Տեղահանութեան Երթուղի` Կիւմիւշհաճըքոյից Դէպի Վաքըֆլը Գիւղ

ՎԱՐԴԱՆ ԷՍՏՈՒԿԵԱՆ

Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի առթիւ ազգային եւ միջազգային մակարդակներում բազմաթիւ միջոցառումներ իրականացուեցին, գրքեր հրատարակուեցին, շարժապատկերներ

նկարահանուեցին: Թուրքիայում, գրքերի հետ մէկտեղ, «Իզ» հեռուստատեսութիւնում այս շաբաթ ցուցադրուեց 1915 թ. վերաբերող վաւերագրական շարժապատկերը: «1915 թ. տեղահանութեան ուղիէ անունը կրող վաւերագրական շարժապատկերի առաջին ցուցադրութիւնը տեղի ունեցաւ սեպտեմբերի 28-ին` երկուշաբթի երեկոյեան: Վաւերագրական շարժապատկերում ներկայացուել է Կիւմիւշհաճըքոյից դէպի Վաքըֆլը գիւղ, այսինքն` հայերով խիտ բնակեցուած տարածաշրջանից տեղահանութեան երթուղին, ցուցադրուել է տարածաշրջանի մերօրեայ իրավիճակը եւ այն հարցազրոյցները, որոնք տուել են այդ տարածքներում իրենց կեանքը շարունակող սակաւաթիւ հայերը: «1915 թ. տեղահանութեան ուղիէ վաւերագրական շարժապատկերի մասին զրուցեցինք շարժապատկերի արտադրիչ Նազըմ Ալփմանի հետ:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Նախ կարո՞ղ էք համառօտ խօսել ձեր վաւերագրական նախագծի մասին:

ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Թուրքիայի ոչ վաղ անցեալի պատմութիւնը «սեւ անցքեր» ունի: Այս «սեւ անցքերը» պաշտօնական պատմութեամբ զգուշօրէն սեւացւում են, իսկ յետոյ չեղեալ են համարւում, կարծես` բոլորովին չեն էլ եղել: «Իզ» հեռուստատեսութեան «Ոչ վաղ անցեալի պատմութիւն» հաղորդաշարի ընթացքում այն թեմաների շուրջ ենք աշխատում, որոնց մասին խօսելն անգամ տարիներ շարունակ արգելուած է եղել: «1915 թ. տեղահանութեան ուղի» շարժապատկերն ասուածի ամենավառ օրինակներից է: Ցանկացանք մեր հեռուստադիտողներին գոնէ մասնակիօրէն ներկայացնել այն, ինչ եկաւ Օսմանեան կայսրութիւնում բնակուող հայերի գլխին: Ճիշտ այնպէս, ինչպէս աւելի վաղ արուած մեր աշխատանքներն էին` 1934 թ. Թրակիայի իրադարձութիւնների մասին պատմող «Թրակիայի սեւ օրեր», 1938 թ. մասին «Պատմութեան մէջ թաղուած ցաւ: Տերսիմ»  շարժապատկերն էին… Մեր մէկ այլ` «Սրտաճմլիկ Իմրոզ կղզի» վաւերագրական շարժապատկերում աշխատեցինք ներկայացնել յոյների ողբերգութիւնը: Այս տարի աւարտեցինք «Պերֆրացի յոյներ» վաւերագրական շարժապատկերը, որի նկարահանումների համար գտանք Սեւ ծովից Յունաստանի Քաւալա եւ յարակից շրջաններ աքսորուած պաֆրացի յոյներին: Նրանց գիւղերում նկարահանումներ կատարեցինք: Նրանցից մէկին` Փանայոտիս Ճինճիօղլուին, ծնողների գիւղը տարանք: Փոխանակման վերաբերեալ վաւերագրական շարժապատկեր եւս ունենք: «Ինձ իմ ծննդավայրը տար», «Կրետէում ծնուել, կրետացի լինել», «100 տարուայ ճամբորդութիւն» անուանումներով շարժապատկերով 1923 թ. Յունաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ բնակչութեան փոխանակման ծրագրով Թուրքիա եկածների պատմութիւններին անդրադարձանք: Նրանց հետ միասին երկար ճանապարհորդութիւն կատարեցինք դէպի այն վայրերը, որտեղից կտրուել-եկել էին:

Նշուածների կողքին ունենք նաեւ ապաքաղաքական վաւերագրական շարժապատկեր, ինչպէս օրինակ` «Պոլսի հայ ճարտարապետները», «Պոլսի իտալացիները», «Պոլսի պուլկարացիները», «Թուրապտինում մի ժողովուրդ` ասորիներ»: Որքան էլ ասենք` քաղաքական չէ, այնուհանդերձ մի հարց է ծագում: Ինչո՞ւ է թուարկուած ժողովուրդների թիւը հետզհետէ նուազում: Այս հարցի բարոյական պատասխանը պատմութեան հետ մեր առերեսումն է ապահովելու:

Հ.- Կիւմիւշհաճըքոյից դէպի Վաքըֆլը գիւղ ձգուած ճամբորդութեան էութիւնը ո՞րն է:

Պ.- 1915 թ., երբ հայերի համար տեղահանութեան որոշում կայացուեց, աքսորեալների աւելի քան 300 շարասիւն կազմուեց: Այս տուեալները մեզ յայտնի են դառնում Ռէյմոնտ Գէորգեանի` «Հայոց ցեղասպանութիւն» գրքից, որին հեղինակն իր ամբողջ կեանքն է նուիրել: Մենք էլ այս հայ ժողովրդին պարտադրուած տեղահանութեան ճանապարհներով «Տեղահանութեան ուղու» ուղեծիրը բռնեցինք: Այսպիսի չափորոշիչ ընդունեցինք. ընտրելու ենք միայն այն բնակավայրերը, որոնք մինչեւ 1915 թ. հայերով խիտ են բնակեցուած եղել: Եթէ այդ տարածքներում դեռեւս ապրող հայեր լինէին, նրանց հետ ծանօթանալու էինք, իսկ եթէ համաձայնէին, նկարահանելու էինք նրանց: Բացի այդ` մենք նպատակ ունէինք տեսնել նաեւ հայերին պատկանող ճարտարապետական կառոյցները, աղօթատեղիները, մենաստանները, եկեղեցիները, վանքերը, դպրոցները, շուկաները, աղբիւրները եւ այլն: Կիւմիւշհաճըքոյից երկու հայ ընտանիք էր ապրում: Նախքան նկարահանումները սկսելը` առանց տեսախցիկի գնացի, նրանց հետ ծանօթացայ, զրուցեցինք: Պատմեցի, թէ ի՛նչ ենք ուզում անել: Այնուհետեւ նկարահանումների համար խմբով գնացինք:

Հ.- Ինչպէ՞ս կապ հաստատեցիք այն քաղաքների բնակիչների հետ, որտեղ եղել էք:

Պ.- Այստեղ որեւէ գաղտնիք չկայ: Այն անմիջականօրէն կապուած է ձեր անձնագրի եւ նոյնականացման քարտի «հին» լինելու հետ… Ես լրագրութեամբ եմ սկսել զբաղուել 1975 թ-ից: Արդէն 40 տարի է: «1915 թ. տեղահանութեան ուղի» շարժապատկերի վրայ 6 ամիս աշխատեցինք, սակայն նման գործն այսչափ կարճ ժամկէտում աւարտելը բոլորովին հեշտ չէր: Ուստի` պէտք է ասենք` 6 ամիս գումարած 40 տարի:

Վաւերագրական շարժապատկերում տեսնում ենք, որ իւրաքանչիւր շրջանում, որտեղ այցելել ենք, տեղաբնակներն իրենց անցեալից են խօսում, եւ ընտանիքների մէջ հայկականութիւն կայ:

Հ.- Երբ ծնուեց վաւերագրական շարժապատկեր ստեղծելու գաղափարը, ենթադրու՞մ էիք արդեօք, որ տեղաբնակները իրենց անցեալի հետ այսքան «ներդաշնակ» են:

Պ.- Ճիշդն ասած` չէի սպասում: Երբ աշխատում էի «Միլլիյեթ» պարբերականում, լուսանկարիչ-լրագրող ընկերոջս` Կարպիս Օզաթայի հետ միասին «Հեռախօսով քարանձաւներ» լուրերի համար շրջում էինք Պաթմանի (Սասուն) գիւղերում: Մեր փոխադրամիջոցը տիղմի մէջ ընկաւ: Քայլեցինք հասանք մինչեւ մեր նպատակակէտը: Մեր շուրջը գտնուող երիտասարդներից մէկն ասաց. «Կարպի՛ս հօրեղբայր, քո անունը տարբերուող է», իսկ երբ Կարպիսը պատասխանեց, թէ «Ես հայ եմ», ամբողջ գիւղի երիտասարդութիւնը միաբերան գոռաց` «Աստուած ձեզ օգնական, հօրեղբայր»:

Ովքեր տեղահանութեան չեն ենթարկուել, բոլորը կենդանի են մնացել միայն իսլամութիւն ընդունելու պայմանով: Սակայն սա ամբողջովին ձեւական է եղել, քանի որ հայութիւնը միշտ իրենց ներսում են պահել: Անշուշտ` թաքուն:

Հ.- Վաւերագրական շարժապատկերը նկարահանելիս ո՞րն է եղել ամենահետաքրքիր դէպքը, որ պատահել է ձեզ հետ:

Այն, որ բարձրացանք 2983 մեթր բարձրութեան վրայ գտնուող հայկական սուրբ վայրը` Մարաթուկ (Մարութա/Մարաթուկ, Ակունքի խմբ.) լեռը… Ես բարձրացել եմ նաեւ Արարատ լեռը, մինչեւ նրա գագաթը, սակայն Մարաթուկ լեռն անմոռանալի էր: Լուսանկարեցինք գագաթին գտնուող Մայրամ Աստուածածին փոքր վանքը:

Հ.- Ինչպիսի՞ արձագանգներ ստացաք վաւերագրական շարժապատկերի առաջին ցուցադրութիւնից յետոյ:

Պ.- Մեծամասամբ դրական արձագանգներ են եղել: Ըստ էութեան «Իզ» հեռուստատեսութիւնը բարձրաճաշակ հեռուստադիտող ունի: Կարծում եմ` մեր հեռուստադիտողների հետ «որակի կղզի» ենք ստեղծել: Սա մի հեռուստատեսութիւն է, որ զուրկ է վէճերի, կոկորդ կրծելու հաղորդումներից…

Հ.- Կը խօսէ՞ք նաեւ ձեր գործընկերների մասին:

Պ.- 10 տարի է, ինչ «Իզ» հեռուստատեսութիւնում ինձ հետ միասին է աշխատում Նազմիէ Շերալիօղլուն, ով «Ոչ վաղ անցեալի պատմութիւն» հաղորդաշարի բեմադրիչն է: Բոլոր հաղորդումներն ու ճանապարհորդութեան երթուղիներն ինքն է ծրագրում: Մերզիֆոնի եւ Սասունի նկարահանումներն իրականացրել ենք 1990 թ. ծնուած երիտասարդ նկարիչ Պուրճու Ճամճըօղլուի հետ: Ծանր ժամանակաշրջան ունեցանք, քանի որ տարածաշրջանում զինուած բախումները նոր էին սկսուել: Նրա հետ սարերի գագաթներն ենք բարձրացել: Պուրճուն այս մասնագիտութեան գագաթները նուաճելու ընդունակութիւններ ունի: Արտակարգ դրութեան տարածաշրջաններում արտակարգ պատկերներ է նկարահանել: Իսկ Վաքըֆլը գիւղում «Իզ» հեռուստատեսութեան վաստակաշատ նկարիչ Սերտար Սէօնմեզի եւ նրա օգնական Անըլ Թիւրքենի հետ էինք: 1915 թ. մոնթաժը Պահար Սայեանն է արել: Շատ բարդ աշխատանք կատարեց, քանի որ 30-35 ժամ տեւողութեամբ նկարահանումները 50 րոպէի մէջ խտացնելը բոլորովին էլ հեշտ չէ: Կան նաեւ այնպիսի հոգեհարազատ ընկերներ, ովքեր առանց որեւէ ակնկալիքի էին աշխատում մեզ հետ: Մասնաւորապէս պէտք է նշեմ Մերզիֆոնում` Թայար Օզթուրքին, Սասունում` Պեհճեթ Չիֆթճիին եւ Ֆահրեթին Եըլտըզին, Պաթմանում` Արիֆ Ասլանին, Տիգրանակերտում` Շէյհմուզ Տիքենին, Սամանտաղում` Ճումա Օրուճին, Վաքըֆլը գիւղում` Պերճ Քարթունին եւ աղջկան` Քարոլին Քարթունին: Մեր շնորհակալութիւնն ու երախտիքն ենք յայտնում նրանց:

Հ.- Կարո՞ղ էք տեղեկութիւն հաղորդել վաւերագրական շարժապատկերի ցուցադրութիւնների մասին:

Պ.- Վաւերագրական շարժապատկերը 5 տարբեր օրերի հեռուստադիտողի դատին կը յանձնուի: «1915 թ. տեղահանութեան ուղի» վաւերագրական շարժապատկերը հեռուստադիտողները կարող են դիտել հոկտեմբերի 1-ին, ժամը 15:50-ին, 3:00-ին, ժամը 09:40-ին, 5-ին, ժամը 00:00-ին, 12-ին, ժամը 23:15-ին եւ 15-ին, ժամը 16:55-ին:

«Ագռաւների կտցահարած կեաւուրները (անհաւատները)»

«Մերզիֆոնը մի շրջան է, որ խիտ բնակեցուած հայ բնակչութիւն է ունեցել եւ որտեղ մեծ կոտորածներ են իրականացուել… Այսօր որեւէ հայ չի մնացել: Շրջակայքի գիւղերում եւս կոտորածներ են իրականացուել: Այդտեղ գնացինք: Կարծում էին, թէ մենք «գանձագող» ենք: Մեզ հետ էր մերզիֆոնցի մեր ընկերը` Թայար Օզթուրքը: Թայարը նախկին լրագրող է, եւ քանի որ մերզիֆոնցի է, շատ հանգիստ հարցնում է. «Այստեղ մի անդունդ կայ, որտեղից հայերին ցած են նետել, որտե՞ղ է, գիտէ՞ք»: 86-87 տարեկան տարեց մարդը պատասխանում է. «Այստեղ, ներքեւում, բայց մեքենայով չէք կարող իջնել, մեքենան կը թաղուի»:

Յետոյ 92-ամեայ մէկ այլ գիւղացի է գալիս: Նա էլ գանձագողի ենթադրութիւնն է անում: Թայարը նրան էլ նոյնը է բացատրում, սակայն նա չի հաւատում: Մեզ գանձագողութեան հարցում «համոզիչ» տեղեկութիւններ է տալիս. «Մերոնք պատմում էին, որ այս գետի վրայ կեաւուրների մարմինները կոյտեր էին կազմել: Ագռաւները կտցահարում էին: Մերոնք գնացին, գրպանները ստուգեցին, թէ արդեօք ոսկի-մոսկի չկա՞ր: Նոյնիսկ այդ ժամանակ չկար: Հիմա դուք բոլորովին չէք կարող գտնել»:

«Պաթմանը, Սասունը եւ Տիգրանակերտը մեր երթուղու միւս կանգառներն էին: Սասունը մի շրջան է, որը ողջ պատմութեան ընթացքում հզօր է եղել… Գուցէ դրան նաեւ աշխարհագրական պայմաններն են փոքր-ինչ նպաստել: Անանցանելի լեռների վրայ գիւղերն իրենք են միտք տալիս, թէ ինչպէ՛ս են կարողացել պաշտպանել իրենց»:

«Տիգրանակերտում անհաւատների թաղամասում Մկրտիչ Մարկոսեանի եւ Շէյհմուս Տիքենի հետ շրջեցինք: Երկուսն էլ այստեղ են ծնուել: Իսկ Վաքըֆըքլը գիւղը կարեւոր է այն առումով, որ Թուրքիայի միակ բնակավայրն է, որտեղ հայերը «մեծամասնութիւն» են: Ցանկացանք պատմել այստեղի առօրեայի եւ անցեալում մնացած Մուսա լերան ողբերգութեան մասին»:

«Ակօս»

Թարգմ.` ԱՆԱՀԻՏ ՔԱՐՏԱՇԵԱՆ

«Ակունք»