ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
Սեպտեմբեր 10-ին վաւերագրական ժապաւէններու ծանօթ Écrans du Réel (Իրականութեան պաստառներ) ծրագիրի ծիրին մէջ ցուցադրուեցաւ Թամարա Ստեփանեանի բեմադրած «Իմ հայկական ուրուականներս» ժապաւէնը (Mes fantômes arméniens 75վ. 2025) (1): Շուրջ 200 հանդիսատեսներու ջախջախիչ մեծամասնութիւնը ոչ հայ սինեմասէրներ (cinephile) են, որոնք այժմ կը խմբուին վերայարուցեալ փոքր, բայց մթնոլորտային «Մեթրոփոլիս սինեմա»-ին շուրջ, որովհետեւ գրեթէ միայն այդտեղ կը ցուցադրուին ոչ շուկայական գործերը:
Ժապաւէնը կազմուած է խորհրդային շրջանին նկարուած շուրջ 30 ժապաւէններէ, ինչպէս նաեւ նոյնինքն բեմադրիչին երկու կանուխ գործերէն առնուած հատուածներէ: Էջատակը կու տայ այդ ցանկը այբբենական շարքով (2): Այդ ժապաւէններէն ոմանց նախապէս անդրադարձած եմ (3):
Ժապաւէնի ամբողջ ընթացքին երկարող «կարմիր թել»-ը իր մահացած հօր եւ ընտանիքին նուիրուած ձօնն է, որ կ՛անցնի քանի մը բներգներէ, ինչպէս` կին կերպարներու պատկերումը, յատկապէս` Համօ Բեկնազարեանի ժապաւէններուն մէջ, «հայու ճակատագիր» անհատնում աղէտներ, եւ յատկապէս` հեռացած անձի մը անվհատ սպասում, «Արմէնֆիլմ սթիւտիօ»-ի անմխիթար վիճակը եւ ի հեճուկս գրաքննութեան արտադրուած գործեր, որոնք կը պարունակեն քողարկուած ազգային ակնարկներ, ինչպէս` «Զանգեզուր» եւ «Ինչո՞ւ է աղմկում գետը», որ նկարահանուած է Ստալինի մահէն ետք:
Հատուածները կը ներկայացուին ոչ թէ ժամանակագրական, գծային, բացատրողական պատումով, այլ գաղափարական կցումով (մոնթաժ), որ մերթ զուգահեռ է եւ մերթ հակադիր (4): Զուգահեռ են, օրինակ, «Հնձանը», ուր տղեկը կը սպասէ պատերազմէն չվերադարձած հօր, եւ «Բարեւ ես եմ»-ը, ուր Ալիխանեան կը սպասէ պատերազմէն չվերադարձած սիրած աղջկան, ինչպէս նաեւ` «Գառնիի բաղնիքի խճանկար»-ի (հնարովի) առասպելը, ուր հարսնացուն ցմահ կը սպասէ պատերազմի գացած թագաւորին (5): Զուգահեռ են ծննդավայրէ հեռացումի պատկերները` «Եռանկիւնի»-ին եւ «Մենաւոր ընկուզենի»-ին մէջ: Զուգահեռ են այն մայրը, որ «Ինչո՞ւ է աղմկում գետը»-ին մէջ կը ձայնէ «կրակի՛ր որդի», եւ «Աշնան արեւ»-ի քաջ Աղունը:
Զուգահեռ են «Կարօտ»-ի աւարտական տեսարանը եւ աւերակ «Հայֆիլմ»-ի անցքին մէջ կիներու ոգիներու երկար շարանը: Զուգահեռ են «Հայֆիլմ»-ի կրկնուող մութ անցքը եւ բռնակալի հսկայ կուռքը (6): Ստալինի կերպարը կը տեսնուի նաեւ Զանգեզուրի այն տեսարանէն ետք, երբ բոլորը կ՛երգեն «հեռացնենք զաւթող գայլերը»: Եւն, եւն, եւն: Հակադիր են «Եռանկիւնի»-ի համեստ բայց նամուսով սեղանը եւ «Առաջին սիրոյ երգ»-ի աննամուս հերոսի մենախօսութիւնը: Հակադիր են աւերածութեան եւ սպանդի տեսարաններն ու անոնց յաջորդող խելագար քրքիջը եւ այլն:
Ժապաւէնին մէջ ներառուած են խորհրդանշական ծանօթ տեսարաններ, ինչպէս` «Նահապետ»-ին դէպի ծով (սփիւռք) գլորող խնձորները եւ «Կտոր մը երկինք»-ի աւարտական «ազատութիւն» գոռացող տեսարանը, ինչպէս նաեւ` Սօս Սարգսեանի եւ այլ անմոռանալի «ինչո՛ւ»-ները: Ներառուած է նաեւ, թաղման տեսարաններու կողքին, Փարաջանովի հետ տեսակցութենէ հատուած մը, ուր ան խորհրդային շրջանին նկարուած ժապաւէնները կը համարէ «սարսափի սրտագրեր» (cardiogram) (7):
Երաժշտութիւն.- Հայերէն հասկցող հանդիսատեսին համար յուզիչ էին ներառուած երկու երգեր.
1).- Ընտանեկան հաւաքի ընթացքին Վիգէն Ստեփանեանի իր կնոջ թաւջութակի ընկերակցութեամբ կատարած «Կապոյտ թռչունը», որ կ՛ըսէ. «Ես, որ հազար կարօտ ունեմ / Ասա մենակ ոնց մնամ / Ա՜խ, ես մենակ ոնց մնամ» (8),
2).- «Երկունք» ժապաւէնէն առնուած Շուշանիկ Կուրղինեանի բառերով երգը (1906), որ կ՛ըսէ.
«Ո՛չ խաչ, մահարձա՛ն . . . անշուք հողակոյտ /
Ամայի դաշտում լո՜ւռ առանձնացած…»:
Կողքի նկարը ցոյց կու տայ երգը հիանալի վարպետութեամբ կատարող դերասանուհի Թամար Յովհաննիսեանը, որ Չարենցի կնոջ` Արփենիկի կերպարը ստանձնած էր: Տպաւորիչ էր նաեւ Ալբերթ Եաւուրեանի նկարահանումը, որ Արփենիկի դէմքը մեկնաբանելիօրէն ներկայացուցած էր լոյս ու մութ ձեւաչափով: Շա՛տ բարի:
Խորապատկերի եւ աւարտական տեսարաններու երաժշտութիւնը յօրինած է պէյրութաբնակ Սինթիա Զաւէն, որ միաժամանակ կը կատարէ դաշնակը, որուն թաւ (ձախ ձեռք) ձայները պարբերաբար կը հնչեն «ղօղանջներ», մինչ սուր (աջ ձեռք) ձայները «կ՛երգեն» մերթ զուարթ, մերթ տխուր մեղեդիներ, որոնք երբեմն հայկական ոճի են` առանց կրկնելու որեւէ ծանօթ երգ: Պարբերաբար կը հնչեն ցնցող աններդաշնակ (dissonantchord ) համալարեր (chord): Թաւջութակը մնայուն կերպով կը պահէ ընդհանուր թախծոտ մթնոլորտը: Շա՛տ բարի:
Հուսկ բանք.- Առաջինը նկատողութիւնը այն է, որ աւարտական տեսարանները կը թելադրեն, որ հօր հեռացումը ոչ թէ յանկարծակի պատահար էր, այլ ցաւոտ ընթացքի մը վերջակէտն է: Հայրը կրկին ու կրկին կը տեսնուի անտրամադիր եւ սպառած: Ապա կու գայ «29:94 տեղական ժամանակ» սեւ անհեթեթ բնոյթի ժապաւէնի այն տեսարանը, ուր անարիւն տիկնիկ մը (մեկնաբանելի) կը մօտենայ ուժասպառ գեղանկարիչին (Վ. Ստեփանեան) եւ կ՛ըսէ. «Յոգնե՞լ ես… քնի՛»: Նկարիչը աչքերը կը փակէ… յաւիտեան: Դրուագը կը թելադրէ զուգահեռ Mark Rydell-ի «On the Golden Pond» (1981) ցնցող ժապաւէնին, ուր Հենրի Ֆոնտա, որ իրապէս կը տառապէր սրտի ծանր հարցերէ, ստանձնած էր դերը սրտի տագնապէ մահացող հօր մը, որուն քով եկած էր իր դուստրը, որուն դերը ստանձնած էր նոյնինքն Ճէյն Ֆոնտա, որպէսզի իրար հասկնան եւ հաշտուին նախքան մօտալուտ… (9)
Երկրորդը այն է, որ հայ հանդիսատեսը ծանօթ (թերեւս եւ քա՛ջածանօթ) է պատմական իրադարձութիւններուն հաւանաբար կրկին ու կրկին դիտած է դասական ժապաւէնները եւ ուրեմն կարող է անմիջապէս ընկալել անոնց թելադրանքները: Պարզ չէ, թէ ինչպիսի՛ ասք պիտի ընկալէ օտար հանդիսատեսը` դատելով պատկերներու արտաքինը, այսինքն` գեղագիտութիւնը, առանց ծանօթ ըլլալու խորքին: Յամենայն դէպս յաջողութիւն կը մաղթեմ:
# Փարաջանովի «Մոռացուած նախնիների ստուերներ»-ու (1965) հետեւողութեամբ:
(1).- Ժապաւէնը Հայաստանի պետութեան կողմէ ներկայացուած է որպէս Օսքար 2026-ի թեկնածու:
(2).- Աղաբաբով Առնոլդ.- Գառնի 1966 / Աբրահամեան Խորէն եւ Հայրապետեան Արկադի.- Սարոյեան Եղբայրներ 1969 / Բեկնազարեան Համօ.- Նամուս 1925, Զառէ 1926, Պէպօ 1935, Զանգեզուր 1938 / Գէորգեանց Ռուբէն.- Ոսկոր 1988 / Դովլաթեան Ֆրունզէ.- Բարեւ, ես եմ 1966, Երկունք 1976, Մենաւոր Ընկուզենին 1986, Կարօտ 1990 / Երզնկայեան Եուրի եւ Վաղարշակեան Լեարդ.- Առաջին Սիրոյ երգը 1958 / Կեսայեանց Դիմտրի.- Մեր պապերի քայլերգը 1981, Աղէտ 1993 / Մալեան Հենրիկ.- Եռանկիւնի 1967, Մենք ենք մեր սարերը 1969, Նահապետ 1977, Կտոր մը երկինք 980 / Մելիք-Աւագեան Գրիգորի եւ Ծատուրեան Երուանդ.- Ինչո՞ւ է աղմկում գետը 1958 / Մելքոնեան Գենադի.- Վերջին Կիրակի 1985 / Յովհաննիսեան Բագրատ.- Հնձան (Sour Grape Դառն ողկոյզ) 1973, Աշնան արեւ 1977 / Սաֆարեան Դաւիթ 29:94 տեղական ժամանակ 2015 / Ստեփանեան Թամարա Վերջին կայան Feb 195, 2005 / Փարաջանով Սերգեյ.- Նռան գոյնը 1968 / Քէօսայեան Էդմոնդ .- Տղամարդիկ 1972:
(3).- «Հայ դասական ժապաւէններ եւ Երեւանի դիմագիծի հոլովոյթը» – Ա. եւ Բ. «Ազդակ», 25 մայիս եւ 7 յունիս 2021:
(4).- Շատ տպաւորիչ կցումը կատարած է Olivier Ferrari:
(5).- Խճանկարի կեդրոնական տիպարը մաքուր ջուրերու Հելենական աստուածուհի Թեթիսն (Tethys) է: Այդ ի հարկէ շատ յարիր է արքայական բաղնիքի մը: Հարսնացուի առասպելը թերեւս տեղական, ազգագրական է:
(6).- Որ վերացուած է 1961-ին, ապա փոխարինուած ծանօթ Մայր Հայաստանով:
(7).- Ron Holloway, Parajanov, A Requiem (թարգմանաբար` Հոգեհանգիստ մը 1994):
(8).- Խօսք` Լուդվիկ Դուրեան, երաժշտութիւն` Խաչատուր Աւետիսեան 1983:
(9).- Ճէյն Ֆոնտա տեղեակ էր իր հօր առողջական կացութենէն: Ժապաւէնը արտադրած էր իր միջոցներով եւ ջանքով` իբրեւ մեծարանք իր հօր, որ հերոսաբար եւ մեծ վարպետութեամբ դժուարագոյն դերը կատարելու համար ստացաւ իր շատ ուշացած Օսքարը: Կարելի չէ այդ ժապաւէնը դիտել առանց հիանալու երկուքին քաջութեան եւ հմտութեան:
