«Կեանքի Ուղիներով»
Յեղաշրջում
Համազգայինի տպագրական գործը ատեն մը բոլորովին դադրեցաւ եւ պատրաստութեան երկար շրջանէ մը ետք, տարի մը կ՛ընէ ահաւասիկ, որ մամուլը կը դառնայ: Հրապարակի վրայ են արդէն Համաստեղի, Աղբալեանի, Վրացեանի ստորագրութիւնները կրող գրական, բանասիրական, պատմական թանկարժէք հատորներ, որոնք, շնորհիւ նաեւ իրենց տպագրական որակին, մէկ-մէկ վայելք կը հանդիսանան ընթերցողին:
Նման երկարաշունչ գործի մը համար արժէքներուն ընտրութիւնը առաջնակարգ կարեւորութիւն մը ունի եւ զանոնք արժեւորելու նախանձախնդրութեամբ կիրարկուած միջոցները` տպագրութեան մաքրութիւնը, թուղթին որակը, կազմին կոկիկութիւնը արհամարհելի ազդակներ չեն:
Այս մարզին մէջ Համազգայինը ոեւէ մէկուն նախանձելու պէտք չունի այլեւս: Նախանձելի՛ է:
Մինչեւ 60-ական թուականները, սփիւռքի հրատարակութիւններէն մէկտեղուած մեր գիրքերը, քիչ բացառութեամբ, թերթօնային էին: Այդ օրերուն սկսաւ նոր որակ մը մտնել տպագրական մեր գործին մէջ, եւ հայերէն գիրքերը, ճի՛շդ մեզի պէս, իրենց վրայէն դէն շպրտելով գաղթականական ցնցոտին, սկսան հպարտօրէն կանգնիլ մարդոց աչքերուն առջեւ:
Գեղեցիկ տպագրութիւնը, ի հարկէ, առանձին նշանակութիւն մը չունի: Կարեւորը գեղեցիկ գրուած գիրքը գեղեցկօրէն ներկայացնելու նախանձախնդրութիւնն է, որովհետեւ գէշ տպուած գիրք մը յաճախ գէշ գրուած գիրքի մը չափ հեռու կը պահէ ընթերցողը:
Այս կապակցութեամբ, օրինակ մը տալու համար, յիշեցնենք Օշականի «Մնացորդաց»-ը: Այդ մեծարժէք գործը ընթերցող չունեցաւ ո՛չ թէ անոր համար, որ բարդ կառուցուածք մը ունէր եւ խրթին էր ոճը, այլ` անոր համար, որ վանողական էր տպագրութիւնը: Ընդարձակ ցեխի մը մէջէն գուշակութիւններ ընելով` պիտի յառաջանար ընթերցողը, եւ ճիշդ այդ պատճառով մարդիկ խրտչեցան անկէ` զարգացնելով մեծատաղանդ գրագէտին կապուած անհասկնալիութեան աւելորդ առասպելը: Այո՛, որքան ալ արտաքին երեւոյթներուն կարեւորութիւն չտանք, պիտի ընդունինք սակայն, որ տպագրական փայլը ընթերցումի տրամադրող հրապոյր մը ունի՛ իր մէջ:
Համազգայինի հրատարակչականը գործին կը մօտենայ ա՛յս բծախնդրութեամբ, եւ սպասելի է, որ մեր դժբախտ օրերուն դժբախտ տպագրութիւններու ենթարկուած ծանրակշիռ գործերը եւս մտնեն իր ծրագիրին մէջ…
Համազգայինի տպարանէն նոր լոյս տեսաւ Ս. Վրացեանի «Կեանքի ուղիներով» շարքին Զ. հատորը, որ կ՛ընդգրկէ Հայաստանի Հանրապետութեան անկումին յաջորդող փետրուարեան դէպքերը:
Քովի հատուածը կը ներկայացնէ այդ ժողովրդական ապստամբութեան յաղթական ելքը դիմաւորող մեր ժողովուրդը` իր բոլոր խաւերով, մտայնութեամբ եւ հոգեբանութեամբ:
Նոր էինք դուրս եկել փողոց, երբ Արամեան ու Րաֆֆու փողոցների անկիւնում մեզ շրջապատեց աղմկայոյզ բազմութիւն: Քաղաքի յեղաշրջման հերոսներն էին` հրացաններով զինուած, ամէն գիրքի ու հասակի մարդիկ: Մէջտեղը, կառքում, նստած էր Մշեցի Սմբատը` վիրաւոր ձեռքը կրծքին: Շուրջը ամէնքը` ծանօթ ու հարազատ դէմքեր. ե՛ւ ծիծաղում էին, ե՛ւ արտասւում: Անզուսպ ուրախութեան արտասուք էր այդ: Ուրախութեան եւ յաղթանակի:
– Ուռռա՜… Կեցցէ՜…- թնդում էր ամէն կողմից անընդհատ:
Եւ անվերջ` գրկախառնութիւն ու համբոյր…
– Քաջազնունու մօ՜տ, տղե՜րք,- լսուեց յանկարծ չորս կողմից:
– Քաջազնունու մօ՜տ, Քաջազնունու մօ՜տ,- որոտաց բազմութիւնը, որ աճում էր արագօրէն:
Եւ մարդկային փրփրացող հոսանքը ուղղուեց դէպի Զաւարեան փողոցը` Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին նախարարապետի մօտ, որը այդ ժամին գտնւում էր իր եղբօր բնակարանում: Նոր էր դուրս եկել «չեկա»-ից, ուր հրաշքով միայն ազատուել էր մահուանից: Լուացւում էր, եւ դէմքը ծածկուած էր օճառի փրփուրով: Հէնց այդ վիճակում էլ յարձակուեցինք վրան: Ընդհանուր ցնծութիւն: Համբոյրներ… Տեսարանը անհունօրէն յուզիչ էր ու անմոռանալի…
Այստեղից թափօրը շարժուեց դէպի խորհրդարան: Մէջտեղից գնում էր կառքը, որի մէջ նստած էինք մի քանի հոգի: Շուրջը` ծով բազմութիւն: Զինուած ու անզէն մարդիկ վազում էին եւ անդադար կանչում.
– Ուռռա՜… Կեցցէ՜…
Մերթ ընդ մերթ թնդում էր «Մեր հայրենիք»-ը:
Ծովածաւալ բազմութիւնը լեցուել էր փողոցը եւ վարարած գետի պէս առաջ էր շարժւում: Կտուրները, պատուհանները, պատերը, ծառերը` ամէն ինչ բռնուած էր մարդկանցով: Կին, տղամարդ, ծեր, մանուկ դուրս էին թափուել: Եւ ամէն կողմ` անհաշիւ եռագոյն դրօշակներ…
Իմ կողքին, հօր հրացանը ուսին, կարմրած ու փայլուն աչքերով վազում էր Դրոյի տղան` 12-ամեայ Լիւթիկը եւ առանց յոգնելու` ճչում.
– Կեցցէ՜… Ուռռա՜…
Աբովեան փողոցի մօտ կառքը կանգ առաւ, այլեւս անկարելի էր առաջանալ: Պէտք էր իջնել: Մէկ էլ… բազմաթիւ ձեռքեր նետեցին ինձ օդի մէջ ու ծափերով, «կեցցէ»-ներով ու աղմուկով շարժուեցին առաջ: Յորդոր, աղաչանք, սպառնալիք` լսող չկայ: Ազատուելու ամէն ճիգ անցնում է ապարդիւն: Անշունչ առարկայի պէս քարշ էին տալիս, ձգում ու տրորում, բարձրացնում ու ձեռքից ձեռք նետում, գրկում ու համբուրում: Ինչ որ բան էին ասում, ինչ որ աղաղակում էին… Եւ ամբողջ տարածութեան վրայ, Աբովեան փողոցից մինչեւ խորհրդարան, հազար ու հազար բերաններ էին հնչեցնում «Մեր հայրենիք»-ը…
Այս անօրինակ ժխորի միջից երկու դէմք մնացել են յիշողութեանս մէջ առանձնապէս վառ ու անջինջ եւ, երեւի, երբեք էլ պիտի չմոռացուեն: Երկու համբոյր` ե՛ւ ուժեղ, ե՛ւ արտասովոր քնքշութեամբ լի, այդ օրուայ ամէնից յուզիչ համբոյրներն էին… Շահնազարեանի դեղարանի առջեւ, մայթի վրայ կանգնած էր Արտաշէս Չիլինգարեանը (Ռ. Դարբինեանը): Կանգնած էր անշարժ, հմայուածի պէս: Ե՛ւ թախիծ կար նրա թաց աչքերում, ե՛ւ երկիւղ, ե՛ւ անսահման երջանկութիւն: Իսկ քիչ հեռու լի լուսնեակի պէս փայլում էր Բաշխի Իշխանեանի դէմքը… Երկուսն էլ հրաշքով ազատուել էին մահից: Իսկական Զատիկը նրա՛նց համար էր այսօր…
Անասելի դժուարութեամբ բարձրացանք խորհրդարանի վերին յարկը, բոլոր սենեակների պատշգամբները բռնուած էին ցնծացող մարդկանցով: Նոր էի բարձրացել աստիճաններից, երբ մի համայնապարփակ գիրկ ուժգին թափով սեղմեց ինձ եւ ականջիս հնչեց ծանօթ մի ձայն.
– Պր. Վրացեան, այս օրը մեզ միացրեց յաւիտեան: Այլեւս ոչ ո՛ք, ո՛չ ոք չի կարող մեզ բաժանել իրարից…
Ժողովրդական կուսակցութեան ծանօթ պարագլուխ Գիւլնազարեանն էր` Դաշնակցութեան վաղեմի մի հակառակորդ:
Ինքնամոռացութեան ու հրճուանքի մէջ էին եւ միւս կուսակցութիւնների անդամները: Այստեղ էին, խորհրդարանում, բոլոր կուսակցութիւնների գործիչները` ե՛ւ հայ-ժողովրդական, ե՛ւ ռամկավար, ե՛ւ սոցիալիստ-յեղափոխական, ե՛ւ սոցիալ-դեմոկրատ, ե՛ւ հնչակեան, ամէնքը: Դժուար էր երեւակայել աւելի անկեղծ, աւելի բուռն ու սրտագին ուրախութիւն, քան` այս մարդկանց ուրախութիւնը: Մի մոգական ձեռք միացրել էր սրանց միեւնոյն զգացմունքի ու միեւնոյն գաղափարի շուրջը: Զգացմունքը` անսահման ու անվերապահ ատելութիւն էր դէպի բոլշեւիկները, եւ գաղափարը` Հայաստանի անկախութիւնը: Հազիւ թէ հայ հաւաքական կեանքում կարելի լինի ցոյց տալ ուրիշ աւելի կատարեալ ու աւելի սերտ համերաշխութիւն, քան` այդ օրը, որ տիրում էր Հայաստանում…
Խորհրդարանի պատշգամբից արդէն սկսուել էին ճառախօսութիւնները: Քիչ առաջ այստեղ էին եկել բանտից ազատուած ընկերները, եւ բազմութիւնը բուռն ոգեւորութեամբ ծափահարել էր հայ յեղափոխութեան ամենագաղափարական գործիչներից մէկի` Համօ Օհանջանեանի յուզումնալից ճառը:
Մի քանի խօսքով ես էլ ողջունեցի ժողովրդի յաղթանակը եւ յիշեցրի, որ ուրախանալու ժամանակը չէ: Գլխաւոր գործը դեռ առջեւն է: Թշնամին վերջնականապէս չէ ջախջախուած: Պէտք է շտապել նրան մահացու հարուածը հասցնելու: Րոպէն փափուկ ու պատասխանատու է եւ պահանջում է լինել պաղարիւն, զգաստ ու կարգապահ: Անհրաժեշտ է միացնել բոլոր կամքերն ու բոլոր ճիգերը` այնքա՜ն թանկ գնով ձեռք բերուած ազատութիւնը պաշտպանելու համար: Հայաստանի բովանդակ իշխանութիւնը գտնւում է Հայրենիքի փրկոթեան կոմիտէի ձեռքը, որը ժամանակաւոր յեղափոխական կառավարութիւնն է լինելու. պէտք է նեցուկ լինել նրան ու համախմբուել նրա շուրջը…
Պատասխանը եղաւ «Մեր հայրենիք»-ը…
Ս. ՎՐԱՑԵԱՆ
