ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Սեւրի դաշնագիրին նախապատրաստական աշխատանքներու ծիրէն ներս, 1919 օգոստոսին, Ամերիկայի նախագահ Վուտրօ Ուիլսըն գործուղեց 50 անդամ հաշուող պատուիրակութիւն մը, որոնց մէջ առ նուազն երկու ամերիկահայ բարձրաստիճան զինուորականներ` հազարապետ Հայկ Շեքերճեան եւ տեղակալ Յարութիւն Խաչատուրեան, երկրորդ առաքելութիւն մը` «Ամերիկեան զինուորական առաքելութիւն դէպի Հայաստան»` գլխաւորութեամբ հազարապետ-զօրավար Ճէյմս Ճ. Հարպորտի (1866-1947): Հետագային ճանչցուելով իբրեւ «Հարպորտ առաքելութիւն»` անոր նպատակն էր ուղղուիլ Անատոլիոյ կեդրոնը, ապա Հայաստան` հետազօտելու եւ տեղեկագիր պատրաստելու քաղաքական, զինուորական, աշխարհագրական, վարչական, տնտեսական եւ այլ նկատառումներու, որոնք կը ներառեն ապագայի ամերիկեան հաւանական շահերը եւ պատասխանատուութիւնները տարածաշրջանին մէջ (1), (2), (3), (4), (5):
Առաջին առաքելութիւնը, 1919 յունիսին, դիւանագիտական էր` «Թուրքիոյ հոգատարութեան (mandate) 1919-ի միջդաշնակցային առաքելութիւն», որ հետագային ճանչցուեցաւ պատուիրակութեան ամերիկացի համանախագահներուն անունով` «Քինկ-Քրէյն (Հենրի Չըրչիլ Քինկ եւ Չարլըս Քրէյն) առաքելութիւն», նպատակ ունենալով քննել նախկին Օսմանեան կայսրութեան ոչ թրքական տարածաշրջաններու ժողովուրդներուն, արաբական աշխարհ եւ Անատոլիա, ինքնորոշման ապագայի տրամադրութիւնները): Այս նիւթով անդրադարձ կատարած էի արդէն` «Սեւրի դաշնագիրը եւ նախագահ Վուտրօ Ուիլսընի «Քինկ-Քրէյն» եւ «Հարպորտ առաքելութիւն»-ները – Ա. եւ Բ. (7), (8):
Ահա այս այցելութեան մասին Հայաստանի Հանրապետութեան Հայ հեռագրական գործակալութեան հաղորդագրութիւնը` արեւմտահայերէնի վերածուած եւ տեսանիւթերէն քաղուած նկարներով (9):
«Երեւան.- 29 սեպտեմբեր (1919) ժամը 3:00-ին (15:00) Էջմիածինէն ինքնաշարժով Երեւան ժամանեց զօրավար (Ճէյմս Ճ.) Հարպորտը: Զօրավարը ընդունեցին (դիմաւորեցին) վարչապետը` (Ալեքսանտր Խատիսեան) նախարարական ամբողջ կազմով, Վրաստանի, Ազրպէյճանի դիւանագիտական եւ ամերիկեան, անգլիական, ֆրանսական զինուորական ներկայացուցիչները: Ներկայ էին նոյնպէս քաղաքագլուխը, (Երեւանի քաղաքապետը` Մկրտիչ Մուսինեան), բարձր զինուորականութիւնը եւ հայ ու թաթար ազգաբնակչութեան ներկայացուցիչները:
Զանգիի կամուրջին մօտ շինուած (բարի գալուստի) կամարին չհասած` զօր. Հարպորտը իջաւ ինքնաշարժէն: Զայն դիմաւորելու համար յառաջացաւ ամերիկեան զինուորական ներկայացուցիչը (Տ. Ֆ. ՄըքՏոնալտ, ՅՉ), որ կարճ ճառով մը ողջունեց զօր. Հարպորտը: Ապա անոնք անցան կամարէն, ուր զանոնք դիմաւորեց վարչապետ Ա. (Ալեքսանտր) Խատիսեանը, որ ողջունեց անոր գալուստը, շնորհակալութիւն յայտնեց Ամերիկային` հայ ժողովուրդին ցուցաբերած օգնութեան առթիւ, յայտնելով կառավարութեան կատարեալ պատրաստակամութիւնը` աջակցելու անոր առաքելութեան իրագործումին (նախապէս ուղարկուած հարցարանները եւ վիճակագրական տախտակները արդէն ամբողջացած էին, ՅՉ), արտայայտելով հայ ժողովուրդին բաղձանքը` տեսնելու միացեալ եւ անկախ Հայաստանը ամերիկեան հոգատարութեան տակ:
Պատասխան ճառով զօր. Հարպորտը շնորհակալութիւն յայտնեց Հայաստանին` անոր ցուցաբերած ընդունելութեան համար եւ աւելցուց, որ` «Ամերիկան հետաքրքրուած է Հայաստանով եւ անոր ճակատագրով, որուն ապացոյցն է իմ Հայաստան այցելութիւնս: Ես եկած եմ ոչ թէ հաճոյքի, այլ իմ վրաս դրուած պարտքը կատարելու: Իմ առաքելութեանս բոլոր անդամները, իւրաքանչիւրը առանձինն ունի իր պարտականութիւնները եւ պիտի աշխատի այդ ծիրէն ներս: Ես նոյնպէս իմ երկօրեայ ներկայութեանս աշխատանքները պարտաւոր եմ զեկուցել (մեր) նախարարներուն` անհրաժեշտ հրահանգներ ստանալու համար»:
Ճառէն ետք վարչապետը զօր. Հարպորտին ներկայացուց դիմաւորելու եկած անձերը: Ապա երկուքը միասին ինքնաշարժով ուղղուեցան դէպի մայրաքաղաք:
Քաղաքը զարդարուած էր հայկական, ամերիկեան դրօշակներով, գորգերով եւ կանաչներով (կանաչութեամբ): Զանգիի կամուրջէն սկսեալ ժողովուրդը խռնուած էր ամբողջ ճանապարհին: Աստաֆեան (այժմ` Աբովեան) փողոցին երկայնքին կանգնած (շարուած) էին զօրախումբերը եւ որբերը: (Շքախումբին) Առջեւէն կ՛երթար (ձիաւոր` Երեւանի հրամանատար Արշաւիր Շահխաթունին, ՅՉ) քաղաքապետը` ազգային տարազով, 4 (հայկական եւ, ՅՉ) ամերիկեան դրօշակիր ձիաւորներով: Անոնց կը հետեւէին ինքնաշարժով` զօր. Հարպորտը եւ վարչապետը, ապա` հետեւակ ու հեծեալ զօրքը, ապա` դիմաւորելու եկած բոլոր պաշտօնական ներկայացուցիչները:
Զօրավար Հարպորտի ինքնաշարժը երեւնալուն հետ որբերուն եւ փողոցի երկու կողմերուն հաւաքուած խուռներամ ժողովուրդին կողմէ պայթեցան «կեցցէ»-ները: Անոր համար պատրաստուած բնակարանը հասնելուն` զինուորական երաժշտախումբը նուագեց հայկական քայլերգը, որմէ ետք զօրավարը ընդունեց զօրանցք, շնորհակալութիւն յայտնեց իր պատիւին եղած ընդունելութեան եւ գոհունակութիւնը` զօրքերու կարգապահութեան համար եւ մօտեցաւ ու դիտեց դիմաւորող որբերը:
Երեւան 29 (պէտք է ըլլայ 27, ՅՉ) սեպտ. (1919).- Այսօր առաւօտեան 7 ինքնաշարժներով (Կարինէն, ՅՉ) Սարիղամիշ (Եղէգնիկ, Կարս նահանգ, ՅՉ) հասաւ զօրավար Հարպորտը` մէկ զօրավարի, 7 սպաներու եւ 100 զինուորական պահակախումբի ուղեկցութեամբ (զայն դիմաւորեց Կարսի նահանգապետ Ստեփան Ղորղանեանը, ՅՉ):
Զօրավարը սպայական ժողովատեղիին մէջ իջեւանեցաւ, ուր ընդունեց զինուորական տողանցք եւ տեղական ազգաբնակչութեան ողջոյնները: Ընդունելութենէն գոհ` երկաթուղիով մեկնեցաւ (շուրջ 50 քմ դէպի, ՅՉ) Կարս:
Զօրավար Հարպորտի գնացքը (27 սեպտեմբեր, ՅՉ) առաւօտեան ժամը 8-ին հասաւ Կարսի երկաթուղային կայարանը: Գնացքը դիմաւորուեցաւ բոլոր ամրոցներէն եղած (արձակուած) 21 թնդանօթահարուածներով:
Զօրավարը ընդունեց քաղաքագլուխին ողջոյնները եւ բարեմաղթութիւնները:
Տեղական ազգաբնակչութեան եւ վարչութիւններու ներկայացուցիչները ընդունելէն ետք զօր. Հարպորտ ինքնաշարժով մեկնեցաւ զօրահրամանատարին մօտ, ուր ճաշի հրաւիրուած էր:
Խուռներամ բազմութեան թափօրը զօրավարին պատուոյ ցոյցերով, իսկ զօրքը «ուռա»-ներով ընդունեցին զայն:
Զօրավարին կ՛ուղեկցէին պետական ներկայացուցիչներ:
Հայ.հեռ.գործ.»
6 յունիս 2018
——————————-
(1) ( https://hy.wikipedia.org/wiki/Հարպորտ_Առաքելութիւն`_Ամերիկեան_զինուորական_առաքելութիւն_դէպի_Հայաստան)
(2) (https://en.wikipedia.org/wiki/Harbord_Commission)
(3) (https://www.youtube.com/watch?v=SW2juvDHayc) Տեսանիւթ
(4) (https://www.youtube.com/watch?v=Z5m6fx2bFq8) Տեսանիւթ
(5) (http://www.fundamentalarmenology.am/Article/9/164/THE-HARBORD-MISSION-REPORTS-ON-ARMENIA,-1919-IN-THE-U.S.-DEPARTMENT-OF-STATE-ARCHIVES-(a-video).html ) Տեսանիւթ, Մախմուրեան Գայեանէ:
(6) (https://youtu.be/a7BuH9OJaLM) Տեսանիւթ:
(7) (https://www.aztagdaily.com/archives/359654)
(8) (https://www.aztagdaily.com/archives/359818)
(9) «Հայաստանի Հանրապետութիւն», Սիմոն Վրացեան, տպարան Մշակ, Բ. տպագրութիւն, Պէյրութ, 1958, էջ 602-603:
