«Եղբայրութեան» Զոհ Մեր Հողերը
Կամ Թիւերու Վրէժխնդրութիւն
Անդրկովկասի հանրապետութիւններու ստեղծման շրջանին, երբ 1936-ի ստալինեան սահմանադրութեամբ վերջնականապէս ճշդուեցան երեք հանրապետութիւններուն եւ ինքնավար շրջաններուն սահմանները, մեծ անիրաւութիւններ գործուեցան մեր հայրենիքին հանդէպ:
Անդրկովկասի հանրապետութիւններու ստեղծման շրջանին ազրպէյճանցիները քանակով մօտաւորապէս հաւասար են: Բայց հողերու բաշխումի ընթացքին հայաբնակ վայրեր ձգուած են Վրաստանին եւ Ազրպէյճանին: Ասոր պատճառով ալ Անդրկովկասի 187.740.6 քառ. քիլոմեթր տարածութենէն բաժին ինկած է.
Հայաստանին` 30.247.6 քառ. քմ հաւասար` 16,4 առ հարիւր
Վրաստանին` 69.525. քառ. քմ հաւասար` 37,3 առ հարիւր
Ազրպէյճանին` 85.968 քառ. քմ հաւասար` 46,3 առ հարիւր
Մինչդեռ, բնակչութեան տեսակէտէն, Անդրկովկասի ընդհանուր բնակչութեան 24,6 առ հարիւրը հայեր, 25,6 առ հարիւրը վրացիներ, 22,1 առ հարիւրը թաթարներ են. մնացեալը` զանազան ազգեր:
Ահա այն հողամասերը, որոնք Հայաստանի պատկանելով հանդերձ, Ռուսիան նուիրած է Ազրպէյճանին եւ Վրաստանին:
Շարուր Նախիջեւան.- Արարատեան դաշտի շարունակութիւնն է, որ միշտ պատկանած է Հայաստանին: Դեռ 1905-ի հայ-թաթարական կռիւներուն ատեն հոծ հայ բնակչութիւն կար եւ մեր հայդուկները ուժգին հարուած տուին համաթուրանական ծրագիրներուն: Հայաստանի Հանրապետութիւնը 1919-ին գրաւեց Շարուր Նախիջեւանը: Հոնկէ ստիպուեցանք աւելի ետ քաշուիլ, որովհետեւ այդ հողամասով Ռուսիան ուզեց կապուիլ Տաճկաստանի եւ Մոսկուայի (1921 մարտ 16) ու Կարսի (1921 հոկտեմբեր 13) դաշնագրերով Նախիջեւանը, Նախկրայ անունով, դարձուց ինքնավար շրջան, ենթակայ` Ազրպէյճանին: Մինչդեռ քարտէսին վրայ երբ նայինք, կը տեսնենք, որ այդ երկուքին մէջտեղ կայ Զանգեզուրը: Նախիջեւանը միացած չէ Ազրպէյճանին: Անարդարութիւն մը գործուած է, եւ ստեղծուած է անբնական վիճակ:
Հայ Ժողովուրդի Ներկայ Թուական Պատկերը
Խորհրդային Հայաստանի մէջ` 2.280.000
Հայաստանի դրացի կովկասեան երկիրներու եւ Ռուսիոյ մէջ` 1.500.000
Խորհրդային աշխարհէն դուրս գտնուող սփիւռքի հայութիւն` 1.500.000
Նախկրայի տարածութիւնն է 5355 քառ. քմ, բնակչութիւնը 1926-ին 104.960 էր, որոնցմէ 11.276-ը` հայեր: Համաշխարհային պատերազմէն առաջ հայերու թիւը 53.378 էր: Ասոնք ցրուած են Անդրկովկասի զանազան վայրերը:
Լեռնային Ղարաբաղ.- Հայ մելիքներու այս երկիրը դեռ այսօր ալ բացարձակ մեծամասնութեամբ հայաբնակ է: Նախկին Գանձակ նահանգին մէկ մասն է, 4200 քառ. քը տարածութիւն եւ 153 հազար 900 բնակիչներով (ըստ 1939-ի վիճակագրութեան):
1920-ին, երբ Ազրպէյճան խորհրդայնացաւ, Կարմիր բանակը Ղարաբաղ անցնելէ ետք մտաւ Նախիջեւանի շրջանը եւ պաշարեց Հայաստանը:
Հայաբնակ այս շրջանը, որ մօտ է Հայաստանին, ռուսերը զայն չդարձուցին ինքնավար շրջան մեր հայրենիքին համար, այլ զայն ենթարկեցին Ազրպէյճանին: Այդ որոշումը տրուեցաւ 1923 յունիս 7-ին, Ազրպէյճանի Կեդրոնական գործադիր կոմիտէին կողմէ, նախաձեռնութեամբ Գ. Կ. Օրջոնիկիծէի եւ Ե. Մ. Կիրովի:
Ախալքալաք եւ Լոռի.- Պատմական Ջաւախքն է Ախալքալաքը, իսկ Գուգարքի գաւառն է Լոռին: Երկուքն ալ տրուած են Վրաստանի: Մօտ են աւելի Ալեքսանդրապոլին քան թէ` Թիֆլիսի:
Ռուսերը առաջին անգամ 1831-ին վիճակագրութիւն կազմեցին, Ախալքալաքի, Ախալցխայի բացարձակ մեծամասնութիւնը հայեր էին:
1898-ին Լինչ, Հայաստան այցելելու ատեն, կը գրէր իր երկհատոր գրքին մէջ, որ Ախալքալաքի գաւառը ունէր 66 հազար բնակիչ, 58,000-ը` հայ։ Ախալցխա նոյն թուականին ունէր 15 հազար բնակիչ, 12.495-ը` հայ:
1918-ի հայ-թրքական պատերազմի շրջանին, երբ Հայաստան կ՛ենթարկուէր արշաւանքի, վրացիները մտան Ախալքալաք եւ Լոռիի շրջանը:
Լոռին Հայաստանի պատմական այն մասն է, որ հիւսիսի արշաւանքները միշտ դիմագրաւած է: Հոն կը գտնուին Հաղբատի ու Սանահինի նշանաւոր վանքերը:
1913-ի կովկասեան տարեգիրքը այս գաւառի բնակիչներու թիւը ցոյց կու տայ 155.900, վրացիները` 7533, իսկ հայերը` 63.148, մնացեալը զանազան ազգեր` յոյն, սիւննի, ռուս եւ այլն:
Լոռիի շրջանէն միայն Ալավերդին միացուած է Հայաստանին, իսկ երեք գաւառակները ձգուած են Վրաստանի:
Վիճելի հողամասերը եթէ միացուին Հայաստանի, ան պիտի ունենայ 47.764 քառ. քմ տարածութիւն: Իսկ Ազրպէյճան եւ Վրաստան դարձեալ պիտի մնան հողային տարածութեամբ աւելի ընդարձակ, առաջինը` 70.772 քառ. քմ, իսկ երկրորդը` 67.025 քառ. քմ տարածութեամբ:
Ս. Աստուածածնայ Տօնը
Լիբանանահայութիւնը մեծ ուրախութեամբ եւ ջերմեռանդ հաւատքով տօնակատարեց Ս. Աստուածածնայ Վերափոխման տօնը:
Շաբաթ, 12 օգոստոս, Պէյրութի եւ յատկապէս գիւղագնացութեան հայաշատ կեդրոններուն մէջ, Ս. Տիրամօր անուանակոչութեան առիթով, տեղի ունեցան ընտանեկան խրախճանքներ եւ հրավառութիւն:
Կիրակի, 13 օգոստոս, բոլոր եկեղեցիներու մէջ տեղի ունեցաւ հանդիսաւոր Ս. պատարագ եւ խաղողօրհնէք: Այս տարի եւս Պէյրութէն եւ գիւղագնացութեան վայրերէն հաւատացեալներու հոծ բազմութիւն մը, խուռներամ, ուխտի գնաց Պիքֆայա, կաթողիկոսարանի Ս. Աստուածածին եկեղեցին եւ խոր երկիւղածութեամբ հետեւեցաւ սրբազան արարողութիւններուն, որոնք տեղի ունեցան Խորէն Ա. կաթողիկոսի նախագահութեամբ:
Պատարագեց եւ քարոզեց լիբանանահայոց առաջնորդ Տաճատ արք. Ուրֆալեան:
Յաւարտ Ս. պատարագի, տեղի ունեցաւ աւանդական խաղողօրհնէք եւ Անթիլիասի Եկեղեցասէր տիկնանց խնամակալութեան կողմէ պատրաստուած մատաղի օրհնութիւն եւ բաշխում:
Նախորդ տարիներու պէս, կարգապահութեան հսկեցին Պուրճ Համուտի քաղաքապետութեան պատկանող ոստիկաններու ջոկատ մը եւ ՀՄԸՄ-ի սկաուտներ:
