջ` կրնայ զինք ատելութեամբ լեցնել հանդէպ քննադատին:

Եթէ թատրերգութիւններ գրելով գրականութենէ ներս մուտք գործէր Պ. Դուրեան ու գտնուէր խստադատ քննադատ մը ու թելադրէր Տրտունջքի հեղինակին կոտրել իր գրիչը, հաւանօրէն մենք պիտի չունենայինք Սկիւտարի սոխակը:

Բարեբախտութեամբ մը ան չափածոյով մուտք գործեց մեր գրականութենէն ներս ու թատրերգութիւններ գրել սկսաւ այն ատեն, երբ իբրեւ տաղանդաւոր բանաստեղծ անուն մը ունէր:

Անգամ մը համբաւի հասած հեղինակներ տարասեռ գրական ճիւղի մը մէջ կը ստորագրեն իրենց համբաւին խոտոր գործեր:

Մեր եւ օտար գրականութեան մէջ պակաս չեն անուններ: Իր գեղեցիկ հեքիաթներով ու քննադատականներով համբաւուած Օշականը իբրեւ թատերագիր չկրցաւ մնալ նոյն բարձրութեան վրայ:

Զօհրապ փորձեց բանաստեղծութիւններ ալ, բայց ան կը ճանչցուի իբրեւ իշխան նորավէպի:

Բանաստեղծութիւններ ալ գրած են Կի տը Մոփասան, Սենթ Պէօվ, բայց առաջինը կը մնայ աննման նորավիպագիր եւ երկրորդը լուրջ քննադատ:

Քննադատին պարտականութիւնն է աւելի առաջնորդել, մատնանշումներ կատարել, գրական գործի մը առաւելութիւնները կարկառել ու ըսել իր կարծիքը: Ոչ հեգնել, եթէ թերիներ կը նշմարէ, ոչ ալ մարգարէանալ, որ ամէն ինչ ցոյց կու տայ, թէ գրողին ապագայ գործերը պիտի ըլլան հարիւր առ հարիւր արդէն լոյս տեսածները ստուերի մէջ ձգող:

Նման տեսակէտ մը կրնայ յայտնուիլ պայմանադրական պահանջներով:

Փոխադարձ, հեղինակ մը պէտք է տեսնէ սրտցաւ քննադատի մը մէջ բարեկամ մը կամ առաջնորդ մը: Եթէ կատարուած դիտողութիւններ կամ մատնանշումներ ուղիղ են եւ ոչ խեղաթիւրեալ, պէտք է աշխատիլ օգտուիլ եղած ցուցմունքներէն:

Պատճառ մը չկայ ու պէտք չէ ըլլայ, որ քննադատ մը շեղէ իր ուղին, երբ կը տեսնէ հեղինակը գործի մը, որուն մասին սրտցաւ դիտողութիւններ ըրած էր: Փոխադարձ, գրողը մախանքով ու քէնով պէտք չէ լեցուի քննադատի մը հանդէպ, որ թերիներ գտած է իր գործին մէջ:

Անոնք պէտք է մնան բարեկամներ, որովհետեւ նոր եւ յաջող գործի մը առթիւ ճշմարիտ քննադատը կրնայ ու պէտք է գրել համակրանքով եւ հիացումով լեցուն տողեր:

Եթէ գնահատական տողերը ուրախութիւն կը պատճառեն գրողի մը, քննադատական մատնանշումները թշնամական զգացումներով պէտք չէ լեցնեն իր հոգին` հանդէպ քննադատին, որուն պարտականութիւնն ու իրաւունքն է պահել իր մտածումի ազատութիւնը եւ հանրութեան ու գրողին օգտին ու ճաշակին նրբացման անունով` ցոյց տալ նաեւ թերիները:

Գրական ստեղծագործութեանց եւ արուեստի գործերու մասին քննադատներու ապերասան կարծիքներն են, որ յաճախ ստեղծած են թշնամական կեցուածքներ:

Շինիչ ոչինչ կայ ծաղրանքի եւ հեգնանքի մէջ:

Դպրոցական փոքրիկներն անգամ կը սրտնեղին, կը քէնոտին, երբ թերի պարտականութեանց համար ամբողջ դասարանին ներկայութեան կը ծաղրուին: Արժանապատուութիւնները խնայելու նրբամտութիւն մը կայ, քննադատներ պէտք է ի մտի ունենան այս պարագան:

Որպէսզի դիտողութիւններ նպատակի մը ծառայեն, պէտք է ըլլան սրտցաւօրէն ու շինիչ:

Որքան տաղանդներ խամրած են անոպայ քննադատութիւններու, ծաղրանքի եւ հեգնանքի պատճառով:

Փոխադարձ, ի՜նչ հրաշքներ գործած են հմուտ մանկավարժներ եւ հեռատես քննադատներ, որոնք հոգեբանօրէն մօտեցած են քննարկումի առարկայ անձերու կամ գործերու եւ գիտցած են ըսել իրենց կարծիքը կամ տեսակէտը` առանց վիրաւորելու ենթակաները:

Մենք կրնանք խոցելի գտնել հեղինակի մը մէկ գործը եւ ըսել իրեն ասիկա` առանց իր կարողութիւնները եւ արժանիքները ուրանալու, բայց երբ նոր գործի մը մէջ ան կը ներկայանայ հասունցած ու կատարեալ, պարտինք շնորհաւորել զինք ու խնդակցիլ իր յաջողութեան համար:

Քննադատ ու հեղինակ այս անկեղծութեամբ պէտք է կանգնին իրարու դէմ ու տեսնեն իրարու մէջ բարեկամներ, որոնք լծուած են բարձրագոյն տեսակէտի մը, այն է` ձեռք ձեռքի հարստացնել ցեղային իրենց մշակոյթի լուսաւոր մէկ անդաստանը:

ՎԱՐԴԱՆ ԳԷՈՐԳԵԱՆ

Պուէնոս Այրես,
24 նոյեմբեր 1969