Մայրս` Տիեզերք

Մեծ մայրս մեզ սնել է Սեբաստիոյ եւ Եղեռնի պատկերներով: Ինչպէս ասացի նա թրքախօս էր եւ անվերջ ծաղրւում ու արհամարհւում էր տեղացիների կողմից: Մենք իր հետ հայերէն էինք խօսում ու իր համար հայերէն տառերով թուրքերէն աղօթագիրք կարդում: Միշտ զարմանում էի, թէ ինչո՛ւ է մեզ կարդացնում, երբ մենք դեռ բառը չաւարտած` նա ողջ տողն էր անգիր ասում: Վստահաբար մեր մտերմութիւնը, մեր շունչը, ձայնը սփոփում էր իր արիւնած, կորուստներով լի հոգին: Ինձ միշտ ստիպում էր, որ դասերս բարձրաձայն սովորեմ, ինքը ծալապատիկ նստում էր ու լսում, ասում էր, որ իմ ձայնով խլացնում եմ իր ականջներում դեռ արձագանգող խոշտանգուողների վայնասուն ճիչերը:

Ես մինչեւ հիմա պահել եմ իր հայատառ թրքերէնով գրքերը` որպէս իմ ազգի դառը ճակատագրի խօսուն վկայութիւններից մէկը եւ մինչեւ օրս բառեր չեմ գտնում բնութագրելու մեր թրքախօս այդ սերունդին, ովքեր դժոխքից փրկուելով, առանց հողի, առանց ունեւորութեան, հայ համայնքներ ստեղծեցին, մի ամբողջ հայ սփիւռք կազմակերպեցին, նոյնիսկ մինչեւ Սիպիրներ աքսորուելով` մնացին հայ, պահեցին արեւմտահայ  դիմագիծը:

Ծնողներս սովորութիւն ունէին կիրակի առաւօտեան շատ կանուխ, քանի որ հայրս միայն այդ օրն էր ազատ, հայկական սուրճ խմելու եւ ցածրաձայն խօսելու, որպէսզի մենք չարթնանանք, ներկայ եւ անցեալ դէպքերը վերլուծելու: Ես միշտ թեթեւ քուն եմ ունեցել, եւ ամենափոքր շշուկն ու շարժումը արթնացրել են ինձ: Ես սիրում էի իրենց խօսակցութիւններին ականջալուր լինել, մինչեւ այսօր էլ ամէնուրեք փնտռում եմ այդ հարազատ, ջերմ շշուկները: Այդ խօսակցութիւններից ես տեղեկացայ  արեւմտահայութեան պատմութեան, մեր բռնագրաւուած տարածքների, մեր առաջին հանրապետութեան կործանման պատճառների իրական եղելութեան մասին: Իրենց հանգիստ, հարազատ ձայնը նաեւ ապահովութեան ու երջանկութեան երաշխիք էր ինձ համար: Ես շատ էի սիրում կիրակիները, մինչեւ այսօր էլ կիրակին ինձ համար առանձնայատուկ օր է, ինձ դէպի մանկութիւն տանող օր:

Մենք մեր Մեծիկին ու մօրս ենք պարտական, որ սովորեցրել են մեզ մեր պատմութիւնը, ծանօթացրել մեր ժողովրդի ու երկրի անցեալին ու վառ պահել այն: Մինչդեռ, երբ տեղացիներին մայրս պատմում էր Եղեռնի մասին եւ ներկայացնում մեծ մօրս` որպէս այդ արհաւիրքից փրկուածի, պատմում նրա անցած դժոխքից, նրանք անտարբեր արհամարհանքով լռեցնում էին` ասելով. «Պատերազմում մենք աւելի շատ կորուստներ ենք ունեցել, յետո՞յ ինչ»: Իմ բարի մայրս դա չէր կարողանում ընդունել, նրանց վերաբերմունքը համարում էր ազգի հանդէպ արհամարանք եւ սարսափում, որ չլինի` իր աղջիկները յանկարծ ամուսնանան մեր պատմութիւնը արհամարհող, ուրացող, մեզ ախպար ածականով նսեմացնող ոեւէ տեղացու հետ, որոնցից տարբերւում էինք ոչ միայն ազգի պատմութեան անտարբերութեամբ, այլ նաեւ կենցաղով, մեր նիստ ու կացով, կերակուրներով, մեր հիւրասիրութեան ձեւով, տան կահաւորումով, ամէն ինչով, եւ որոնց կենցաղավարութիւնը այդպէս էլ ներգաղթողները չ՛ընդօրինակեցին: Երբ մեր տուն հիւր էր գալիս, մենք, ըստ մօրս կրթութեան, մէկիկ-մէկիկ գալիս ձեռնւում էինք հիւրերի հետ, որը ապշեցնում էր նրանց: Մայրս իր ողջ ջանքը ներդնում էր մեզ լիիրաւ արեւմտահայ կրթելու ու չեր շեղւում իր կրթութիւնից, որքան էլ մենք դէմ կանգնէինք:  Դարձեալ ուզում եմ շեշտել, որ իմ նպատակը ոեւէ մէկին նսեմացնելը չէ, այլ ապրուած իրականութիւն է:

Յիշում եմ Ստալինի մահուան օրը, քոյրս կանուխ դպրոցից տուն եկաւ լացած, կարմրած աչքերով ու յայտնեց, որ Ստալինն է մահացել, իրենց տուն են ուղարկել: Ողջ երկիրը սգում էր` բացի մեր ընտանիքից, եւ վստահ եմ` մեր նման հազարաւոր հայրենադարձներ էլ: Մայրս բարկացաւ քրոջս վրայ, կարգադրեց լուացուել, եւ մեծ մօրս հետ սկսեցին փախլաւայ պատրաստել, ընտանիքով տօնում էինք դահիճի մահը` կարծելով, որ նրա մահով կը բացուեն սահմանները, մենք էլ կը վերադառնանք ետ`  արտասահման: Սակայն ժողովուրդն արդէն խեղաթիւրուել էր, մատնութիւնները դեռ շարունակւում էին, չքաւորութիւնը` նոյնպէս: Մեր հարեւանները ասում էին, որ միայն տօն օրերին էին միս ուտում, եւ միայն Նոր տարուայ սեղանները առատօրէն զարդարում, այն էլ ոչ ընտանիքի անդամների, այլ` հիւրերի համար, իսկ երեխաները գլխիկոր, կարօտ աչքերով կանգնում էին սեղանների մօտ` իրաւունք չունենալով ձեռք տալ սեղանին շարուածներին մինչեւ տօների վերջը, եթէ որեւէ բան աւելացած լինէր:

Մի տարի հայրս ինձ իր հետ տարաւ իր գործարանի աշխատակիցներից մէկի տուն շնորհաւորանքի, կարգն այդպէս էր, պէտք էր այցելել, եթէ ոչ` այդ կը նկատուէր որպէս անարգանք: Մայրս խորշում էր այդ սովորութիւնից եւ փոխարէնը ինձ ուղարկեց, որ հայրս պատրուակ ունենայ շուտ տուն գալու: Մենք հօրս հետ նստած էինք սեղանի մօտ, իսկ իմ կողքին կանգնած էր տանտիրոջ երեխան: Մայրս մեզ դաստիարակել էր այնպէս, որ ամօթ էր ուրիշի տանը ուտելը: Տանտիկինը ինչ որ առաջարկում էր, ես քաղաքավարի ժպիտով մերժում էի, յետոյ նա ստիպուած մանտարին, չիր, չամիչ փաթաթեց, որ հետս տանեմ: Իմ կողքին կանգնած տանտիրոջ երեխան թեւիցս քաշելով` շշուկով ինձ խստիւ զգուշացրեց, որ չվերցնեմ, որպէսզի իրեն մնայ: Ես առանց հասկանալու, թէ ինչո՛ւ էր ինձ արգելում, մօրս դաստիարակութեան հաւատարիմ` կրկին մերժեցի:  Յետոյ մայրս բացատրեց, ու ես գոհ էի, որ չէի վերցրել:

Այնինչ, Նոր տարուն մենք տեղացիների պէս սեղան չէինք շարում, եկողին մենք` երեխաներս, շարքով, ծնողներիս բերած ֆրանսական վարդագոյն փոքրիկ գաւաթներով (որոնց նրանք ծաղրանքով մատնոց էին անուանում) սկուտեղի մէջ քոնեաք էինք հրամցնում ու մեծ մօրս պատրաստած աննման քաղցրաւենիքները, որը դարձեալ ծաղրի էին ենթարկում: Ինչպէս ասացի նրանք սովոր էին ուտել- խմելուն, յաճախակի պարտքով բացուած առատ սեղաններին: Ծնողներս այդպէս էլ չընդօրինակեցին այդ սովորութիւնը:

Մենք ընտանեօք նշում էինք Սուրբ Ծնունդը` երգելով, արտասանելով, քոյրիկիս հետ բեմադրութիւն ներկայացնելով: Եկեղեցի էինք յաճախում, բոլորս պարտադիր աղօթքով էինք քնում եւ աղօթքով սեղան նստում: Մեր կնունքը, նշանադրութիւններն ու պսակադրութիւնը տէր հօր օրհնանքով էր կատարւում:

Մեծ քրոջս շատ կանուխ ամուսնացրին Գոնիայի ջարդից ճողոպրած, մեզ հետ ներգաղթած ընտանիքի միջնեկ զաւակի հետ:

Հերթը իմն էր, բայց խախտեցի մեր ընտանեկան աւանդոյթը` չամուսնանալ տեղացու հետ:  Թէեւ ընտրեալս վանեցու շառաւիղ էր, սակայն վաղ գաղթած լինելով` որդեգրել էին տեղի սովորոյթները եւ նաեւ դիրքի բերումով իրենց հայաստանցի էին համարում: Հայ երկու ճանաչուած անձերի Սիլվա Կապուտիկեանի եւ Շիրազի որդու Արայի հետ էի ամուսնանալու: Ծնողներս սարսափի մէջ էին, նրանց համար անընդունելի էր նշանաւոր համայնավարի հետ խնամի դառնալը: Գիտէին, որ առանց եկեղեցու պիտի ամուսնանանք, քանի որ Սիլվա Կապուտիկեանը իր դիրքով չէր կարող թոյլ տալ, որ որդին եկեղեցում պսակադրուի, դա հակահամայնավարական արարք էր, վստահաբար` պատժի արժանի: Սակայն մայրս պնդեց, որ տէր հօր օրհնանքն անհրաժեշտ է, այլապէս համաձայն չեն մեր ամուսնութեան, եւ Սիլվան տեղի տալով` տէր հայրը մեր պսակադրութիւնը մեր տանը կատարեց: Բայց, ինչպէս երեւում է, տան պսակադրութիւնը զօրաւոր չէր եւ շուտով մենք բաժանուեցինք:  Ամենահետաքրքիրն այն է, որ մինչ բաժանումը մեր սովորութիւններն ու կենցաղը այնքան գնահատող ու հիացող Սիլվան, որը պարծենում էր իր հայրենադարձ խնամիներով, բաժանումից յետոյ յանկարծ իր համար էլ կրկին դարձանք «ախպար», իսկ Արայի համար` «ախպար շուն»: Մայրս իրաւացի էր, որ մենք չէինք կարող մերուել իրենց հետ, քանի որ բոլորովին այլ արժէքներով էինք մեծացել: Մեզ համար ազգային սկզբունքները, ընտանեկան սրբութիւնը, բարոյականութիւնը, իրարու հանդէպ յարգանքն ու սէրը, հոգատարութիւնը ամենագլխաւորն էին: Այս բոլորը չեմ բացայայտում ոեւէ հայաստանցու վիրաւորելու միտումով, այլ արձանագրում եմ ամէն քայլափոխին մեր` արեւմտահայերիս ապրած վիրաւորանքը: Եւ չկարծէք` այն եղել է թուր ու թուանքով պայքար, բացայայտ թշնամութիւն, այլ եղել է մտածելակերպի, սկզբունքների, կենցաղի, աւանդոյթների երկկողմանի տարբերութիւն եւ բնականաբար` մերժում:

Միայն տարիներ յետոյ, երբ արտասահման երթեւեկի հնարաւորութիւն տրուեց տեղացիներին եւ ծանօթացան հայութեան գործունէութեանը, նրանց ներդրումին` օտար երկրներում, յատկապէս Հայ դատում, փոխուեց իրենց արհամարհանքը հայրենադարձների հանդէպ, իրենց մէջ էլ արթնացաւ հողի ու հայրենասիրութեան ոգին, վկան` 1965թ. զարթօնքը, սակայն «ախպարէ պիտակը, որը յետոյ իրենք սրբագրում էին` ասելով, որ այն  նոյն «եղբայր» իմաստով է ասուել, որին արեւմտահայերս «ախպար» էինք անուանում: Սակայն դա միայն արդարացում էր, որովհետեւ մինչեւ օրս էլ դեռ ցաւալիօրէն շրջանառում է իրենց բառապաշարում` մեզ յիշեցնելով մեր ցաւոտ անցեալը:

Աւելի ուշ, երբ անուանի մտաւորականներից շատերը սկսեցին այցելել մեր տուն, տեսնելով մօրս կրթութիւնն ու գիտելիքները, մեր ընտանիքի նիստն ու կացը` ընդունում էին, որ հայրենադարձները մեծ կրթութիւն, գիտութիւն, կենցաղավարութիւն, ճաշատեսակներ, մինչեւ անգամ սուրճ, ազգային իրենց աւանդոյթները եւ կարեւորը` հայրենասիրութիւն բերեցին իրենց հետ, եւ վատ էին զգում, որ այդքան ցաւ են պատճառել մեզ:

Վեց տարի առաջ 2011թ յայտնի գրականագէտ, իսահակեանագէտ փրոֆ. Աւիկ Իսահակեանը առաջին անգամ անդրադարձաւ հայրենադարձների մասին իր «մեր ախպարները» յօդուածով, որով գնահատում էր նրանց ներդրումը մեր երկրի կեանքում, սակայն նրանց կրած ցաւի, վիրաւորանքի եւ դժուարութիւնների մասին չէր խօսում: Այդ ամէնի մասին չխօսուեց նաեւ սփիւռքում` քաջ գիտենալով նրանց կրած տառապանքը, հակառակը, սփիւռքն էլ մերժեց վերադարձողներին` նրանց խորթ նկատելով, կարծես նրանք արեւմտահայ չէին եւ աւելի խորացրին նրանց կրած վիրաւորանքները: Եզրակացութիւնն այն է, որ մենք` հայերս իրար չենք ընդունում, եթէ նոյն համայնքից չենք:  Պետականութեան բացակայութեան վնասներից մէկն էլ որպէս ընդհանուր ազգ մէկ դիմագծի մէջ իրար չնդունելն է, որքան էլ տարածային տարբերութիւններ լինեն:

Մայրս, Ամերիկայում էլ, երբ լսում էր, որ երեւանցիները վատ են վերաբերւում Սումկայիթից, Պաքուից, Ղարաբաղից գաղթածներին, վերյիշում էր իրենց ապրումները եւ զարմանում, որ ժողովուրդը ամենեւին չի փոխուել իր մտածելակերպով, եւ ցաւ էր զգում, որ այդ նախճիրից փրկուածները հոգեկան մէկ այլ ապրումների ճանապարհով են անցնելու:

Իսկ ամենահետաքրքիրն այն էր, որ հայրենիքում այդքան երկար տարիներ պայքարով ապրելով` արտասահմանում մեզ ընդունեցին որպէս հայաստանցի, եւ մինչեւ օրս առաջին հարցումը ինձ լինում է` «Հայաստանցի՞ ես»: Մենք արդէն անցել էինք այդ երկակի ճանապարհը եւ դիմադրողականութիւն ունէինք դրա դէմ եւ միշտ վերեւից էինք նայում այդ հարցումներին, քանի որ գիտէինք, թէ ի՛նչ արժէքով ենք պահել մեր արեւմտահայութիւնը: Յաճախ էի մամայիս հարցնում, թէ արժէ՞ր այդ հոգեկան դառը ապրումներով պահել մեր արեւմտահայութիւնը, քանի որ ամէնուրեք հայ համայնքներում խտրականութիւն կայ, նա գտնում էր, որ ճիշդ էր վարուել: Արեւմտահայութիւնը իր արմատներն էին, նա չէր կարող հրաժարուել իր արմատներց:

Իրապէս դառը ճակատագիր ընծայուեց արեւմտահայութեան, որը երկիր, գերդաստան, ունեցուածք, պատմութիւն կորցնելուց յետոյ մի մասով դեռ քայքայւում է օտար ճանապարհներին, իսկ միւս կէսը, որը լուսեղէն երազներով, փայփայելով իր դարաւոր երկրի գոյութիւնն ու պատմութիւնը, իր սրտի խորը ծալքերում թաղելով ապրած արիւնալի կեանքը` նոր յոյսերով վերադարձաւ իր երկիրը ծաղկեցնելու, իր կարօտը այդ փոքրիկ տարածքից առնելու, սակայն փշալարերով պատնէշեցին նրանց` միշտ զգացնելով, որ երկիրը իրենց չի պատկանում, նրանց հեռացման պատճառը դառնալով:

Երեւի դա էր պատճառը, որ հայրենի հողում ապրելով հանդերձ, ես միշտ կարօտում էի իմ հայրենիքը, որովհետեւ երբեք թոյլ չեն տուել, որ մենք մեր երկրի տէրը զգանք, մեզ ընդունել են որպէս օտար, աւելորդ տարր, եւ որը դժբախտաբար շարունակւում է մինչեւ այսօր: Հայրենադարձ շատ յայտնի արուեստագէտներ երկար տարիներ տառապեցին այդ պատնէշը կոտրելու համար, թէեւ յաղթահարեցին, բայց կարող էին այդ ողջ ուժը ներդնել իրենց ստեղծագործութիւններով աւելի օգտակար դառնալու երկրին ու նրա զարգացմանը:

Մայրս իր արեւմտահայ կրթութիւնն ու բարքերը իր հետ բերեց Ամերիկա, ուր շարունակեց ապրել նոյն ձեւով, ինչպէս ժառանգել էր իր հայրենի հողից ու ծնողներից  եւ մինչեւ մահ մնաց անհողդողդ, մարաշցու առիւծը իր հոգում քանդակուած: Մինչեւ իր կեանքի վերջը աշխարհի հետ հաղորդակցուեց` զարմացնելով եւ հիացնելով իր անպարփակ հետաքրքրութեան տարողութեամբ, մնաց անմնացորդ սիրով կապուած մայր իր արդէն մայր ու մեծ մայր` դարձած զաւակների համար, անգնահատելի մեծ մայր` իրեն պաշտող թոռների եւ ծոռների համար: Սերտ բարեկամութիւն ստեղծեց ամերիկացի իր շրջապատի հետ, որոնք կապուեցին իրեն եւ ունկնդիր եղան հայութեան պատմութեան իր տուած դասերին, հիացան ու մինչեւ օրս փնտռում են փորձառութեամբ հարուստ նրա հետաքրքիր զրոյցները, համով ուտելիքներն ու սրտաբաց հիւրընկալութիւնը: Վստահաբար նա միակն էր Ամերիկայում, ում համար ամերիկացի իր բժիշկները գալիս էին տուն, երբ անհանգիստ էր զգում, հիւրասիրում էր նրանց իր իւրատեսակ ուտելիքներով, ըստ իր սովորութեան, բաժին տալիս իրենց հետ տանելու, որի մէջ անպայման տեղ ունէր հայկական քոնեաքը: Այսպիսին էր մայրս` մարաշցու իր անընկճելիութեամբ, իր օրէնքներով ու իր հաւատամքով ապրող:

Չեմ կարող չյիշատակել մօրս մէկ այլ անհերքելի յատկութիւնը, որը արեւմտահայութեան առաւելութիւններից էր, նրա խոհարարական կարողութիւնը: Ես միշտ ասել եմ, որ արեւմտահայ իւրաքանչիւր մայր իր կերակրատեսակով կը մրցի այսօրուայ մեծագոյն խոհարարների հետ, իսկ մայրս անկասկած կը շահէր մեծագոյն մրցանակը: Անհաւատալի ձեռքեր ունէին մեծ մայրս, մայրս եւ իմ ճանաչած բոլոր արեւմտահայ մայրերն ու մեծ մայրերը:

Չկայ այլեւս մայրս, չկայ իր ստեղծած ջերմ, սրտաբաց տունը, որը հօրս բարձրաձայն ծիծաղով էր միշտ լեցուած լինում, մեծից փոքր մտնում էինք ազատ, աղմուկով, անկաշկանդ, առանց հարցումի` խառնում ամէն տեղ, ամէն ինչ, բեռնաթափւում լաւ թէ վատ մեզ տանջող իրավիճակներից` իր հետ կիսելով դրանք եւ ջերմացած` հեռանում էինք ծանրաբեռնուած իր իմաստուն, բարի խորհուրդներով, մեր բոլորի համար հոգատարութեամբ պատրաստուած արտակարգ համեղ ուտելիքներով, իր մօտ թողնելով մեր հոգսերի բեռը: Հօրս մահից յետոյ էլ մեր տունը շարունակում էր լուսաւոր, պայծառ մնալ` հաստատելով, որ մայրերն են տունը տուն դարձնում:

Չկայ այլեւս մայրս, չկայ իր իմաստուն շունչը, չկայ բոլորիս այնքան սիրելի ու հարազատ ջերմ հայեացքը, նրա ծիծաղկոտ աչքերը, բայց կայ իր թողած բարի, օգնող, առատաձեռն ու հիւրասէր համբաւը: Կան Մարաշը, Սեբաստիան` իրենց աւանդոյթներով ու մարդկանցով, կան իրենից մեզ փոխանցուած արեւմտահայ բառն ու պատմութիւնները, ձեռագործներն ու երգերը, իր հաւասարակշռուած, իմաստուն ու անչափ բարի խորհուրդները:

Մայրս իր երկար կեանքում գոնէ մէկ ակնթարթ չապրեց իր համար, երբեք չխնայեց իրեն, յոգնած թէ հիւանդ, անքուն` իր ողջ էութեամբ անմնացորդ նուիրուեց իր ընտանիքին, իր զաւակներին, թոռներին, ծոռներին, մինչեւ իսկ` իր փեսաներին, որոնց ընդունեց ու սիրեց իր զաւակների պէս, բոլորին բաժանեց իր էութիւնից, իր հոգու ծով անյատակ սիրուց, իր մայրական ուշադրութիւնից, ոչ մէկ կաթիլ պահելով իրեն:

Մինչեւ իսկ իր մահով կեանք պարգեւեց մեզ: Մօրս մահուան օրերին ամուսինս էլ կեանքի ու մահուան պայքարի մէջ էր հիւանդանոցում: Մօրս մահուան օրը ամուսինս ետ` կեանքի եկաւ: Եւ ինձ թւում է` մայրս իր կեանքը իր սիրած փեսային պարգեւեց, որ իր զաւակը չայրիանայ: Իր մահով անգամ մայրս մտածում էր մեր մասին: Մայրերը այսպէս են լինում` եւ հազա՛ր փառք այդ մայրերին: Երանի բոլոր մայրերը այսպէս լինէին:

Մօրս յիշատակին նուիրուած իմ այս գրութեամբ ես խնկարկում եմ նաեւ մեզնից հեռացած բոլոր մայրերին, ում չեմ ճանաչում եւ յատկապէս ում ճանաչել եմ իմ արդէն երկարատեւ դարձող կեանքի ընթացքին, լսել իրենց կեանքի տխուր պատմութիւնները, որը տարբեր չէր իմ մեծ մօր եւ մօրս ապրած կեանքից,  հիացել եմ իրենց կամքով ու հաստատակամութեամբ եւ ինձ հարստացած եմ զգում իրենց հետ շփուելուս համար: Թող յաւիտեան լուսաւորուի իրենց հոգիները, որոնք դժուարութեան ու դառնութեան մէջ անգամ լուսաւոր գաղափարներով օժտեցին մեզ, որվքեր անմնացորդ նուիրուեցին իրենց զաւակներին, ովքեր արեւմտահայ ոտնատակ եղած պատմութիւնը մոխիրներից ու արիւնից փրկած` մեզ յանձնեցին, ովքեր մեր երկրի ու մարդկութեան համար արժանի զաւակներ դաստիարակեցին:

Այս երկրի վրայ մայրս ապրեց տիեզերական զգացումներով` հանդէպ իր կորցրած հայրենիքին, հանդէպ իր ծննդավայրին, իր ամուսնուն ու մօրը, իր զաւակներին, իր ազգին, ապրեց մարդասիրութեան, նուիրումի հիւրընկալութեան մեծ չափանիշներով եւ ստեղծեց մի ընտանիք` հինգ զաւակներ, ութ թոռներ, եօթ ծոռներ, բոլորով անխտիր սիրեցինք, պաշտեցինք իրեն ու հիմա կարօտը խեղդում է մեզ:  Բայց վստահ եմ` տիեզերական անհունից նրա բարի հոգին հետեւում ու օրհնում է մեզ եւ Մեծիկիս հետ միասին շարունակում առաջնորդել մեզ դէպի բարին, ազնիւը, որ չհեռանանք մեր արմատներից, չմոռանանք մեր երդումը, որ` տէր դառնանք իրենց եւ մեր սերունդների կորուստներին, որ` չընկճուենք ու շարունակենք մեր պայքարը` վերջապէս հանգիստ պարգեւելու իրենց:

Մա՛յր, մինչ դու տիեզերական անհունից հսկում ես մեզ, ես դեռ խճճուած քո պարգեւած կեանքի բարդոյթների մէջ փորձում եմ գտնել այս կեանքի առեղծուածների պատասխանը, փորձում եմ հաշտուել քո բացակայութեանը, փորձում եմ չշեղուել այն ճանապարհից, որով մեզ առաջնորդել ես եւ վառ պահել կեանքի այն լոյսը, որը փոխանցել ես մեզ:

Մա՛յր, ներիր, որ քո ապրած 96 փառահեղ տարիները ես կցկտուր բառերի վերածեցի, դու միշտ կատարեալի ձգտող ես եղել եւ չես ներել թերին: Բայց մի՞թէ հնարաւոր է այդ տարիները բառերի ու պատկերների մէջ պարփակել, դրանք յագեցուած են քո եւ քո ժողովրդի սրտի տրոփիւնով, հոգու ու մտքի խորը ապրումներով, զգացումների մի ամբողջ ովկիան, որը չի տեղաւորւում իմ իմացած բառապաշարում, դա այնքան ծաւալուն է, որքան քո ապրած 96 տարիները, որ միայն դու կարող էիր պատմել քո հանդարտ, քո իւրայատուկ յուզիչ ջերմութեամբ: Միայն դու գիտէիր, թէ ինչպէ՛ս բարձրահասակ ձիգ աղջնակից դու կծկուեցիր, փոքրացար, իսկ քո հինգ զաւակները ձգուեցին ու խլեցին քո հասակը: Ես չեմ կարող դա բառերի վերածել: Չեմ կարող բառերի վերածել, թէ դու ինչպէ՛ս դիմադրեցիր կեանքի հարուածներին եւ մնացիր այդքան լաւատես, հաւասարակշռուած ու մարդասէր: Բայց դու արդէն կարիքը չունես այդ բոլորը պատմելու, դու ապրել ես այն եւ զաւակներդ, թոռներդ  ու ծոռներդ են սկսել պատմել քո մասին: Վստա՛հ եղիր, մա՛յր, որ այն շարունակուելու է:

(Շար. 4 եւ վերջ)
16 հոկտեմբեր 2017թ.