«Ծնունդը Ոչինչ Չգիտի Մահուան Մասին»

ՆԱԶԱՐԷԹ ԿԱՐՈՅԵԱՆ

Արտակեդրոն բնաւորութեան եւ արտակարգ տաղանդի տէր, վերացապաշտ գեղանկարիչ` Վահան Ռումելեանի ստեղծագործութիւնները սկսած են հետաքրքրութիւն ստեղծել Եւրոպայի, Ամերիկաներու եւ մինչեւ իսկ Ծայրագոյն Արեւելքի մէջ: Անոր արուեստը վիճելի է եւ տարբեր արուեստաբաններ տարբեր ձեւով կը վերլուծեն ու մեկնաբանեն զայն:

Վահան Ռումելեանի վերացականութիւնը խորհ է ու խորախորհուրդ: Ստորեւ կու տանք հայրենի արուեստաբան Նազարէթ Կարոյեանի մէկ ակնարկը, որ կը փորձէ իր սեփական տեսանկիւնէն մեկնաբանել այս տաղանդաւոր վերացապաշտի արուեստը ու առաւել եւս թափանցել անոր «Խորհուրդներէն» ներս:

1992 թուականին, երբ Վահան Ռումելեանը իր վրձնած կտաւներից մէկին տալիս էր «Ծնունդը ոչինչ չգիտի մահուան մասին…» անուանումը, գուցէ ամենեւին էլ չէր ենթադրում, որ դրանով աւարտում է ստեղծագործական մի ժամանակահատուած եւ յայտնւում մէկ ուրիշի մէջ: Հիմա` շուրջ 10-տարի յետոյ, վերոնշեալ ստեղծագործութեան բնորոշումից զատ, այդ վերնագրում թերեւս կարելի է տեսնել նաեւ յաւելեալ մի իմաստ արուեստագէտի կողմից` իր իսկ ստեղծագործութեան հետագայ ընթացքի ներզգայական կանխատեսման առումով: Քանզի դրան յաջորդած գործերն իրենց փլասթիքական առանձնայատկութեամբ էապէս այլ բնոյթի են: Եթէ մինչ այս եւ դեռ այս մէկում արուեստագէտի վրձնահարուածը հպանցիկ է, նօսր` այն աստիճան, որ շատ յաճախ անգամ նկատելի են խոզանակի առաձին մազահետքեր, ապա դրանից յետոյ այն դառնում է թանձր, հոծ ու կէտագծային: Սակայն խօսքը միայն գունաբծի կառուցուածքային առանձնայատկութեան մասին չէ, այլ` գուցէ նախեւառաջ այն մասին, թէ վերջինս փլասթիքական ինչպիսի շարժման արդիւնք է եւ նաեւ ինչ բնոյթի փոխյարաբերութեան մէջ է կտաւի հարթութեան հետ: Այս տեսանկիւնից դիտարկելու պարագային կարելի է ասել, որ եթէ վաղ շրջանի գործերում կտաւը ժեսթի բացայայտման առումով սոսկ անուղղակի միջոց է եւ վրձնահարուածների իրական ուղղուածութեան հանդէպ երբեմն այն աստիճան «զուգահեռ», որ թուում է, թէ հնար լինելու դէպքում այդ վրձնահարուածները աւելի շուտ կը հանգչէին ոչ թէ մակերեսին, այլ ինչ-որ մի մոգական ուժով կանգ կ՛առնէին օդի մէջ` «դասաւորուելով» նրա առջեւում: Մինչդեռ «Ծնունդը ոչինչ չգիտի…» գործից յետոյ կտաւի հարթութիւնը դառնում է նպատակ: Վրձնահարուածներն այլեւս ոչ թէ թեթեւաբարոյ վալսում են, հպանցիկ յարաբերութիւններ ստեղծում կամ դիմում դէպի շրջանակի եզրեր կատարուող կեդրոնախոյզ փախուստների, այլ դրանք ասես «մեխած» լինեն կտաւների որոշակի հատուածներում. այնպէս որ, այլեւս դրանց հնարաւոր չէ «պոկել» նկարների մակերեսներից: Փլասթիքական այս կեդրոնացումը նկատելի է նաեւ ստեղծագործութիւնները վերնագրելու արարքում: «Ծնունդը ոչինչ չգիտի…»-ից յետոյ ստեղծած նրա գործերը իրենց բացարձակ մեծամասնութեան մէջ վերնագրուած են նկարն աւարտելու պահը արձանագրող ժամանակով: Բայց այս փոփոխութիւնը վկայութիւնը չէ այն բանի, թէ սոյնով նկարիչը իր յետեւում է թողնում գոյի խնդիրը. Ընդհակառակ, վերջինս դրւում է շատ աւելի մերկ ու բացայայտ մի ձեւի մէջ, որը շօշափելի է դարձնում դրա բովանդակութիւնը: Այսուհետ չկայ այն բաժանումը, որով ծնունդը առանձնացած է մահուանից, կեանքի այն ընթացիկ անջրպետը, որի շնորհիւ մահը եւ ծնունդը կարող են «անտեղեակ լինել» միմեանցից:

Ժամանակը վերնագրելու իր այս արարքով Ռումելեանը ցոյց է տալիս, թէ գոյի խնդիրը նկարի դէպքում արտայայտւում է ճշգրտութեան ու միաժամանակ պատահականութեան մէջ, նկարչի` տարածական ինչ-որ մի թիրախ խոցելու տենչի, հետեւաբար նաեւ նրա` մի ուրիշ խոչընդոտ, ժամանակը չանտեսած լինելու հանգամանքում: Լինել նկարիչ` նշանակում է գործ ունենալ այդ կէտի եւ նրա երկբնոյթ դրսեւորման հետ` հետապնդել այն եւ լինել հետապնդուած:

Ժամանակային չափման մէջ իբրեւ կանոն` այդ կէտը գործում է ընդդէմ նկարչի, մարմնաւորելով պատահականութեան, ինչ-որ մի բանի դէմ առնելու, մի հանդիպման մէջ, որ կարելի է նաեւ անուանել դիպուած, դէպք, պատահար կամ աղէտ (հասկանալ` վրիպում), ինչից միշտ ձգտում է խոյս տալ արուեստագէտը, բայց ինչը դատարկ կտաւի տեսքով միշտ բաց է նրա առջեւ եւ գահավէժ անդունդի պէս իր գիրկն է հրապուրում: Տարածութեան մէջ (նաեւ` կտաւի երկչափ հարթութեան վրայ) դրանով ձեւաւորւում է նկարչի նպատակը` դառնալով նրա ձեռքի շարժման ուղենիշը եւ հարուածի թիրախը: Դրա մասին են վկայում այդ կէտի փլասթիքական խտացումները` Ռումելեանի կտաւների այս կամ այն մասում յառնող սեւեռուն վրձնահարուածների շարանն իբրեւ շարժման յետագծերի մի խուրձ, կամ` մածուցիկ խմորումների մի լերդացում:

Իրականում կէտի տարածական եւ ժամանակային դրսեւորումներն ինքնին արուեստագէտին քիչ են հետաքրքրում: Մինչդեռ նրա ուշադրութեան կենդրոնում այդ երկուսը համադրելու խնդիր է, ժամանակն իր  աղէտալի անցողիկութեամբ ու տարածութիւնը իր խոցելի անշարժութեամբ իրար միացնելու, ընդհանրացման ջանքը:

Սակայն մահացու գօտեմարտ ենթադրող այս խառնումից արուեստագէտը ամենեւին էլ չի ձգտում ստանալ առասպելական մի վկայութիւն: Նկարչական արարքով միայն նա խնդրական է դարձնում իրեն հետապնդող մի կիրք: Խօսքը տեղի եւ պահի հանդիպումը (խոցումը) կայացնելու եւ միաժամանակ պատահականութիւնը (վրիպումը) շրջանցելու տենչի մասին է, որն արտայայտւում է նաեւ մէկ ուրիշ, իսկապէս պատմական տենչի` ճշգրտութեան ձգտումի մէջ: Վերջինիս միջնորդաւորուած լինելը լոկ ակնարկ է իրերի այն դրութեան, թէ արուեստագէտի ժեսթն ինքնուրոյն եւ յանպատրաստի է ձեւով, հետեւաբար բոլոր դէպքերում չէ, որ հնարաւոր է, բայց միաժամանակ այն կարող է արուել խիստ որոշակի պահերին, այնքան որոշակի, որ հետեւանքները կարելի է ճշդել անգամ վայրկեանների ճշգրտութեամբ:

Բացի այդ` նման անուղղակիութիւնը փաստում է նախապատրաստական աշխատանքի ներյայտ մի պարտադրանքի մասին: Իրօք, ի՞նչ է անում նկարիչը, երբ մանրակրկիտ սրբում, «յղկում» ու մշակում է կտաւի մակերեսը, այն հասցնում հարուածը ստանալու պատրաստուածութեան բարձրագոյն մակարդակին… Իր այս գործողութիւններով արդեօք նա ցոյց չի՞ տալիս, թէ անկարող է շրջանցել այդ պարտադրանքը:

Նախապատրաստական այս աշխատանքը, սակայն, ոչ միայն առաջնային մարմնական գործունէութիւն է, այլեւ` հայեցողական հոգեվիճակ: Ան ոչ միայն առարկայի վրայ գործադրուող ռեժիմ է, ոչ միայն ուղղուած է դէպի կտաւը, այլեւ շրջւում է դէպի անձը, դիպչում է նրան իր թուլացման պահին, ճիշդ այնպէս` ինչպէս հրացանազարկին յաջորդող եւ որսորդի ուսագօտին ցնցող ետնահարուածը: Այդ մասին են վկայում նկարչի ժեսթի փլասթիքական արտայայտութիւնները: Սրանք թոյլ են տալիս ենթադրել, թէ իրենց մարմնաւորած շարժումներն իրականում չեն ունեցել որոշակի ուղղուածութիւն եւ վեկտոր, իսկ դրանց ծաւալւումները սոսկ հոգեւոր խռովքից շղթայազերծուող մարմնական ցնցումների նշաններն են:

Բայց որեւէ ուրիշ կերպ լինել չի էլ կարող, որովհետեւ «հարուածը նախապատրաստել» միաժամանակ նշանակում է` «նախապատրաստուել հարուածին», պատրաստ լինել ոչ միայն հասցնելուն ու տալուն, այլեւ` ստանալուն ու ենթարկուելուն: Պատրաստ լինել` լինելու որս եւ որսորդ միաժամանակ: Համբերատարութեամբ դարանակալելուն, բայց նաեւ ջղաձիգ ցնցումներով թփրտալուն, ճիշդ այնպէս` ինչպէս ծուղակում յայտնուած գազանը սպասելուն: Բայց նաեւ` վարժուելուն: Ուստի եւ նկարչութիւնն այստեղ այլ բան չէ, քան` հոգեւոր ծառայութեան այլընտրական մի ձեւ, մի ծառայութեան, որի խորհուրդը սպասելուն վարժուելն է: Այս ծառայութեան մէջ նկարն ընդամէնը մի հատուցում է, սպասման այդ վարժուածութեան պարզ վկայութիւնը:

Ինչպէս երկնքի կապոյտ խորապատկերին յընթացս նետահարուած թռչունը` որսորդի համար: