ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Գրականութիւնը, յատկապէս ալ վիպագրութիւնը բեռնուած է շատ լուրջ պատասխանատուութեամբ, որն է` ժամանակի վկայութիւնը: Վիպագիրը իր գործով պիտի բնութագրէ ապրած միջավայրը, այդ միջավայրի յատուկ ընկերային դիմագիծը եւ այդ բոլորը իբրեւ տեղեկութիւն, իբրեւ գիտելիք, իբրեւ պատկերացում պիտի փոխանցէ յաւերժութեան: Այս առումով, բաւական թերի է թրքերէն վիպագրութիւնը: Համեմատաբար նոր այդ գրական ոճին մէջ հազուադէպ կը հանդիպինք սոյն պատասխանատուութիւնը արդարացնող գործերու: Այս առումով, կարելի է Եաշար Քեմալ, Քեմալ Թահիր, Էօմեր Փոլաթի նման քանի մը անուններ բացառել, որոնք չեն կրնար փոխել ընդհանուր համայնապատկերը: Օրինակի համար, այդ հսկայ աւանդին մէջ չենք հանդիպիր Հայոց ցեղասպանութեան կամ յունաց զանգուածային գաղթի, ինչո՞ւ չէ, նոյնիսկ Յունաստան բնակող մահմետականներու բնակչութեան փոխանակման ենթագետնի վրայ հիւսուած վէպերու: Կարծես այդ բոլորը` որպէս թապուի վերածուած նիւթեր, դիտումնաւոր կերպով զանց առնուած ըլլան գրականութեան դաշտէն: Երեւոյթ մը, որ կարելի չէ արդարացնել որեւէ պատրուակով: Սակայն կը պատահին անսպասելի յայտնութիւններ եւս, որոնք կու գան այդ ընկալումի կաղապարը ի հիմանէ ցնցելու: Ճիշդ ալ այս բնոյթի վէպ մըն է մեր ձեռքին մէջ, որուն հեղինակը անվերապահօրէն կը դառնայ իր ժամանակի վկայութիւններու ականատեսը: Կը հիւսէ յերիւրածոյ պատմութիւն մը, որուն ենթագետնի վրայ կը տեսնենք քանի մը տարիներ առաջ Թուրքիոյ մէջ ատելութեան դրդումով գործուած կարգ մը ոճիրները:
Վիպագիր Մելթեմ Պուտան Նալպանտը իր նոր հրատարակուած վէպին մէջ կ՛անդրադառնայ հազիւ քանի մը տարի առաջ գործուած այդ ոճիրներուն: Ոճիրները կը նկարագրէ այլ ուշագրաւ ենթահողի մը վրայ, որն է` պատմական Քուրթուլուշ թաղամասը: Այս թաղամասը քաղաքի ամբողջութեան մէջ ունի յատուկ նշանակութիւն` իբրեւ հայերու կամ յոյներու հոծ բազմութեան բնակած վայր: Արդարեւ, հեղինակը առանց թաքցնելու թաղի նկատմամբ իր համակրանքը` կը խօսի Պոլսոյ այս հինաւուրց, բայց նոյնքան կենսունակ թաղամասին մասին: Ան թաղը կը նկարագրէ թէ՛ ամբողջական դիտանկիւնով եւ թէ՛ մանաւանդ կնոջական գերզգայնութեամբ: Թերթելով էջերը` ընթերցողը կրնայ տարուիլ այդ համոզումին, որ այլ հեղինակ մը շատ աւելի դժուար պիտի թափանցէր բոլոր այն մանրմասնութիւններուն, որոնք տեսած, նկատած ու մեկնաբանած է հեղինակը:
Ինչպէս նշած ենք, հեղինակը` որպէս իր ժամանակի ականատես` մեծ վարպետութեամբ կը նկարագրէ երկրի կարեւորագոյն ընկերային խնդիրներէն մէկը` մարդոց` իրենց ինքնութիւնը քողարկելու երեւոյթը: Ընթերցողը ակամայ կը տարուի մտածելու, թէ, Աստուա՛ծ իմ, որքա՛ն անտանելի երեւոյթ մըն է այսքան երկար տարիներ թաքուն ապրելու պարտադրող պայմաններու առկայութիւնը:
Գիրքին կարեւոր հերոսներէն մին` Մերիեմ, ընդմիշտ կը տարակուսի իր անունի երկու տարբերակներու միջեւ` «Մարիա՞մ», թէ՞ «Մերիեմ»: Անուշի եւ Թորոսի դուստրը միայն իր բնակարանին մէջ թաքուն պիտի կրնայ աղօթել մայրենիով: Հակառակ որ այդ նոյն թաղի մէջ է հայոց եկեղեցին, ան պիտի խուսափի ժամ երթալէ` մուտքին կամ ելքին ծանօթի մը հանդիպելու եւ այսքան ատենէ ի վեր թաքցրած ինքնութիւնը յանկարծ հրապարակելու վտանգէն: Ինչ որ ըսած էինք վերեւ վիպագիրին առջեւ ցցուած պատասխանատուութեան մասին, ճիշդ ալ այս էր` տեսնել ամենաէական, ամենացնցիչ պատկերը եւ այդ պատկերը մշակելով` դիպչիլ ընթերցողի թէ՛ զգացումին եւ թէ՛ գիտակցութեան:
Վէպի ենթագետնի վրայ փոխանցուած մանրամասնութիւնները եւս հարստացնող են: Օրինակի համար, Մարիամ Մերիեմի ննջասենեակին անմիջապէս կողքը գտնուող դուռը միշտ փակ պահուած գաղտնի աղօթատեղին լեցուն է բազմաթիւ սրբանկարներով եւ անոնց կողքին ալ համրիչներու հարուստ հաւաքածոյով: Սրբանկարները անշուշտ հասկնալի են, բայց հապա ի՞նչ է այդ համրիչներու գաղտնիքը: Վիպագիրը հոն եւս կը յաջողի նոր հորիզոն մը բանալ ընթերցողին դիմաց` խիստ պատկերալից նկարագրելով յիշուած համրիչներուն առանձնայատկութիւնները եւ մանաւանդ` նշանակութիւնները: Այն ատեն կը տեսնենք, որ հասարակ հայեացքով մեր լոկ համրիչ անուանած իրը ունի շատ աւելի խորունկ նշանակութիւններ: Անոր վրայ հաւաքուած քարերու քանակը բազում իմաստներ կը նշանակէ, եւ կը տեսնենք, որ բոլոր կրօններուն մէջ ընդունուած այդ իրը իսկապէս ալ իր մէջ շատ աւելի խոր նշանակութիւններ կը պահէ: Այն, ինչ որ կարելի է ըսել զանազան բաներու համար, կրնանք կրկնել հոս եւս. «Համրիչը, որ կը տեսնես, շատ աւելի խորունկ իմաստ ունի իր խորքին մէջ, քան այն, ինչ որ կը տեսնես»: Ամէն մէկ օրինակը տարբեր նշանակութիւն ունի համրիչին, որուն մանրամասնութեան տեղեակ է միայն ու միայն իր մասնագէտը: «Ոճրագործ ծառան» հեղինակին չորրորդ վէպն է, որ ընթերցողին կը մատուցէ ոստիկանական վէպի մը հիւսուածքին մէջ ոճիրի մը կազմութիւնը: Ոճիրի զոհ գացած է հայ տարեց կին մը: Զարմանալիօրէն յայտնաբերուած է նաեւ ոճրագործը, բայց արդեօ՞ք… Վէպին մէջ վարպետօրէն տեղադրուած կերպար մըն է ճափոնցի Հարուքան, որ թէ` կը փորձէ ոճիրին մութ
ծալքերը յստակացնել եւ թէ՛ պատճառ կ՛ըլլայ հեռաւոր արեւելքի փիլիսոփայութեան այս վէպի տողերուն մէջ թափանցելուն: Ոճրագործին, յստակացումը կը պարզէ նաեւ հասարակութիւնը պատմութեան որոշ մէկ շրջանին հաւաքական անյագութեան տանող պայմաններու գաղտնիքները: Այդ է պատճառը, որ գիրքը ընթերցողին կը ներկայանայ պատգամի բնոյթ ունեցող ենթախորագիրով մը, որ փոխառուած է Լաու Ցուէն` «Կոյր է ան, որ տեսնել չ՛ուզեր»:
«Ոճրագործ Ծառան» Մելթեմ Պուտան Նալպանտ
«Այա» հրատարակչատուն
Իսթանպուլ
Հոկտեմբեր 2017
296 էջ
