Ստեփան Զօրեանի
Բացման Խօսքը
Հոկտեմբեր 18-ին խոր ցաւով իմացանք Հայաստանի գրականութեան ամէնէն աւագ դէմքերէն` բազմարդիւն գրագէտ Ստեփան Զօրեանի մահուան գոյժը:
Ծնած էր 1890 թուականին, Ղարաքիլիսէի մէջ եւ տասնըեօթը տարեկանէն ասդին, ամբողջ վաթսուն տարի իր ուժերը նուիրաբերած` գրականութեան, հեղինակելով, թարգմանելով, ոգեւորելով եւ ուսուցանելով:
Ծնունդով օժտուածներէն էր Զօրեան, որ առաջին մէկ օրէն գրաւեց ժամանակակից կուռքերուն` Թումանեանին, Շիրվանզադէին եւ այլոց ուշադրութիւնը եւ վայելեց անոնց գործօն քաջալերանքը:
Իր բնատուր շնորհները կիրարկելով` ինքզինք չմաշեց Զօրեան, այլ անոնց աճման եւ ճիւղաւորման համար անդուլ ճիգեր թափեց` ուսումնասիրելով մեր հին ու նոր գրականութեան լաւագոյն նմուշները եւ բանալով նոյն ատեն միտքն ու ջիղերը համաշխարհային գրականութեան վճիտ աղբիւրներուն դիմաց: «Իմ սիրելի գրողներն էին` Լեւ Թոլսթոյը, Տոսթոյեւսկին, Չեխովը, Ֆլոպերը եւ Մոփասանը»:
Հայ եւ օտար գրականութեան մէջ մխրճուելու եւ անոնց լաւագոյն աւանդները իւրացնելու իր ջանքը մեծապէս անդրադարձաւ իր գրչին վրայ` հարստացնելով իր լեզուական մշակոյթը, ոճը եւ ոճին նրբերանգները:
Սկսաւ հին գիւղը նկարագրելով, հին գիւղի «մանր», «տխուր» մարդիկը, ապա ձեռք նետեց քաղաքացիական կռիւներուն, յետոյ «վերափոխուած» մարդոց մօտեցաւ, բայց գրականութեան ճամբան հարթ չեղաւ իրեն համար, հրատարակած ամէն գործ գրական դիրքերէ չդիտուեցաւ, ինք եւս, ամէնուն պէս, ենթարկուեցաւ «վերափոխուած» մարդոց վարչակարգին ստեղծած «միաչանի, միոտանի» քննադատներու քսու բանսարկութիւններուն, վերագրումներուն, յարձակումներուն, դառնացաւ, չըսաւ ամէն բան, գրածներէն ամէնքը չտպեց: Յուզիչ են 1921-ին գրուած ու նոր միայն, իր երկերու ութերորդ հատորին մէջ տեղաւորած «Ամիրեանի ընտանիքը» վէպին առիթով գրած բացատրական տողերը:
Իր «Յեղկոմի նախագահը» պատմուածքը եւ «Գրադարանի աղջիկը» անուն վիպակը խստօրէն քննադատուած էին արդէն: «Յօդուածագիրը ինձ կը մեղադրէր դարձեալ գոյութիւն չունեցող եւ պարզապէս շինծու մեղքերու համար: Այդ յօդուածը, բնականաբար, դարձեալ ազդեց տրամադրութեանս վրայ, եւ ես թողեցի այդ վէպը բոլորովին մշակելու միտքը` խորհելով, որ անպայման թշնամական դիրք կը բռնեն, հետեւաբար որոշեցի` ժողովրդական առածի նման` «Ո՛չ գլուխ ունենալ, ո՛չ էլ` գլխացաւ»:
Մենք քիչ բան գիտենք, բայց Աստուած միայն գիտէ, թէ քանի՜ անգամ Հայաստանի գրողը գլխացաւ չունենալու համար մոռցաւ իր գլուխը, եւ, ո՛վ գիտէ, ի՜նչ գլուխ-գործոցներ չգրուեցան պարզապէս անոր համար, որ` «Այդ օրերին գրական քննադատութեան քմահաճ եւ նեղմիտ վերաբերմունքը ազդեցին տրամադրութեանս վրայ»:
Պատճառը այս չէ՞ր արդեօք, որ ուրիշներու կարգին, Ստեփան Զօրեան եւս ամբողջ թափով մխրճուեցաւ պատմական շրջաններու մէջ: Հայաստանը իր մեծ տագնապողներով, բերդերով, եկեղեցիներով, խորհուրդով, ուրոյն ճակատագրով ու լինելութեամբ սեւեռելու եւ իմանալի դարձնելու համար Զօրեան մտաւ հին ժամանակներու եւ հոգիներու մէջ եւ անոնց շրթներով տուաւ նոր ու յաւիտենական պատգամը.
– Մե՛նք պիտի լինենք մեր նեցուկը, սպարապե՛տ, մե՛նք: Ստեղծենք մեր ներքին նեցուկը:
Յարգա՛նք իր յիշատակին:
Հայ գրականութիւնը դարերի ընթացքում, իր սկզբնաւորութեան օրերից, 5-րդ դարից, մեր ժողովրդի համար եղել է հայրենիքի նման նուիրական սրբութիւն, քանի որ ժողովուրդը նրա մէջ տեսել է իր վշտերի եւ ուրախութիւնների, իր յոյզերի ու յոյսերի եւ ինքնաճանաչման արտայայտութիւնը ու յաճախ մեծ հեղինակներին համարել է մարգարէներ, ոմանց նոյնիսկ սրբացրել, ինչպէս` Խորենացուն, Եղիշէին, Նարեկացուն:
Պետականութիւն չունեցած դարերում մեր ժողովուրդը ապաւինել է յաճախ գրականութեանն ու գրողներին, որոնցից շատերը եղել են նրա հոգեւոր առաջնորդները, նրա ազատութեան երգիչները, նրա վերածնութեան թրուպաթուրները, ինչպէս 19-րդ դարում` Աբովեան, Նալբանդեան, Պատկանեան, Րաֆֆի, մինչեւ մեր նոր` խորհրդային պետականութեան ստեղծումը:
Նոր պետականութեան պայմաններում աւելի եւս մեծացաւ գրականութեան ու գրողների դերը. գրողները շրջապատուեցին սիրով ու սպասելիքներով. ստեղծուեցին անգամ կազմակերպութիւններ` նրանց աշխատանքը դիւրացնելու:
Այստեղ երկար կանգ առնելու կարիք չկայ, քանի որ բոլորը գիտեն խորհրդային տարիների գրականութիւնը, նրա կատարածը ու գիտեն նաեւ, որ տարեցտարի, համագումարից համագումար, աւելանում է մեր գրողների թիւը, աւելանում ու խորանում է արուեստի ըմբռնումը: Այնպէս որ, նախորդ շրջանների համեմատութեամբ, այսօր մեր գրականութեան թեմատիկան դարձել է աւելի բազմազան, գրողներն աւելի ուշադիր են խօսքի արուեստին. այլ կերպ ասած, ճառն ու պլակատը տեղի են տալիս պատկերաւոր խօսքին եւ նուրբ յօրինուածքին: Բայց եւ այնպէս մեր գրողները դեռ շատ անելիքներ ունեն եւ մեծ պարտք` մեր ժողովրդի հանդէպ:
Ես գիտեմ` արուեստի համար չկայ հին ու նոր նիւթ, բայց ցանկալի է այսօրուայ գրական երկերում աւելի տեսնել մեր ներկայ իրականութեան գեղարուեստական պատկերը, մեր այսօրուայ մարդուն` իր մտայնութեամբ, իր հոգեբանութեամբ ու ձգտումներով: Այդ մարդը սակաւ է երեւում: Աւելի՛ն. մեր նոր գրականութեան մէջ պակասում է հարուստ մտաւորականով, լիարիւն մարդը… Այս պարտքը պիտի հատուցեն անշուշտ նոր սերնդի գրողները: Նրանք մեր նոր կեանքը, իր դրական ու բացասական կողմերով, պիտի նկարագրեն աւելի բազմակողմանի ու ցայտուն:
Գալով վերջին տարիների գրական արտադրանքին, ես ճշմարտութիւնը յարգած լինելու համար պիտի ասեմ, որ այս եօթը տարիների ընթացքում մենք, ի հարկէ, գագաթներ չենք նուաճել, գլուխ-գործոցներ չենք ստեղծել, բայց մեր գրողներն ու գրականագէտները, այնուամենայնիւ, տուել են երկեր, որոնք արժանի են խորին ուշադրութեան, եւ որոնց անաչառ քննարկումը այստեղ` համագումարում, կը նպաստի, անշուշտ, մեր գեղեցիկ դպրութեան վերելքին, որպէսզի սրանից յետոյ ստեղծուեն այնպիսի գործեր, որոնք կարենան, իրօք, բաւարարել արուեստի բարձր պահանջները եւ, լինելով մեր կեանքի հարազատ արտայայտութիւնը, ունենալ համամարդկային հնչեղութիւն, ինչպէս ունէին եւ ունեն Շիրվանզադէի գլուխ գործոցները, Թումանեանի պոէմներն ու քառեակները եւ Իսահակեանի լիրիկան:
Այժմ մենք ունենք, ի հարկէ, լաւ գրողներ, շնորհալի, յուսատու երիտասարդներ: Սակայն պէտք է ձգտենք ունենալ գրող-արուեստագէտներ: Ոչ թէ` հետաքրքիր մոթիւներ ու դէպքեր շարադրողներ, այլ` արուեստի խորաթափանց վարպետներ, որ բաւարարեն ոչ միայն անպահանջկոտ ընթերցողների, այլեւ բարձր, խստապահանջ ճաշակները, ոչ միայն մեր հայրենակիցներին, այլեւ` օտարներին:
Եւ յոյսով եմ, որ այդ օրը հեռու չէ:
