Տեսակէտ. Առանձին` Հռոմի Դէմ – Ա. Թատրերգութիւնը

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

«Գասպար Իփէկեան» թատերախումբը «Յակոբ Տէր Մելքոնեան» սրահի բեմին վրայ, 53 տարուան ընդմիջումէն ետք, կրկին ներկայացուց Իբսենի «Ժողովուրդի թշնամին»` բեմադրութեամբ Սուրէն Խտըշեանի: Ներկայացման շուրջ մամուլի մէջ լոյս տեսած են առնուազն եօթը ակնարկներ:

Գրողը եւ իր ժամանակը.-  «Ժողովուրդի թշնամին»  քաղաքական սեւ ծանակ (satire) մըն է: Իբսեն բնագրի հրատարակիչին ուղղուած իր նամակին մէջ յայտնած է, որ գործը ունի կատակերգական յատկանիշներ: Թատրերգութիւնը կարելի չէ լիարժէք գնահատել` առանց զայն տեսնելու իր լայն պարունակին մէջ: Այստեղ կան ակնարկներ եւ առնչութիւններ: Ալսաքսէն (Թոմսըն) եւ Սթենսկարտ (քաղաքապետ), օրինակ, տիպարներ են Իբսենի «Երիտասարդներու միութիւն» թատրերգութեան մէջ («The League of Youth», 1869): Ոմանք այս գործը կը նկատեն աւարտական հատորը քառագրութիւն մը, որ կը սկսի «Ընկերութեան սիւներ»-ով (Pillars of Society, 1877): Ի դէպ, այդ «սիւները» նորվեկիական ծովեզերեայ փոքր քաղաքի մը վաճառականներն են: Ներկայ թատրը նոյնպէս ծովեզերեայ փոքր աւան մըն է: Այլ թատերագէտներ կը տեսնեն իբսենեան «շղթայ» մը, որ կ՛երկարի մինչեւ իր վերջին գործը: Ինչպէս բեմադրիչը կ՛ըսէ, «Ժողովուրդի թշնամին» կարելի է տեսնել, որպէս Իբսենի անմիջական պատասխանը այն դատապարտումի ալիքին, որ յառաջացած էր նախորդ թատրերգութեան` «Ուրուականներ»-ուն առիթով, որ կը ձաղկէր դարու բարոյական կեղծիքը(1):

Թատրերգութիւնը ներշնչուած է տեղական իրադարձութիւններէ: 1830 թուականին Գերմանիոյ Թէյփլից աւանին մէջ զբօսաշրջութեան եղանակը տնտեսապէս կորսուած էր, երբ առողջապահութեան պատասխանատու տոքթ. Մայզներ ահազանգած էր, որ բաղնիքի ջուրերը վարակուած են քոլերայով: Մայզներ քարկոծուած էր եւ պարտադրուած` փախչելու: Նման դէպք պատահած է Նորվեկիոյ մէջ, 1881-ին: Այսինքն, երբ Իբսեն կը գրէր «Թշնամին»: 1882-ին նաեւ այն տարին էր, երբ Նորվեկիոյ մէջ իշխանութեան հասաւ առաջին ընտրովի կառավարութիւնը: Թատրերգութեան բներգներէն մին անգիտակից մեծամասնութեան «ժողովրդավարական» բռնատիրութիւնն է: Իբսեն իր կեանքի ամէնէն բեղուն տարիները (1862-89) անցուց «ձանձրացուցիչ» Նորվեկիայէն դուրս: Թատրերգութեան հերոսը նոյնպէս կը մտածէր նաւարկել դէպի Նոր աշխարհ:

Իբսեն դառնացած ըմբոստ մըն էր: Նորվեկիա անհաղորդ մնացած էր Եւրոպան փոթորկող իրադարձութիւններուն: Ֆրանսական յեղափոխութիւնը մեծ արձագանգ չէր ունեցած, որովհետեւ Նորվեկիոյ մէջ  գերիշխող տարրը ոչ թէ աւատապետութիւնն էր, այլ դէպի դրամատիրական արտադրական յարաբերութիւններ ուղղուող գիւղական մանր տնտեսութիւնները` թատրերգութեան մէջ բազմիցս կրկնուող «մանր պուրժուազիա»-ն. անկիւնադարձային «Փարիզի քոմմիւն»-ը (1848) ունեցած էր շատ համեստ անդրադարձ: Երբ Եւրոպայի մէջ եւ այլուր կը կազմուէին այլազան տարողութեան ընկերվարական կուսակցութիւններ, Նորվեկիոյ մէջ գոյութիւն չունէր որեւէ արմատական կուսակցութիւն: Ի դէպ, Իբսենի «Catilina» թատրերգութեան (1850) թատրն էր Հռոմը, բայց ասքը ներշնչուած էր Փարիզի քոմմիւնէն: Ինչպէս պիտի տեսնենք,  «Ժողովուրդի թշնամին» եւս ունի ակնյայտ առնչութիւն` յոյն դասական թատրոնին հետ:

Ինչպէս նշած էի, Նորվեկիոյ մտաւորական մթնոլորտը տժգոյն եւ տաղտկալի էր: Այդտեղ գերիշխող էին գերմանական մշակոյթն ու փիլիսոփայութիւնը: Իբսեն որոշ չափով ազդուած էր Հեկելի (1770-1831) անհատական ինքնութեան գաղափարէն եւ մեծապէս` Նիցչէի (1844-1900) «գերմարդ»-ու տեսութենէն: Իբսեն, ցաւօք, կը կրէ 19-րդ դարու գիտութեան սահմանափակութեան եւ յանձնապաստանութեան հետեւանքները: «Ուրուականներ» եւ «Տիկնիկներու տունը»  (Նորա 1879) թատրերգութիւններուն մէջ զաւակները իրենց հօրմէն կը ժառանգեն սիֆիլիս: Այժմ գիտենք, որ այդ գիտական չէ: Հարկ է դիտել տալ, որ ահաւոր այդ ախտը խորհրդանշական է: Զաւակներ կը ժառանգեն իրենց հայրերու մեղքերը: Ի դէպ, Իբսեն հայրն էր իր սպասուհիի ապօրինի զաւակին:

«Ժողովուրդի թշնամին» Թիֆլիսի մէջ բեմ բարձրացած է վաստակաշատ Յովհաննէս Աբէլեանի եւ Սիրանուշի խաղարկութեամբ, 1895-ին: Աբէլեան գործը թարգմանած է ռուսերէնէ: Գասպար Իփէկեան իր կարգին թարգմանած է «Ուրուականներ»-ը, երբ կը գտնուէր Թիֆլիս:

Ժամանակակիցներու վկայութեամբ, Իբսեն անմատչելի, դժխեմ, դիւրագրգիռ անձ մը եղած է(2): Ինչպէս` շարք մը այլ մեծ թատերագիրներ, Իբսեն բանաստեղծ մըն էր, ինչպէս նաեւ` բեմադրիչ մը: Նոյնպէս ժամանակակից յեղափոխական Ռոզա Լիւքսեմպուրկը (1871-1919), տեսաբան Պլեխանովը (1856-1918) եւ այլ յեղափոխականներ կ՛ընդունէին Իբսենի տաղանդը` որպէս թատերագիրի, բայց դիտել կու տային, որ ան չունի խորաթափանց ընկերային-փիլիսոփայական միտք: Այսուհանդերձ, երբ կը քննարկենք արուեստի գործ մը, հարկ է, որ փորձենք հասկնալ, թէ ի՛նչ կ՛ըսէ արուեստագէտը: Բազմաթիւ մեծ արուեստագէտներ ունեցած են քաղաքական անընդունելի կողմնորոշումներ:

Ամփոփ ամպեր.- Ընթերցողը հաւանաբար ծանօթ է դիպաշարին, կու տամ սեղմ ամփոփում մը: Նորվեկիոյ ծովեզերեայ աւաններէն մէկուն եկամուտի գլխաւոր աղբիւրը քաղաքապետութեան կողմէ յանձանձուող հանքային ջուրի բաղնիքներն են: Բժիշկ Թոմաս Շթոքման կը յայտնաբերէ, որ ջուրերը վարակուած են կաշեգործարանի թափօններով: Ջրմուղները վերակառուցելը կը պահանջէ մեծ գումար: Կը նշանակէ նաեւ` կորսնցնել առնուազն մէկ զբօսաշրջային եղանակ: Աւանի (ինչպէս Նորվեկիոյ) մէջ պիտի կայանան քաղաքապետական ընտրութիւններ: Յեղափոխական ձեւացող մամուլը կը դաւաճանէ իր առաքելութեան, հանրային կարծիքը կ՛ուղղէ բժիշկին դէմ: Քաղաքացիներու ժողովը բժիշկը կը յայտարարէ «Ժողովուրդի թշնամի»: Բժիշկը, դուստրը` Փեթրա եւ անոնց միակ պաշտպան նաւապետը կը հեռացուին աշխատանքէ: Քաղաքապետը` Պետրոս, որ բժիշկին եղբայրն է, աւանին գլխաւոր դրամատէրը, որ բժիշկին աներն է եւ «Ժողովուրդի Լրաբեր» թերթին խմբագիրը կը փորձեն կաշառել բժիշկը` խոստանալով դրամ եւ քաղաքական ուժ: Հերոսը ի հարկէ կը դիմադրէ դեւերու փորձութեան եւ մտրակով մը … ներողութիւն… հովանոցով մը իր տաճարէն … ներողութիւն… իր տունէն դուրս կը վտարէ զանոնք: Ի դէպ, Թոմաս իր աները բացայայտօրէն կը կոչէ «սատանայ»: Սատանան փորձեց Յիսուսը` խոստանալով ուժ եւ հարստութիւն. «Զայս ամենայն քեզ տաց, եթէ անկեալ երկիր պագանիցես ինձ»: Ապա Թովմաս կը յայտարարէ, որ  նոր, «ազատ մտայնութեամբ» մարդու պատրաստութիւնը պիտի սկսի` իր շուրջ հաւաքելով 12 ձկնորսներ… ներողութիւն… 12 չքաւոր երեխաներ` որպէս աշակերտ:

Նազովրեցին թատրերգութեան միակ կամ հիմնական ակնարկը չէ: Բժիշկի կերպարը յստակօրէն առնչուած է  Սոկրատի` թէ՛ խորքով եւ թէ՛ գործով:  Առաջին հերթին աւանի տգէտ բնակիչները կը վարուին այնպէս, ինչպէս` Սոկրատի «քարայրի բնակիչները» (առակ մը, որ մեզի հասած է Պղատոնի ճամբով): Բժիշկը կը յիշեցնէ քարայրի այն բնակիչը, որ դուրս եկած էր եւ շլացած` արեւու լոյսով: Քարայրի բնակիչները զինք կը համարեն խելագարած: Արեւու լոյսը անոնց ֆիզիքական ցաւ կը պատճառէ (խորհրդանշական): Շթոքմանի իրականութիւնը նոյնպէս ցաւ կը պատճառէ: Բժիշկի ելոյթը քաղաքային ժողովին առջեւ կը կրկնէ Սոկրատի դատավարութիւնը` թէ՛ խորքով եւ թէ՛ հետեւանքներով: Պղատոն կը ձաղկէ զգացումներով տարուած ամբոխը, որ մահուան դատապարտեց Սոկրատը: Սոկրատ կը հաւատար «փիլիսոփայ արքայի» իշխանութեան եւ ոչ ամբոխի բռնապետութեան: Սոկրատ եւս կը հաւատար ցեղամշակումի (կամ` ազնուասերում, eugenics): Սոկրատ եւս դատավարութեան ընթացքին անարգեց ներկաները` զանոնք բաղդատելով անասուններու հետ: Սոկրատի դատավարութիւնը եւս ցոյց տուաւ, որ ճշմարտութեան ջատագովումը քաղաքացիական առաքինութիւն չէր սեպուեր: Աթէնքի ամբոխը, ինչպէս` աւանի հաւաքը, աւելի ժխտական տրամադրուեցաւ ամբաստանեալի վիրաւորական ելոյթէն ետք: Սոկրատ, ինչպէս` Շթոքման, մերժեց հեռանալ իր քաղաքէն: Աթէնքի մէջ եւս տեղի կ՛ունենային քաղաքական տեղաշարժեր: Ժողովրդավարութիւնը հակադրուած էր սակաւապետութեան (oligarchy): Արիսթոֆանէսի «Ամպեր» կատակերգութիւնը (423 ՆՔ) Սոկրատը կը ներկայացնէ որպէս ծիծաղաշարժ եւ անիրապաշտ կերպար: Սոկրատ կը քարոզէ` «ամպերու վրայ բազմած», կտրուած իրականութենէ: Կողքի նկարին մէջ Սոկրատի աշակերտները կը զբաղին մրջիւններով, իմա` մանրուքներով: «Ամպեր»-ու Ամբոխը կը քարկոծէ Սոկրատի տունը, ինչպէս ամբոխը կը քարկոծէ Շթոքմանի տունը: Սոկրատ, ինչպէս` Թոմաս (ի հակադրութիւն քաղաքապետի), կը սիրէր շրջապատուիլ երիտասարդներով: Իբսեն, որ հակուած էր դէպի դասական թատրոն, վստահաբար քաջ տեղեակ էր: Համընկնումները զուգադիպութեան արդիւնք չեն կրնար եղած ըլլալ:

Կառոյց.- Իբսենի բոլոր թատրերգութիւնները կը ներկայացնեն ողբերգական բարդութիւններ: Այստեղ կը տեսնենք ողբերգութիւնը միամիտ անձի մը, որ ահազանգ կը հնչեցնէ, իրաւարարի ազդարար, արգիլող սուլիչ կը փչէ ի դէմս ամբողջ հասարակութեան եւ վարչակարգին: Բարոյական ճակատումի նժարը կը տատանի: Կարելի չէ կանխօրօք վճռել, թէ իրադարձութիւնը ո՛ւր պիտի յանգի: Բարդ համակարգերու ուսումնասիրութիւնը սկսած է տակաւին 17-րդ դարուն: 19-րդ դարուն հանճարեղ բազմակողմանի գիտնական Հենրի Փուանքարէ (1854-1912) ձեւաւորեց թուաբանական միջոցները, բայց զանոնք կարելի եղաւ որոշ ճշգրտութեամբ լուծել միայն մօտիկ անցեալին, թուայնացման արհեստագիտութեան միջոցով: Տարօրինակ կրնայ թուիլ, բայց նման «թուաբանական» ծաւալուն վերլուծումի ենթարկուած է «Ժողովուրդի թշնամին» թատրերգութեան կառոյցը(3): Կողքի գծագիրին մէջ «բարոյական համակարգ»-ի թաւալումը նկարագրող ծիրը կը շրջի երկու կեդրոններու (լուծումներու) շուրջ, որոնք թուաբանական բարբառին մէջ կը կոչուին «տարօրինակ ձգողներ» (strange attractors):

Հինգ արարները կարելի է տեսնել որպէս հինգ հանգրուաններ: Առաջին արարը ներածական մըն է: Քաղաքապետը կը տեղեկանայ, որ վտանգ կը սպառնայ քաղաքի տնտեսութեան ընդհանրապէս եւ իր դիրքին` մասնաւորաբար: Երկրորդ արարը անկիւնադարձ մըն է բժիշկին համար: Խմբագիր Հովսթատ կ՛ըսէ, որ իսկական վարակը կը ծագի քաղաքակա՛ն ճահիճէն: Առողջապահական հարցը կը վերածուի քաղաքականի: Բժիշկը կը խանդավառուի: Երրորդ արարը անկիւնադարձ մըն է մամուլի կեցուածքին մէջ: Քաղաքապետը, խմբագիրը եւ տպարանապետը, որ կը ներկայացնէ մանր պուրժուազիան, ատենապետն է շարք մը «չափաւորական» ընկերակցութիւններու, դաշինք կը կնքեն: Չորրորդ արարը «դատավարութիւն»-ն է, եռեակ դաշինքը կը յաջողի հանրային կարծիքը իր հակակշռին տակ առնել: Վերջին արարը նոյնպէս անկիւնադարձային է: Բժիշկը կ՛որոշէ քաղաքական պայքարը փոխադրել ա՛յլ գետին: Անգործ եւ անտուն բժիշկը վտանգաւոր ապագան կը պատրաստուի դիմագրաւել առանձին: Բժիշկին խանդավառութիւնը, սակայն, չէր փոխանցուած Իբսենի ժամանակակից հանդիսատեսին: Թատերագէտներ այդտեղ կը տեսնէին լոկ անհեռանկար թախիծ(4):

Խորհրդանիշներ.- Բնագրին մէջ կան ակնյայտ խորհրդանիշներ, ինչպէս` քաղաքապետին պաշտօնական գլխարկը (թագը) եւ գաւազանը (մական): Քաղաքապետը զանոնք կը ձգէ լրագրատան մէջ: Իմա` իշխանութիւն կու տայ լրագրողին: Բժիշկը գրաւեց թագն ու մականը, երբ կը հաւատար, որ «միաձոյլ մեծամասնութիւնը» իրեն հետ է: Ապա դժկամութեամբ վերադարձուց, երբ հասկցաւ, որ առանձին է: Ծովը ի հարկէ կը խորհրդանշէ անսահման ազատութիւնը: Նաւապետը միակ անձն է, որ չէ կաշկանդուած աւանի բարոյականով: Բժիշկի (զեղչուած) որդին կ՛ուզէ դառնալ ծովագնաց: Կան ակնյայտ խորհրդանիշներ, որոնք նոյնպէս զեղչուած էին: Օրինակ` բժիշկի գրասեղանին լամբը, որ «մշտավառ» է: Անգլերէն վիպակը կը խորհրդանշէ պատեհապաշտ խմբագիրին ամուսնական ծրագիրը Փեթրայի հետ: Փեթրա կը մերժէ առաջարկը` ըսելով. «Այս գիրքը ուրիշի մը տուր». ի դէպ, այդ քողարկուած մերժումը եւս զեղչուած էր ներկայացումէն:

Ջուրը Աստուածաշունչի եւ հեթանոսական հաւատալիքներու մէջ կը խորհրդանշէ կեանքը, հոգին: Աւանի ջուրը վարակուած է պատեհապաշտ դրամատէր Քիիլի (ներկայացման մէջ կոչուած` Օրզէ) թափօններով: Քիիլի գործարանը կը գտնուի բաղնիքէն աւելի բարձր տարածքի վրայ: Բարձր դիրքը նոյնպէս խորհրդանշական է: Աւանին համար գրեթէ անկարելի է ձերբազատիլ Քիիլի «վարակ»-էն: Բացատրութեան կարիք կա՞յ: Ջուրին մէջ գտնուող մանրէները անտեսանելի են: Անտեսանելի է նաեւ հոգիներու վարակը: Թերեւս ամէնէն յուզիչ խորհրդանիշներն են այն քարերը, որոնք կոտրած էին տան պատուհանները: Շթոքման կը հաւաքէ զանոնք եւ կ՛ուզէ որպէս աւանդ թողուլ իր զաւակներուն: Քարերը կը խորհրդանշեն ճշմարտութեան համար մղուած պայքարը:

Կան նուազ ակնյայտ խորհրդանիշներ: Բժիշկը կը սիրէ ուտել եւ հիւրասիրել: Կը սիրէ նաեւ` խմել, ծխել եւ բացօթեայ պտոյտներ` երիտասարդներու հետ: Այդ կը նշանակէ` սէր կեանքի հանդէպ, ապրելու հաճոյք: Քաղաքապետը, ընդհակառակը, ունի քրոնիկ «անմարսողութիւն», ամուրի է, կլանուած` իր պաշտօնով:

Ոճ.- Մեծն Անտոն Չեխով (1860-1904) «Ուրուականները» գտած է անախորժ, առանց հիւմըրի: Իբսեն հակապատկերն է անդիմադրելիօրէն համակրելի Չեխովի, որ նոյնպէս (եւ բան մըն ալ աւելի) կը տենչար տեսնել «նոր դարաշրջան», բայց երբեք չդարձաւ տաղտկալի քարոզիչ: Չեխով վկայեալ բժիշկ մըն էր: Բայց իր բժիշկ տիպարները(5), փոխանակ Շթոքմանի նման գոռոզանալու եւ պոռչտալու, լուռ կը տառապէին այն զգացումէն, որ իրենց գիտութիւնը աղքատիկ է, որ` իրենք անկարող են հասկնալու եւ բուժելու:

Իբսենի ոճին մէջ գերիշխող է «արդիականութեան» վերամբարձ գերինքնավստահ յորդորական (didactic) ոգին: Իբսեն կ՛ակնկալէ, որ հանդիսատեսը պարտաւոր է ամբողջ երեք ժամ սրահին մէջ ուղղաձիգ նստիլ եւ ուշադիր լսել իր յանդիմանութիւնները: «Դասապահ»-ը դանդաղ է, որովհետեւ Իբսեն կը ջանայ դանդաղ բացատրել, որպէսզի դանդաղամիտ հանդիսատեսը (իմա` մենք) կարենայ հետեւիլ: Գրեթէ բոլոր թարգմանութիւններն ու ելոյթները կրճատած են «Ժողովուրդի թշնամին»:

Թատրերգութիւնը կը յիշեցնէ դպրոցական ծրագրային վարժութիւնները: Իբսեն կը ներկայացնէ բարոյական երկսայրաբանութիւն մը (dilemma), որ համոզիչ չէ: Ընթերցողը շատ հաւանաբար լսած է նման «հոգեխոյզ» հարցեր. շոգեկառքի մը վարորդն ես, երկաթուղին կը բաժնուի երկուքի: Ձախին կը տեսնես անմեղ սիրուն մանուկ մը, իսկ աջին` երկու չափահասներ: Դէպի ո՞ր կողմ կը թեքես ղեկը, որ քո՛ւ ձեռքերուդ մէջ է: Այս պարագային, ձախին կը տեսնես ճշմարտութիւնը, իսկ աջին` ամբողջ աւանի մը բնակչութիւնը: «Ճգնաժամային բարոյականութիւնը» (crisis ethics) պարզապէս հնարք մըն է հանդիսատեսը գերեվարելու եւ մտրակելու դէպի քո՛ւ ճամբարդ: Պատմութիւնը չէ նշած, որ բաղնիքներու վարակումին պատճառով կործանած են գերմանական եւ նորվեկիական աւանները: Արհեստական, «ծրագրային» տարրը կը ծառայէ, ընդհակառակն, անհաղորդ դարձնելու հանդիսատեսը:

Թարգմանական.-  Բանաստեղծ Իբսեն թատրերգութիւնը գրած է անպաճոյճ լեզուով, որպէսզի իրապաշտ տեսք տայ անիրապաշտ պատկերին: Բնագիրը, սակայն, անցած է երեք խողովակներէ. ֆրանսերէն թարգմանութիւնը, ապա` Շանթի թարգմանութիւնը եւ «Գ. Իփէկեան» թատերախումբի կողմէ կատարուած պատշաճեցումը:

Շանթ, որ նիցչէապաշտ եւ իբսենապաշտ մըն էր, չէ գոհացած արդէն իսկ գոյ հայերէն թարգմանութեամբ: Պարզ է, որ փափաքած է ունենալ իր ներդրումը(6): Կատարած է զեղչումներ եւ յաւելումներ, «ծաղկեցուցած» է այն հատուածները, զորս համարած է կարեւոր եւ, ուրեմն, յաւելեալ լուսաբանութեան կարօտ: Ելոյթին մէջ որոշ չափով մեղմացուած էին Շանթի զեղումները եւ սրբագրուած` կարգ մը սխալներ:

Շանթ գլխաւոր տիպարներուն անունները փոխարինած էր տարբերակներով, որոնք ոչինչ կ՛ըսեն մեզի: Բայց չէ՞ որ Պետրոս (Peter) առաքեալ այն «ժայռ»-ն է, որուն վրայ հաստատուած է Կաթոլիկ եկեղեցին (այս պարագային` դրամատիրութիւնը), իսկ Թովմաս այն առաքեալն է, որ ուզեց իր մատով ստուգել (այս պարագային բաղնիքի ջուրը ուղարկեց տարրալուծարան): Քաթերինա (Catherina) կը նշանակէ «Մաքրուհի»: Կրնայ նաեւ ակնարկ ըլլալ 307 թուականին նահատակուած սրբուհիին: Քաթերինա Շթոքման նահատակուեցաւ յանուն ճշմարտութեան: Փոխուած են նաեւ այլ անուններ: Բայց նորվեկերէնի մեր չիմացութեան պատճառով կարելի չէ վերծանել անոնց իմաստները: Միւս կողմէ` Շանթ պահած է ֆրանսական հաճոյախօսութիւններ, որոնք անյարիր են հիւսիսի բարքերուն: «Արդեօք չէի՞ք հաճեր», «ձեր խոնարհ ծառան» եւ այլն… Քաղաքապետը տիկին Շթոքմանը հայավարի կը կոչէ` «հարս» ®

Բնագիրը բաղդատած եմ ֆրանսերէն, անգլերէն եւ արաբերէն թարգմանութիւններու հետ: Եգիպտոսի մշակոյթի նախարարութեան պատուիրած թարգմանութիւնը (1932) ամէնէն յաջողն է, ստուգուած է երեք ակադեմիկոսներու կողմէ:  Շանթի տարբերակը միւս երեքէն կը շեղի աւելի քան 130 տեղ: Գրեթէ բոլոր շեղումները կը միտին աւելի մարտական բնոյթ տալ թատրերգութեան: Կան նաեւ անհասկնալի միջամտութիւններ:

Բժիշկը խմբագրատան մէջ կ՛ըսէ. «Ո՛չ, ես բոլորովին այլ բան նկատի ունէի»: Թարգմանուած է. «Ո՛չ, նախ պէտք է յարձակինք բոլորովին այլ հաստատութեան մը վրայ»: Խմբագիրները կ՛առաջարկեն  Շթոքմանի  համար երախտագիտութեան հաւաք մը կազմակերպել: Փոխարինուած է մարտական «ջահակիր տողանցք»-ով: Ի դէպ, «ջահերթը»-ը կրկնուած է աւելի ուշ: Օրաթերթը այլ լեզուներով կը կոչուի «Լրաբեր» կամ «Սուրհանդակ»,  իսկ հայերէնով կոչուած է «Ժողովուրդի Ձայն»: Շրջուած է տրամաբանութիւնը: «Լրաբերը» կը տեղեկացնէ եւ կը զարգացնէ ժողովուրդը, անոր խօսքը ուղղուած է դէպի ժողովուրդ, մինչդեռ  «Ժողովուրդի Ձայն»-ը ուղղուած է` ժողովուրդէն դէպի այլոց: Վերջին արարին մէջ «պիտի պայքարինք» արտայայտութիւնը փոխարինուած է՝ «բոլորն ալ պիտի ճմռտեմ»-ով:

Շանթ դիմած է չափազանցութեան. «մեծ խճողուած քաղաք»-ը վերածուած է «համաշխարհային քաղաք»-ի, աւանի տնտեսութեան առանցքը կամ կիզակէտը կազմող բաղնիքները կոչուած են աւանի «գոյութեան իմաստը» (ներկայացման մէջ` «ապագան»): Բժիշկը իր աները կը կոչէ «փորսուղ»: Ատիկա  վերածուած է «գաւթառ շան»: Շրջուած է իմաստը: Փորսուղը կայտառ, անվեհեր, սրատամ անասուն մըն է, կը սարսափեցնէ ծաւալով իրմէ մեծ այլ գիշատիչները, տրամագծօրէն հակապատկերն է գաւթառ շան: Աներոջ կերպարի մասին` աւելի ուշ:

Թարգմանութեան մէջ կան անհասկնալի շեղումներ. երրորդ արարին մէջ, նախքան քաղաքապետի յայտնուիլը, տպարանապետը բժիշկին ակնարկելով` կ՛ըսէ. «Այս մարդը մեզի օգտակար կրնայ ըլլալ»: Անոնք յեղափոխականներ չէին, պարզապէս կը փորձէին բժիշկը շահագործել: Հայերէն թարգմանուած է` «Ի՜նչ հիանալի աշխատակից»: Խմբագիրը առաջին արարին մէջ կ՛ըսէ, որ կը միտի բժիշկի յօդուածին նուիրել խմբագրական մը: Խմբագրականը թարգմանուած է «երկտող», որ անհամեմատ աւելի նսեմ է: «Գովասանք»-ը վերածուած է «շողոքորթութեան», եւ այլն: Բեմադրիչը կ՛ըսէ, որ հայերէնը կրնայ սխալ թուիլ, բայց բեմական է: Բեմակա՞ն են արդեօք «լաւ տեսակի ջուր» կամ «ենթադրական պակասներ» արտայայտութիւնները:

Զեղչուած են տողեր, որոնք կը բնութագրեն կացութիւնը կամ տիպարը: Որպէս նմուշ` կը վերցնեմ առաջին արարէն առնուած քաղաքապետին միայն մէկ տեսարանը: Քաղաքապետը «կը կասկածի», որ տղոց հետ պտոյտը լաւ գաղափար է, «Ռոսթօ»-ն կը մերժէ` ըսելով` «Աստուա՛ծ իմ», իսկ «Բունջ»-ը` «Աստուա՛ծ իմ, միայն այդ էր պակաս»: Բացի այդ, ոչ թէ քաղաքապետին «մարսողութիւնը խանգարուած» է, այլ ունի քրոնիկ դժուարամարսութիւն: Առաջինը խանգարում է, իսկ երկրորդը` նկարագրային գիծ: Այս բոլորը խորհրդանշական ձեւով, անուղղակիօրէն կը բնութագրեն քաղաքապետը: Այս բոլորը զեղչուած են: Կարելի է տալ այլ օրինակներ: Անուշադիր զեղչումները կը զեղչեն նաեւ թատրերգութեան ասքը: Միւս կողմէ` ուռճացուած են բժիշկին եւ այլոց կարգ մը ելոյթները: Շանթ շեշտած է Իբսենի տաղտկալի քարոզչական «մարտական» բնոյթը` փոխանակ առաջնագիծ բերելու անոր նուրբ, գեղարուեստական երեսը: Ելոյթը բարեբախտաբար խուսափած էր Շանթի կարգ մը զեղումներէն: Բարի՜:

24 նոյեմբեր 2017
(Շար. 1)

—–

1. «Gengangere», 1881 տառացիօրէն կը նշանակէ «վերաքալողներ»։
2. Edmund Gosse, Henrik Ibsen, 1907
3. Tom Eide, Ibsen’s «An Enemy of the People» – On Complexity, Understood Complexity, Vol. 11, No. 3, 2009։։
4. Franz Mehring,«Ibsen՛s Greatness and Limitations» Neue Zeit, 1900։
5. Ինչպէս «Երեք Քոյրեր»-ու մէջ (1901) բժիշկ Չէպութիքին։
6. Ե. Յովականեան, Լեւոն Շանթի կենսափիլիսոփայութիւնը, Պատմաբանասիրական հանդէս, 2, 2004։