ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Հայաստանի Հանրապետութեան գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի պատմութեան հիմնարկի միջոցներով 2016-ին Երեւանի մէջ լոյս տեսաւ Սեդա Տաճատ Օհանեանի «Իրաքի հայ համայնքը 20-րդ դարուն» գիրքը, բաղկացած` 292 էջերէ:
Ներածականին մէջ հեղինակը կը խօսի Հայաստանէն գաղթականական հոսանքներուն եւ Միջագետքի մէջ կազմաւորուած հայկական հին գաղութներուն մասին: Ան կ՛ըսէ, որ հայերու գոյութեան մասին անառարկելի պատմական տուեալներ կան սասանեան տիրապետութեան ժամանակաշրջանին: Տիզբոն մայրաքաղաքին շուրջ հայկական գաղթօճախ մը կազմաւորուած էր, բաղկացած` առեւտրականներէ, պետական պաշտօնեաներէ եւ պատանդներէ:
Արաբական տիրապետութեան ժամանակ մեծ թիւով հայեր բնակեցուեցան Պաղտատի արեւելեան թաղամասին մէջ, ուր անոնք վանք մը հիմնեցին:
Հեղինակը կը շարունակէ ըսելով որ Իրաքի հայ համայնքները կը սկսին բազմանալ 17-րդ դարէն սկսեալ: 18-րդ դարուն Իրաքի հարաւային նաւահանգիստները տարանցիկ առեւտուրի կեդրոններ կը դառնան:
Հայերը հետզհետէ բազմանալով Պաղտատի մէջ տարածուած են նաեւ քաղաքին հարաւային կողմերը, ուր 1852-ին կառուցուած է Ս. Երրորդութիւն եկեղեցին եւ բացուած Ս. Թարգմանչաց վարժարանը:
Հայ համայնքներ կազմաւորուած են նաեւ Պասրայի, Մուսուլի, Քերքուքի, Սիւլէյմանիէի, Զախոյի, Ամատիայի եւ Սուգ էլ Շիուխի մէջ:
Առաջին Համաշխարհային պատերազմի ընթացքին եւ այնուհետեւ Իրաքի գաղթօճախը ընդունած է Արեւմտեան Հայաստանի տարբեր շրջաններէ եւ յատկապէս Վասպուրականի գաւառներէն բռնագաղթուած բազմահազար հայեր:
***
Առաջին գլուխով Սեդա Օհանեան կը խօսի 20-րդ դարու իրաքահայ գաղթօճախի մասին:
Տէր Զօրէն ճողոպրած, Ռաս ուլ Այնէն, Տիարպեքիրէն եւ Սղերդէն Իրաք հասնող հայու բեկորները կը տեղաւորուին Պաղտատի եւ Պաքուպայի մէջ:
Պաքուպայի վրանաքաղաքը իր դպրոցով եւ եկեղեցիով կը դառնայ բնակավայրը հոծ գաղթականութեան մը:
Մուսուլ եղած է հայ աքսորականներու համակեդրոնացման կարեւոր վայր մը:
Նահր Օմարի վրանաւանը իր տասնամեայ գոյութեան ընթացքին ունեցած է իր եկեղեցին, դպրոցը եւ թատրոնը:
1921-էն սկսեալ ութ հազար գաղթականներ երեք շոգենաւերով պարբերաբար ներգաղթած են Հայաստան: Երկրորդ զանգուածային ներգաղթը տեղի ունեցաւ 1947-ին:
***
Իրաքահայ թեմը հինէն ի վեր եղած է տէրունի` Էջմիածնի թեմ, Նոր Ջուղայի Ամենափրկչեան վանքի իրաւասութեան ներքեւ. ինչպէս էր Հնդկաստանի թեմը: Իբրեւ հոգեւոր հովիւներ կը պաշտօնավարէին պարսկահայ եկեղեցականներ: Հետագային թեմը կապուեցաւ Պոլսոյ պատրիարքութեան:
Պաղտատի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ կառուցումը (1639-1640) կը նկատուի Իրաքի հայ գաղութի վերակազմութեան թուականը: Եկեղեցին կը համարուի Պաղտատի ամէնէն հին եկեղեցիներէն մէկը եւ ուխտատեղի է հայերու եւ նաեւ միւս քրիստոնեաներուն եւ այլ դաւանանքներու պատկանողներու համար:
Օհանեան կ՛ըսէ, որ Իրաքի թեմը Պոլսոյ պատրիարքարանին ենթարկուելէն ետք կառուցուած է Ս. Երրորդութիւն եկեղեցին, որուն օծումը կատարուած է 1852-ին: Եկեղեցին կը գործէր մինչեւ 1957:
Առաջնորդանիստ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին կառուցուած է 1957-ին, Ս. Կարապետ վանքը` 1973-ին: Իսկ Սրբոց Նահատակաց եկեղեցին կը գտնուի ազգային գերեզմանատան հողաշերտին վրայ:
Պասրայի մէջ ժամանակի ընթացքին հայերը ունեցած են երեք եկեղեցի. Ս. Աստուածածին, Ս. Ստեփանոս եւ երրորդ մըն ալ, որուն անունը անյայտ է: Քաղաքին հայոց գերեզմանատան մէջ 1973-ին կառուցուած է Ս. Յովհաննէս Կարապետ մատուռը:
Մուսուլի Ս. Էջմիածին եկեղեցին կառուցուած է 1857-ին. նոյն տեղը աւելի ընդարձակ եկեղեցի մը կառուցուած է 1968-ին, դարձեալ Ս. Էջմիածին անունով:
Քերքուքի մէջ առաջին հողակերտ աղօթատեղին կառուցուած է 1932-ին. իսկ 1952-ին կառուցուած է Ս. Աստուածածին եկեղեցին:
Զախոյի Ս. Աստուածածին եկեղեցին կառուցուած է 1932-ին. այնուհետեւ վերաշինուած եւ օծուած է 1969-ին:
Աւզրուկ հայաբնակ գիւղը հիմնուած է 1915-էն ետք եւ ունի իր Ս. Վարդանանց եկեղեցին:
Հաւրէզք զուտ հայաբնակ գիւղը հիմնուած է 1929-ին. ունեցած է իր եկեղեցին: Հետագային գիւղը դատարկուած է եւ եկեղեցին փուլ եկած: Գիւղը 2003-ին վերակենդանացաւ եւ ունեցաւ իր Ս. Սարգիս եկեղեցին:
Օհանեան կ՛ըսէ, որ 2003-ի դէպքերէն ետք, Իրաքի ինքնավար Քիւրտիստանի մէջ տիրող յարաբերական ապահովութեան շնորհիւ, հայ նոր համայնքներ կազմաւորուեցան Էրպիլի, Դհոքի եւ Սումէյլի մէջ: Դհոքի մէջ 2008-ին կառուցուեցաւ Ս. Ներսէս Շնորհալի եկեղեցին:
Ազգային առաջնորդարանին առընթեր կը գործեն Չքաւորաց օժանդակ մարմինը եւ եկեղեցապատկան մարմինը:
Հայ եկեղեցասիրաց կազմը հիմնուած է 1986-ին, նպատակ ունենալով նոր սերունդին մէջ զարգացնել հոգեւոր եւ ազգային դաստիարակութիւնը:
***
Սեդա Տաճատ Օհանեան կ՛ըսէ, որ կաթոլիկ համայնքը ձեւաւորուած է 17-18-րդ դարերուն: 18-րդ դարուն Պաղտատի մէջ գտնուած են 60-65 կաթոլիկ հայեր:
Տէր Զօրի արհաւիրքներէն ազատած Սինճար հասած են կաթոլիկ հայ գաղթականներ, որոնց մեծամասնութիւնը Մարտինէն էին: 1930-ին հոն կառուցուած է Ս. Գէորգ Նահատակ եկեղեցին:
1950-ական տարիներուն Իրաքի հայ կաթոլիկ համայնքը կը բաղկանար մօտաւորապէս 2000 անձերէ` Պաղտատ, Սինճար, Մուսուլ, Պասրա եւ Քերքուք:
Պաղտատի հայ կաթողիկէ համայնքը ունի երեք եկեղեցի: Մայր Վերափոխման եկեղեցին կառուցուած է 1844-ին: Յիսուսի Սուրբ Սիրտ եկեղեցին կառուցուած է 1937-ին եւ օծուած 1938-ին: Նարեկի Տիրամայր եկեղեցին կառուցուած է 2000-2001-ին:
Սեդա Օհանեան կը նշէ, որ Իրաքի հայ աւետարանական համայնքը ձեւաւորուած է Հայոց ցեղասպանութեան հետեւանքով Օսմանեան կայսրութեան այլ վայրերէն աւետարանական հայերուն Իրաք ապաստան գտնելով: Բողոքականներուն քանակը շատ փոքր եղած է, Իրաքի հայ աւետարանական միակ եկեղեցին հիմնուած է 2003-ին Պաղտատի մէջ:
***
Գիրքին երկրորդ գլուխով Սեդա Օհանեան կը խօսի իրաքահայ տնտեսական եւ հասարակական կեանքի մասին:
Միջագետքի մէջ հաստատուած հայ վաճառականները աշխուժ գործունէութիւն ունեցած են, եղած են հարուստ եւ ազդեցիկ: 17-18-րդ դարերուն Միջագետքի եւ Հնդկաստանի հայ վաճառականները փոխադարձ վաճառականութեամբ կը զբաղէին, որոնց սեփական նաւերը կը գործէին Պասրայի եւ Հնդկաստանի ջուրերուն վրայ:
19-րդ դարու վերջը եւ 20-րդ դարու առաջին կէսին, հայ վաճառականները մեծ ներդրում ունեցած են գաղութի զարգացման, եկեղեցաշինութեան եւ դպրոցաշինութեան մէջ:
Իրաքահայ կեանքէն ներս գործած են շարք մը հասարակական միութիւններ:
***
Գիրքին երրորդ մասով Սեդա Օհանեան կը խօսի կրթական եւ մշակութային կեանքի մասին:
Պաղտատի մէջ կը գործեն ազգային եւ կաթողիկէ վարժարաններ:
Ժամանակի ընթացքին կազմուած են թատերախումբեր Պաղտատի, Պասրայի, Մուսուլի եւ Քերքուքի մէջ:
Յիշատակութեան արժանի է Պաղտատի «Կոմիտաս» քառաձայն երգչախումբը: Նաեւ «Սայաթ Նովա» երգի պարի խումբը:
Իրաքահայ համայնքի հասարակական կեանքը հարուստ է իր նուագահանդէսներով եւ երաժշտական երեկոներով: Կազմակերպուած են նաեւ գրական-գեղարուեստական երեկոներ:
Պաղտատի մէջ բացուած են նաեւ հայկական տպարաններ եւ հրատարակուած են հանդէսներ ու պարբերաթերթեր: 2000-էն լոյս կը տեսնէ ազգային առաջնորդարանի «Կանթեղ» եռամսեայ պարբերականը:
Վերջաբանին մէջ Սեդա Օհանեան կ՛ըսէ, որ մինչեւ 2003-ի չարաբաստիկ դէպքերը Իրաքի գաղթօճախը բարգաւած էր ու բարեկեցիկ: Սակայն վերջին տարիներուն քաղաքական անապահով եւ տնտեսական աննպաստ պայմաններու հետեւանքով իրաքահայեր կը գաղթեն տարբեր երկիրներ:
