Յ. ՊԱԼԵԱՆ
Կ’ուզեմ խօսիլ պարզ բաներու մասին, պարզ եղանակով:
Հայաստան եւ բազմաբղէտ աշխարհատարած սփիւռքներ, հանգամանքներով, աթոռ-աթոռակներով, շքանշաններով, քսակի հարստութեամբ հպարտութիւն կ’որոնենք եւ կը կարծենք ձեռք բերել, միւս կողմէ` կը մրոտենք մեր ինքնութիւնը, հարազատութիւնը, կը բաւարարուինք լուսանկարներով:
Ինչպէս որսորդը կը վազէ նապաստակին ետեւէն, այդպէս ալ մենք դիրք, լուսարձակ եւ բեմ կը փնտռենք, ամէն աղբիւրէ ջուր կը բերենք մեր հպարտութիւնը ջնարակելու համար, բայց կը դադրինք հետզհետէ մենք մենք ըլլալէ` հայերէնը դնելով ձեղնայարկի անպէտք իրերու մառանը (grenier), եւ կը կորսուի մեր ինքնութիւնը, շարունակութիւն ըլլալու ներուժը:
Անցեալին հարազատ հայերէն խօսիլ եւ գրել` ազգային եւ ընտանեկան հպարտութիւն էր:
Հիմա օտար լեզուներով խօսիլ եւ գրել, հաղորդակցիլ` դարձած են նոր հպարտութիւն, հայերէնը դասելով աղքատի, տնանկի, տգէտի, յետամնացի զամբիւղը: Քաղքենիացածին եւ գործնապաշտին համար պատճառաբանութիւնը պարզ է. հայերէնը փոր չի կշտացներ:Նաեւ այսպէս կը մտածեն մարդիկ քաղքենիացող Հայաստանի մէջ:
Աւելցնենք նաեւ համացանցով տարածուած բարբարոսութիւնը լատինատառ հայերէնը, եւ հանդիսատես կ’ըլլանք մեր իսկ ձեռքերով կատարուող տնաքանդ աշխատանքին: Խորթացումը ոչ յառաջդիմութիւն է, ո՛չ ալ հարազատութիւն:
Հայերէն խօսողներ եւ գրողներ անգամ, բանգէտի պարեգօտ հագնելու համար, հայերէնը կը խճողեն աշխարհի բոլոր լեզուներէն փոխ առնուած բառերով` իրենք իրենց եւ շրջապատին ներշնչելով այն զգացումը, որ հայերէնը աղքատ եւ նախնական լեզու է, այս ըսելով` նաեւ իրենք իրենց կը շնորհեն իմաստունի պսակ: Հաւատացողներ ալ կը գտնեն: Քաջալերողներ, որոնք կը ծափահարեն` շեփորելով, որ Պեռնատեթին կամ Ճէյնին տղան կամ աղջիկը անգլերէն, ֆրանսերէն, արաբերէն, սպաներէն կը խօսին տեղացիէն լաւ: Աղքատացած հոգիներու` նոր սնափառութիւնը: Եթէ միայն կարդացած ըլլային Դանիէլ Վարուժանի եւ Չարենցի հայերէն խօսքի եւ բառերու հեղեղը, հաղորդուած ըլլային անոնցմէ բխող համանուագով…
Ոմանք ալ, համալսարանական տիտղոսներով, գիտական հիմնաւորում կու տան նահանջին, կ’ըսեն, որ լեզուն կը յառաջդիմէ…
Հայաստան, ամբոխը եւ կարգ մը գրագէտհամարուածներ, համատեղ ճիգերով կը զբաղին օտար բառերու անսահմանափակ ներածումով: Եթէ ժողովուրդ մը ինք տէր չըլլայ իր լեզուին, այդ լեզուն կը կծկուի եւ կը մնայ հետզհետէ սեղմուող շրջանակի մը մէջ, մեռեալ լեզու դառնալու ճամբուն վրայ, կամ կը ծնի խառնածին (hybride) լեզու մը, այսինքն` ջորի, զոր ոմանք կը սիրեն կոչել ժողովուրդի լեզու: Այդպէս համարուած լեզուն լսելու եւ տեսնելու համար պէտք է գտնուիլ, օրինակ, Երեւանի բանջարեղէնի եւ միրգի վաճառատուներուն մէջ, ուր կը լսէք եւ գրուած կը տեսնէք մաղտանոսը, քիչ մը աւելի գրագէտները կ’ըսեն` փեթրուշքա, նաանան, պիպարը, մարուլը, բադրիճանը եւ ինչե՜ր:
Լրատուամիջոցները, իրենց կարգին, չուզելով ետ մնալ այս աւերիչ գործունէութենէն, կրկին անգրագէտ չըլլալու եւ դասակարգ փոխելու համար կը խօսին եւ կը գրեն մենտալիտետի, միւնիսիպելետի, ակրարայինի եւ պլանտացիայի հարցերու մասին, իսկ ցուցանակները նոր քերականներ են նոր հայերէն սորվելու համար` էպիլացիայէն էլիտար, ստոմոլքիայէն կոսմետիկա… եւ ինչե՜ր…
Իսկ սփիւռք(ներ)ը, ուր անցեալին մաքուր հայերէն խօսիլ հպարտութիւն էր, այժմ, եթէ հայերէնը ամբողջովին չէ փոխարինուած օտար լեզուով մը, նոյնիսկ, ինչպէս սովորութիւն էր ըսել ամրակուռ գաղութներու մէջ, այդ մաքուր հայերէնը գիրքի լեզու է, հինցած, ժամանակավրէպ: Կարծէք` դասակարգ փոխելու համար մարդիկ իրենց չգիտցած լեզուներէն բառեր կ’որսան եւ կը թխեն հայերէնի մէջ: Հաւը անմարսողութիւն կը պատճառէ, պէտք է ըսել չիքըն, արձակուրդը անհամ բան է, պէտք է ըսել վաքանս կամ վեքէյշըն, որքա՜ն անհամ է ըսել գեղեցիկ տեսարանով տուն, պէտք է ըսել վիու ունեցող: Գրողներն անգամ, հինէն ի վեր, կարծէք` իրենք զիրենք համոզած են, որ տառադարձուած օտար բառը աւելի նշանակալից եւ հնչեղ է, քան` հայերէն բառը, ինչպէս ցինիկը, որ մեր նոյնիմաստ շնականն է, կամ Տէրեանի լիրիկականը, որ նոյնիմաստ քնարականն է:
Դեռ չեմ խօսիր ո՛չ ապամոնթաժելու, ո՛չ պատալոկի, ո՛չ կոնստրուկցիայի, ո՛չ տրանսպորտի, ո՛չ կոռուպցիայի, ո՛չ կուլտուրականի եւ այլ բաներու մասին…
Յաճախ կը յիշեմ ֆրանսացի մեծ իմաստասէր Ժորժ Կիւզտորֆի իր ծաւալուն գիրքին մէջ, «Յիշողութիւն եւ անձ» ծիրանաւոր Փոլինեաքի վերագրուած հետեւեալ դէպքը: Ան կապիկի մը վանդակին առջեւ կանգնած` երկար կը դիտէ եւ հուսկ կ’ըսէ. «Խօսէ՛ եւ քեզ մկրտեմ…»:
Եթէ մենք մեզ դիտէինք այդ ծիրանաւորի աչքերով եւ հաւատարմութեան յանդգնութեամբ խօսէինք մենք մեզի հետ, շարքային հայեր, մեծանուն դէմքեր, համալսարանի դասախօսներ, օտարագիրներ եւ քաղաքական դէմքեր, եւ եզրակացնէինք, ինչպիսի յստակացումներու եւ հզօրացման կրնայինք հասնիլ:
Գէթ սկսէինք բարենիշ չտալ նահանջողներու…
Եւ խօսիլ ծիրանաւորին պէս. «Խօսէ՛ եւ քեզ մկրտեմ…»:
Գէթ եկեղեցականները գիտեն, որ ի սկզբանէ բանն էր…
Առանց լեզուագարութիւններու, հայու արմատներու հաւատարմութիւնը ո՞ւր զետեղել, այսօ՛ր, մանաւանդ` վաղը, չհարթուելու համար համաշխարհայնացման գլանին տակ:
Ա՛յս` Հայաստան եւ սփիւռքներ:
Անկրկնելի Շաւարշ Նարդունին կ’ըսէր, որ պարզապէս կատուին կատու պէտք է ըսել…
15 օգոստոս 2018, Երեւան
