2006 թուականի փետրուարէն ի վեր Հայաստանի մէջ կը հրատարակուի տնտեսական, հասարակական եւ կրթամշակութային վերլուծական հանդէսը «Էգոնոմիկա» ընդհանուր խորագիրին տակ: Այս հրատարակութիւնը կարելի է դասել բարձրորակ քանի մը հայ պարբերականներու շարքին: Թէեւ ունի սահմանափակ տպաքանակ, սակայն ան կը բաժնուի (յաճախ անվճար) հայրենի կրթական գրեթէ բոլոր օճախներուն, հասարակական ուշագրաւ հիմնարկներուն, ինչպէս նաեւ` տնտեսական կարեւոր ձեռնարկներու: Կը նպատակադրէ սատարել Հայաստանի եւ Արցախի բարգաւաճման ու հայ ազգի վարկի բարձրացման: Դժբախտաբար սփիւռքի մէջ հասանելի չէ տակաւին: Այս պարբերականին մէջ, յաճախ յոյժ կարեւոր համահայկական (երբեմն նաեւ յատուկ սփիւռքին) հարցեր կը քննարկուին (որոնք պիտի շարունակուին), որոնց շարքին է յուշարձաններու հարցը, որ խիստ հրատապ եւ այժմէական կը հնչէ այսօր:
Խմբագիրի յատուկ թոյլտուութեամբ տարբեր առիթներով որոշ արտատպումներ պիտի կատարենք «Ազդակ»-ի այս էջերէն:
Նկատի առնելով, որ յուշարձաններու հարցը վերջերս բազմիցս արծարծուեցաւ (յատկապէս Արամ Մանուկեանի քանդակին առիթով) ստորեւ կու տանք «Արձանները որպէս ոգեղէն խորհրդանշաններ» վերնագիրը կրող զրոյցը: Այս զրոյցը տեղի ունեցած է մասնագէտներու միջեւ, ունի խիստ կարեւոր եւ ուսանելի կողմեր, թէեւ պէտք է ընդունինք, որ կան նաեւ բազմաթիւ վիճելի հարցեր:
Մ. Ծ.
Արձանները Որպէս
Ոգեղէն Խորհրդանշաններ
Ինչ Սկզբունքով Են Մայրաքաղաքում Տեղադրւում
Արձանները, Յուշարձանները, Յուշատախտակները
Մայրաքաղաք Երեւանում բազմաթիւ արձաններ կան, նրանցից շատերը տեղադրուել են վերջին տարիներին: Հաճելի է, որ մշակոյթի այս կարեւոր ճիւղը գնահատուած է մեր հանրային միջավայրի ձեւաւորման գործում, հպարտութեան արժանի է, որ քանդակագործութիւնը որպէս ժանր հիանալի արուեստագէտների անուններ է մեզ տալիս բոլոր ժամանակներում:
Սակայն Հայաստանի խորհրդային տարիներին քանդակուած արձանների աւանդոյթին (Թամանեան, Մաշտոց, Սպենդիարեան, Թումանեան, Սասունցի Դաւիթ եւ ուրիշ շատերին) յաջորդել է բոլորովին հակառակ մի վիճակ, երբ մէկ էլ ինչ-որ մի արձան է յայտնւում քաղաքի մի կարեւոր հատուածում, որն իր ներկայութեամբ քեզ անհանգստութիւն է պատճառում: Նման բան տեղի ունեցաւ, երբ մայրաքաղաքի ամենամարդաշատ ու գեղեցիկ վայրերից մէկում յայտնուեց սեւ կատուն, ապա` հռոմէացի մերկ զինուորը, յետոյ նաեւ` մերկ մարմնեղ կինը, որը ինքնահմայուած մեկնուել է այդ նոյն այգում:
Որքան էլ համոզեն, թէ` աշխարհահռչակ քանդակագործի գործեր են դրանք, թանկարժէք, եւ Երեւանում նրանց լինելը պատուաբեր է նրա մշակութային կերպարին, միեւնոյն է, անգամ նրանց ներկայութեանը արդէն վարժուելու իրողութեան մէջ տագնապներ են թաքնուած:
Ժամանակներն այնպիսին են, որ ամէն ինչում կարծես թէ կարողանում են համոզել: Բայց, եթէ մի քիչ խորանում ես անհանգստութեանդ պատճառ տագնապների մէջ, մէկ էլ յայտնաբերում ես, որ քեզ վերաբերող եւ քո յատուկ ուշադրութեանն արժանի արձաններ ունես, որոնք տեղադրուած են այնպիսի վայրերում, որտեղ նրանք մենակ են, նրանց հետ շփուելու, նրանցով ներշնչուելու հնարաւորութիւնից զրկուած են շատերը, ում համար ստեղծուել են: Կլոր սեղանի շուրջ հաւաքուել են «Բոլոր ժամանակների Հայաստանը» վկայագիրք հանրագիտարանային եօթ հատորների հեղինակը, պատմավիպասան Աննա Պետրոսեանը, ՀՀ նկարիչների միութեան նախագահ Կարէն Աղամեանը, ԴԱՐ հիմնադրամի նախագահ, բանաստեղծ, նկարիչ, ամսագրի խմբագրական խորհրդի անդամ Սվետլանա Յակոբեանը, «Կերպարուեստ» ամսագրի գլխաւոր խմբագիր Վրէժ Առաքելեանը, ազգագրագէտ Թամար Գէորգեանը, ամսագրի գլխաւոր խմբագիր Լուսեա Մեհրաբեանը:
ԱՆՆԱ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Արձանները ոգեղէն մեծ ուժով լի խորհրդանշաններ են, որոնք կանգնեցւում են ոչ միայն շրջապատին արուեստի շունչ տալու համար: Արձանները դաստիարակում են: Նրանց հաւաքական բովանդակութիւնը, իմաստային կարեւոր արժէքները դրական լիցքեր են տարածում միջավայրում: Արձանները, ինչպէս խաչքարերը, մշակոյթի միւս արտայայտութիւնների հետ, ազգի պատմութիւնն են: Վերջին ժամանակներս Երեւանում կասկածելի բովանդակութեամբ արձաններ են յայտնուել, որոնք ոչ մի կապ չունեն մեր ազգային ծինային ժառանգութեան հետ: Պարո՛ն Աղամեան, ո՞վ է տալիս այդ արձանների տեղադրման իրաւունքը:
ԿԱՐԷՆ ԱՂԱՄԵԱՆ.- Խորհրդային տարիներին, երբ ինչ որ մի բան պիտի տեղադրուէր մայրաքաղաքում կամ հանրապետութեան որեւէ այլ քաղաքում, պէտք էր լինէր քաղաքապետի համապատասխան որոշում, յետոյ ստեղծուէր յանձնաժողով` տուեալ յուշարձանի վերաբերեալ, եթէ ոչ` ապա գործում էին տուեալ հարցի համար պատասխանատու յանձնաժողովներ, որոնք պարտաւոր էին հետեւել այս ամէնին, եւ մինչեւ գեղարուեստական խորհրդի որոշումը չլինէր, յուշարձանը չէր տեղադրուի: Կար գեղարուեստի հիմնադրամ` իր նախնական գեղարուեստի խորհրդով, յետոյ այցելում էին քանդակագործի արուեստանոց, լինում էր էսքիզը, դրա հիման վրայ` մէկը մէկի ծաւալով գաճէ մանրակերտը, եթէ դիտողութիւններ չլինէին, նոր միայն այն կը գնար քարից կամ այլ նիւթից կերտուելու: Պատրաստի արձանը նոյնպէս գեղարուեստի խորհուրդը պէտք էր ընդունէր: Այդպէս են կանգնեցուել մեր բոլոր արձանները` Սասունցի Դաւթի, Նալբանդեանի, Իսահակեանի, անգամ Գայի յուշարձանը, որում որոշ թերութիւններ էին արձանագրուել:
Այս խառնաշփոթում ամէն ինչ հնարաւոր է դարձել: Մէկ էլ ինձ կը զանգեն, կ՛ասեն` այս ինչ տեղը ինչ-որ արձան է տեղադրուել, խայտառակութիւն է, դուք ինչո՞ւ էք թոյլ տուել, մինչդեռ մենք անտեղեակ ենք, ոչ ոք այլեւս մեր կարծիքը հաշուի չի առնում: Եթէ յիշում էք, Առնօ Բաբաջանեանի արձանի շուրջ բաւական աղմուկ բարձրացաւ, ժողովուրդը կարծես թէ չընդունեց, երաժիշտների, քանդակագործների մի զգալի մաս նոյնպէս այն չընդունեց: Մեր պահանջով քաղաքապետարանին կից ստեղծուեց գեղարուեստի խորհուրդ, որը, սակայն, այդպէս էլ չկարողացաւ գործել: Նման իրավիճակում բնական է, որ ամենաշատը ցածրաճաշակ արձաններ են կանգնեցւում: Ցաւալին այն է, որ մենք շատ լաւ քանդակագործներ ունենք, որոնք իրենց տաղանդը արդիւնքի վերածելու համար պէտք է մրցակցութեան մէջ լինեն, արձանների համար յայտարարուած մրցոյթների մասնակցեն, կարողանան յաղթել: Բայց արձանները պատուիրւում են որոշակի ինչ-որ մէկի կողմից, կամ հովանաւոր է յայտնւում, յուշարձան է պատուիրում, ու վճարում:
Առհասարակ, յուշարձանները պետութեան կամ ազգի դէմքն են, իտէալները: Որո՞նք են մեր իտէալները` եթէ ելնենք մեր արձաններից: Եթէ Երուանդ Քոչարի Սասունցի Դաւթի դէպքում մենք կարող ենք ասել, որ արձանը մարմնաւորում է մեր ժողովրդի իտէալին, կամ Յաղթանակի այգում յաղթանակի խորհրդանիշ յուշարձան ենք դնում սուրը պատեանը դնող կնոջ` մօր կերպարանքով, ապա, ասացէք, խնդրեմ, արցախեան յաղթանակի վերաբերեալ մենք յուշարձան ունե՞նք:
Անհեթեթութիւն է: Մի տարօրինակ բան նոյնպէս ասեմ, անկախ Հայաստանի առաջին յուշարձանը ո՞րն է, գիտէ՞ք: Խուժան Կարաբալայի յուշարձանը: Այո՛, խուժան, նա չի կարող հերոս լինել մեզ համար, բարոյական խնդիր է սա, նա այն կերպարը չէ, որպիսին փորձում են բանաստեղծականացնել ու մեծարել: Ի հակակշիռ` Արա Յարութիւնեանի Բանուորի յուշարձանը հանեցինք, մենք այլեւս բանուոր չենք, մենք աշխատել չենք ուզում, այսինքն մենք ուզում ենք ծաղիկ վաճառելով զբաղուել: Տեսէք` ի՛նչ հակադրութիւն է: Ինձ համար Հայաստանը աշխատող մարդկանց երկիր է, Արա Յարութիւնեանի արձանը հէնց դա էլ արտայայտում էր, մենք աշխատող մարդուն փոխեցինք կասկածելի համբաւի տէր ծաղկավաճառի կերպարով:
ՍՎԵՏԼԱՆԱ ՅԱԿՈԲԵԱՆ.- Այդ նոյն ժամանակ Կառլեն Նուրիջանեանի հիանալի Վահագն Վիշապաքաղի պղնձից ձուլուած արձանն էր գողացւում: Բարեբախտաբար ծանօթ մարդիկ տեսել էին, ահազանգ ստացանք, յաջողուեց սահմանից վերադարձնել, այն էլ` յօշոտուած վիճակում: Պղինձը գերադասելի էր Վահագն աստծոյ կերպարից: Նման ժամանակներում էինք ապրում մի քանի տարի առաջ, գուցէ թէ` նաեւ հիմա, որովհետեւ նոյն պղնձի պատճառով այլ արձաններ նոյնպէս տուժել են կողոպտիչների ձեռքով:
Կ. Ա.- Արձանը նաեւ պատմական ժամանակաշրջանների արտացոլում է: Եթէ Փարիզի բոլոր արձանները իւրաքանչիւր յաջորդ ժամանակաշրջանում վերացնէին, Փարիզը որպէս այդպիսին կը կորչէր, որովհետեւ այնտեղ արձանները պատմութիւն են խորհրդանշում, ոչ թէ` այսօր այս մէկին ենք հերոսացնում, վաղը` միւսին, ու նախորդին հանում, դեն ենք շպրտում: Արձանը պատմութեան վկան է: Ուրեմն, արձանների հարցում պէտք է շատ ուշադիր լինել: Ժամանակի քննութիւնը բռնած անհատներին է պէտք արձաններ նուիրել: Եթէ մենք դնենք Հայկի, Տիգրան Մեծի արձանները, ապա քննութիւն բռնած կերպարները խորհրդանիշ կը դառնան: Բայց նախորդ ժամանակաշրջանների վկայ արձանները հանելիս պէտք է չշտապել, դա չանել օրուայ եռացող զգացմունքային տրամադրութեամբ:
Գուցէ պէտք է ժամանակի ցենզ նշանակել, ասենք` յիսուն տարի անցնի, նոր արձան նուիրել ոեւէ գործչի: Տեսէք, թէ մեր իսկ ընտրած խորհրդանիշը ինչպէս աշխատեց` այսօր Հայաստանը ծաղիկ է արտահանում: Կարծում էք սա պատահականութի՞ւն է, ո՛չ, դա մեր իսկ ընտրութիւնն է:
Այդ անձը ազգի համար խորհրդանշական կերպար լինել չի կարող, մեծերը յիշում են նրան` Աբովեան փողոցում, հարբած, հայհոյանքով խօսող: Եւ մենք նրան փոխել ենք բանուորի արձանի հետ: Մի բան էլ աւելացնեմ, բոլոր պետութիւններում իրենց հերոսների յուշարձանները ինչպէս նախագծուած է, այնպէս էլ պահպանւում են: Վարդան Մամիկոնեանի արձանի շուրջը այսօր սրճարան է, Իսահակեանի արձանի շուրջը ինչ ասես չկայ: Նոյնը Վիքթոր Համբարձումեանի արձանի դէպքում է: Սա անգիտութի՞ւն է, թէ՞ ծրագրուած քայլ, որպէսզի մեր աչքում արժեզրկենք մեր անուանիներին, հերոսներին: Այսինքն, ուրիշ տեղ չկա՞ր սրճարանների համար: Ո՛չ, յատուկ նպատակ կայ դրանում: Գայի արձանի շուրջը նոյնպէս կրպակներ են դրուած: Ինչ յիմար արտայայտութիւն է, երբ ասում են` այսօր չկան մտաւորականներ, մտաւորականները կան եւ բողոքում են, բայց նրանց լսող չկայ, նրանց խօսքին այլեւս կարեւորութիւն տուող չկայ:
Ս. Հ.- Կամ ասում են` գիրք չեն կարդում: Վստահաբար, այդպէս ասում են չկարդացողները, որպէսզի իրենց հաւասարեցնեն կարդացողներին: Այսօր ոչ միայն գիրք են կարդում, այլեւ տպագիր գրականութեան կողքին յայտնուած համացանցային գրադարաններն են աւելացել, որոնցից երիտասարդները կարողանում են հիանալի օգտուել:
Ա. Պ.- Ես ուզում եմ ձեր ուշադրութիւնը հրաւիրել որոշակիօրէն մի արձանի վրայ: Ինչպէ՞ս էք վերաբերւում այն փաստին, պարոն Աղամեան, որ հէնց նկարիչների միութեան առջեւ դրուած է Սարդի մետաղեայ արձանը: Սարդը քաղաքի կենտրոնում, երիտասարդների ճանապարհին, ի՞նչ է` մեզ համար խորհրդանիշ դարձել է սա՞րդը: Կարաբալա, սարդ… Սարդի կողքով ամէն օր հազարաւոր երիտասարդներ են անցնում, լուսանկարւում են` իբրեւ արուեստի գործ յաւերժանալով նրա կողքին: Բայց մի՞թէ դա արուեստի գործ է:
Կ. Ա.- Կարաբալան տեղադրուած է յատուկ իր համար ընտրուած տեղում: Բայց սարդը դրուած չի որեւէ որոշմամբ: Մենք չենք խօսում նրա գեղարուեստական արժէքի մասին, որովհետեւ այս կլոր սեղանի խնդիրը դա չէ, բայց կարեւորն այն է, որ այն դրուել է առանց որեւէ խորհրդի որոշման ու թոյլտուութեան: Հիմա ունենք գեղարուեստի խորհուրդ, բայց կրկին նրա կարծիքն ու որոշումը չի յարգւում: Աւելին ասեմ, Տնտեսագիտական համալսարանի դիմացի այգում արձանների խումբ է տեղադրուած, որը գեղարուեստի խորհուրդը չի ընդունել, մերժել է` որպէս ցածրորակ արձանների խումբ: Մերժուել է, բայց տեղադրուել է: Սարդը եւս տեղադրուել է առանց որեւէ որոշման կամ թոյլտուութեան: Ահա թէ ինչո՛ւ ես արդէն չեմ կարող այլ բան աւելացնել:
ԹԱՄԱՐ ԳԷՈՐԳԵԱՆ.- Սարդի համար խնդրում եմ ուշադիր լինել եւ թոյլ չտալ, որ այն կենտրոնական տեղ գրաւի քաղաքում: Սա մակերեսային հարց չէ, այլ թաքնուած վտանգներ ունի իր մէջ: Այստեղ անգամ կարեւոր չէ, թէ տուեալ գործը արուեստագիտական տեսանկիւնից որեւէ արժէք ներկայացնո՞ւմ է, թէ՞ ոչ. խնդիրն այն է, որ սարդը մեր ժողովրդի խորհրդանիշը չի, սարդը մեզ համար օտար մի բան է, աւելի՛ն, ոչ հաճելի, տհաճ իր ներկայութեամբ: Ես շատ հիմնական աշխատանքով եմ զբաղուած, ուսումնասիրում եմ հայ ժողովրդի հեքիաթները, այդպիսի խորհրդանիշ մենք չունենք: Ժողովրդական հեքիաթների բոլոր ցուցիչներում, որը փաստօրէն մեր ժողովրդական մշակոյթի հիմքն է, սարդ անունը չի նշւում: Սա մի փաստ է, որի հետ չի կարելի հաշուի չնստել, սա խորքային պարունակութիւն է, նկարագիր, բնաւորութիւն: Բնութիւնն անգամ ընդվզում է` սարդը ամենակեղտոտ ջրային աստուածութիւնն է, ի՞նչ գործ ունի այն մեր մայրաքաղաքի կենտրոնում: Որպէս արձանագործութեան ուղղութիւն` շատ կասկածելի արժէք ունի, որպէս խորհրդանիշ` մեզ օտար է, ուրիշինն է, հարաւային կիսագնդի ժողովուրդների խորհրդանիշներից է:
Լ. Մ.- Ռուսական հեռուստաալիքներից մէկով մի շաման էր խօսում սարդի մասին եւ ասում էր, որ ամերիկեան հնդիկների մօտ այն հարստութիւն բերողի խորհրդանիշ է: Բայց կարելի՞ է ուրիշների օրինակները բերել, խառնել իրար: Մենք` ո՜ւր, ամերիկեան հնդիկներն` ո՛ւր: Նրանք շատ այլ պաշտամունքներ ու սովորոյթներ երեւի թէ կ՛ունենան, որոնք մեզ համար անգամ դատապարտելի ու նողկալի կը լինեն: Եթէ այդպէս է, ապա ֆրանսացիների համար գորտի միսը համեղագոյնն է համարւում, բայց մենք այն երբեք չենք կերել, չենք էլ պատրաստւում ուտել, որքան էլ որ ներկայում Հայաստանից Ֆրանսա գորտ են արտահանում եւ հպարտութեամբ նշում, որ հայկական գորտը ֆրանսացիները շատ են հաւանում: Կամ, չիները որդեր են ուտում: Մէկ այլ տեղ` խաւարասէրներն են սեղանի զարդ համարւում: Տարբեր ազգերի մօտ տարբեր սովորոյթներ կան, եթէ փորփրենք, գուցէ նաեւ ահասարսուռ օրինակներ յայտնաբերենք:
Ա. Պ.- Յունական դիցաբանութեան Աթենաս աստուածուհին նախանձելով ճարտար հիւսքի վարպետ իր մրցակից Արաքնէին` նրան սարդ դարձրեց: Մեր իրականութեան մէջ սարդը աւերակների, լքուած տների տէրն է, շէն օճախը սարդոստայնով պատող գարշելի արարած: Նրա մէջ մենք երբեք լուսաւոր որեւէ իմաստ չենք դրել:
ՎՐԷԺ ԱՌԱՔԵԼԵԱՆ.- Ես արուարձանների թեմայով տարիներ շարունակ բազմաթիւ յօդուածներ եմ գրել: Օրինակ, ազգային եւ պետական երեւելի գործիչ Նժդեհի անուան հրապարակում մինչեւ օրս տեղադրուած է նշանաւոր պոլշեւիկ Սպանդարեանի արձանը: Կա՛մ պէտք է հրապարակի անունը փոխել, կա՛մ արձանը տեղափոխել: Կայ կառավարութեան 1991 թուականի օգոստոսի 31-ի թիւ 536 որոշումը, ըստ որի, քաղաքապետն ու մարզպետներն են որոշում ո՛ւմ եւ ո՛ր հեղինակի արձանը որտեղ տեղակայել: Մինչեւ կառավարութեան այս որոշումը չփոխուի, ոչինչ անել չի լինի: Քաղաքի ճարտարապետական կերպը փոխել են, հիմա էլ ցանկանում են արձանները համապատասխանեցնել այդ կերպարին: Մի գիշերուայ մէջ արձան են դնում, ինչից ոչ մէկը տեղեակ չի: Յանձնաժողովն ինքը ոչինչ չի անում, որովհետեւ յանձնաժողովի նախագահը ճիշդ մարդ չի ընտրուած: Մարդիկ էլ զանգում են նկարիչների միութեան, պատասխան են պահանջում` չիմանալով, որ մեզ որեւէ իրաւասութիւն չի տրուած: Օրինակ: Մայր Հայաստանի արձանի հարեւանութեամբ, մոնումենտում, կասկադի վերնամասում դրուած է հռոմէական զինուորի արձանը: Ի՞նչ կապ ունի նա մեզ հետ: Արդէն այս ամէնում միտում ես տեսնում: Սեւ կատուն, հռոմէացի մերկանդամ զինուորը` ինչո՞ւ, ի՞նչ նպատակով են մայրաքաղաքում դիրքաւորուել, սրանք պարզունակ հարցեր չեն, այս ամէնում մենք ազգային մշակոյթը տրոհող իմաստ ենք տեսնում:
Ա. Պ.- Հռոմը միշտ պարտուել է մեր զինուորներից, հիմա նրա զինուորը եկել կանգնել է Երեւանի կենտրոնում: Ժողովրդական հաւատալիքներում եթէ սեւ կատուն մարդու առջեւից անցնում է, նա կանգնում է, որովհետեւ այն անյաջող օր է գուշակում: Եթէ արձանները խորհրդանշաններ են, ապա կոչուած են միջավայրում հաւաքական ուժ ստեղծելու եւ մարդկանց ոգեշնչելու, ինչը ամբողջութեամբ կարող է հակառակ ազդեցութիւն գործել, եթէ այլ բովանդակութեան խորհրդանշան է տեղադրւում: Սարդը կարո՞ղ է դրական ուժ փոխանցել շրջապատին, եթէ այն որպէս խորհրդանիշ մերժուած է հայոց զգացմունքային ներշնչանքից:
բ
