Թումանեան Եւ Շէյքսփիր
Յովհաննէս Թումանեանի առաջին ծանօթութիւնը Շէյքսփիրին` կը վերաբերի 1887-ին, երբ բանաստեղծը 18 տարեկան էր: Գրեթէ երեսուն տարի անց նա այդ մտաբերել է այնպիսի յուզմունքով` ասես երէկուայ բան է պատմածը:
Երեւի ոչինչ աւելի յեղաշրջող ու բախտորոշ չէր կարող լինել նրա պատանեկան կեանքում, քան` այդ առաջին ծանօթութիւնը Շէյքսփիրի հետ: Այն էլ հէնց «Համլեթ»-ով, այն էլ հէնց Ադամեանի Համլեթով:
Թումանեան գրեց այդ մասին 1916-ին. «Էդ գիշերը ինձ համար եղաւ մի կախարդական գիշեր եւ գրեթէ վճռական նշանակութիւն ունեցաւ իմ ամբողջ գրական կեանքում: Էդ գիշեր ես էնքան սիրեցի Համլեթը եւ յետոյ էլ Շէյքսփիրը, որ մի քանի տռամա գրեցի ու միշտ ոչնչացրի, որովհետեւ… Շէյքսփիրի գրածների նման չէին դուրս եկել: Սակայն էնքան ուժեղ էր կախարդանքը, որ մինչեւ օրս էլ ես ինձ աւելի թատերագիր եմ համարում, քան` ուրիշ մի բան»:
Մեծ արուեստի լոյսը Թումանեանի մէջ ճառագել է այն խաչաձեւման շնորհիւ, որ հնարաւոր է դարձել երկու տարբեր արուեստների` բանաստեղծութեան եւ թատրոնի հանդիպումով, երկու հարազատ` արեւմտահայ եւ արեւելահայ մշակոյթների հանդիպումով իր ճանապարհն աւարտող Ադամեանի եւ ճանապարհն սկսող Թումանեանի հանդիպումով:
Պատահականութիւնը գուցէ դեր է խաղացել այդ հանդիպման մէջ, բայց պատահական ոչինչ չկայ այդ հանդիպման բուն հնարաւորութեան մէջ. եւս մի ապացոյց, որ Թումանեանը հասակ նետեց բարձրացող ազգային մշակոյթին հետ եւ նրա շնորհիւ: Իբրեւ երեւոյթ` նա այդ մշակոյթին արդիւնքն էր առհասարակ: Իսկ այդ մշակոյթին ձեւաւորման մէջ Շէյքսփիր ունէր միջամտութիւն: Դա այն մշակոյթն էր, որ սաղմնաւորուեց, զարգացաւ ու բարձրացաւ Թիֆլիսում` անցեալ տարի առաջին տասնամեակներից մինչեւ դարավերջը: Արուեստաբան Լեւոն Քալանթարի համոզմամբ, դա ուշացած շարունակութիւնն էր դեռ 13-րդ դարի Անիում մոնկոլական արշաւանքների պատճառով խափանուած վերածնունդի:
Պիտի համաձայնել, որ այդ մշակոյթը ինչ-որ չափով խմորում, զարգանում, բարձրանում էր Շէյքսփիրի նշանով: Բանն այն չէ միայն, որ դեռ 1866-ին մեծ թատերագրի մահուան 250-ամեակը նշւում էր նաեւ հայկական միջավայրում, թարգմանւում եւ ներկայացւում էին նրա երկերը: Շէյքսփիրի` ժողովուրդների բարոյական փորձը հանճարեղ կերպով խտացրած բանաստեղծին դերը հայկական միջավայրում գերաճում էր թատերական ասպարէզը, ձեռք բերելով աւելի ընդհանրական նշանակութիւն:
Հասարակական գիտակցութեան արթնացման, ազգային ազատագրութեան գաղափարների, մեծ ազդեցութիւնների ուժեղ կնիքը կրող այդ մշակոյթի արդիւնքն էին թատրոնում Պետրոս Ադամեանը, թատրերագրութիւնում` Գ. Սունդուկեանը, բանաստեղծութեան մէջ` Յ. Թումանեանը:
Թումանեանը բնութագրելիս Վալերի Բրիւսովը չի սխալուել նրան «Օթոտիտաքթ» կոչելով. այս ամէնը, ինչ ձեռք է բերել Ներսիսեան դպրոցն անաւարտ թողած բանաստեղծը, ձեռք է բերել իր վրայ աշխատելով, ինքնակրթութեամբ: Թէ պատանի բանաստեղծը ինչքան քիչ բան է իմացել գեղարուեստից ու գրականութիւնից` ինքն է վկայում. «Ներսիսեան դպրոցն էլ իսկի չաւարտած` գրեթէ բացարձակ անգէտ էի, ինչպէս ամէն գիտութեան, էնպէս էլ` գեղարուեստին ու գրականութեանը»:
Գեղարուեստից անգէտ պատանի եւ յանկարծ` Շէյքսփիր, Ադամեանի Շէյքսփիրը: Ստորոտ եւ միանգամից լերան գագաթը, որից անյայտ հորիզոններ են բացւում եւ ուրիշ է երեւում աշխարհը:
Ազդեցութեան ուժը նաեւ ազդուելու ընդունակութեամբ է պայմանաւորուած:
Ուրիշ մեծերի հրապուրանքներ էլ ունեցաւ բանաստեղծը, բայց նրա մշտական կուռքը Շէյքսփիրը մնաց: Կեանքում միայն երկու յօդուած է գրել թարգմանութեան մասին: Երկուսն էլ «Համլեթ»-ի թարգմանութիւնն են եղել: Մէկը Յովհ. Մասեհեանի, միւսը` Գ. Փափազեանի (1896 եւ 1900): «Շէյքսփիրը դարձել է մի չափ ազգերի զարգացման աստիճանն որոշելու համար: Եթէ մի ժողովուրդ նրան չի թարգմանում, կը նշանակէ տգէտ է, եթէ չի հասկանում, կը նշանակէ տհաս է. եթէ մի լեզու նրա վրայ չի գալիս, կը նշանակի տկար է», գրել է բանաստեղծը:
Թէ ինչն է իրեն այդպէս անքակտելի կապել Շէյքսփիրին` բանաստեղծն ասել է չառաքուած մի նամակում: «Շէյքսփիրը միշտ մնում է իմ ամենասիրելի բանաստեղծը: Եւ թէեւ տռամա չեմ գրել դեռ, բայց տռաման բանաստեղծութեան մէջ իմ սիրած ձեւն է, ու ինձ թւում է, թէ թատերագրի կոչումն ունիմ ես»:
Ի՞նչ թատրերգութիւն, երբ բանաստեղծը նկատի չունէր այդ ասպարէզում իր արած փորձերը նոյնիսկ: Թատերագիր, որովհետեւ, անկախ այդ փորձերից էլ, նա իր ստեղծագործութեան մէջ ճանաչել է այն որակը, որ շատ տարիներ անց Ա. Չօպանեանը պիտի նկատէր. «Թումանեան գործողութիւն մտցուց հայ բանաստեղծութեան մէջ»:
Լեւ Թոլսթոյի յոբելեանին նուիրուած իր խօսքին մէջ Լէոնով գրել է. «Որքան ինձ վիճակուած է հասկանալ, ամէն մի մեծ արուեստագէտ, իր գլխաւոր նիւթին առընթեր, որ նա մուծում է դարաշրջանի մտաւորական օրակարգում, ինքնին հանդիսանում է կրողը անձնական, երբեմն անթերի քողարկուած մի հարցի, որի բարդ հանգոյցն էլ նա զարգացնում է իր ստեղծագործական ուղու ընթացքում»:
Ո՞րն է Թումանեանի կրած այդ հարցը, ոգորումների խորքում ընկած նիւթը, գաղափարը: Դա հալածանքի ու մաքառման գաղափարն է` խորապէս հարազատ թէ՛ բանաստեղծի ապրած ժամանակի, թէ՛ նրա ժողովրդի պատմական ճակատագրին, թէ՛ իր հոգեբանութեանը:
Իրօք հալածանքն ու մաքառումը: Դ. Դեմիրճեան գրում է այդ մասին. «Ի՞նչ է նրան զբաղեցնում օր ու գիշեր, տարիներ, ամբողջ կեանքը: Ի՞նչ է նա պրպտում ժողովրդական ֆոլքլորում, ի՞նչ է ընտրում, յետոյ` ի՜նչ է թարգմանում… Զարմանալի երեւոյթ. Թումանեանի մօտ շատ յամառօրէն կրկնւում է մի քանի այլ նիւթերի մէջ մի լէյթմոթիֆ նիւթ. մի էակ, մի պանդուխտ, մի ճամբորդ հալածուած դնում է իր ճամբան «դէպի տուն», «դէպի վայրերը իր անցած կեանքի», հայրենիքից էլ հալածուած` «դէպի մի անյայտ երկիր», «դէպի արեւելքն աստուածային- հայրենիքը իր հոգու»: Այս հալածուածութեան թախիծով տոգորուած է, ողողուած Թումանեանի վիպերգութիւնից սկսած մինչեւ դիւցազնական էջերը եւ դա հնչում է բազմապիսի լարերի միջով»:
ԼԵՒՈՆ ՀԱԽՎԵՐԴԵԱՆ
