ԱՆՆԱ ԲԱՐՍԵՂԵԱՆ
Վերլուծաբան
Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքից ընդամէնը 700 քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ աշխարհն առերեսւում է ԻԱ. դարի անվտանգութեան գլխաւոր սպառնալիքներից մէկի` Իսլամական պետութեան ՏԱՀԵՇ արիւնոտ եւ բարբարոս գործունէութեան հետ: Հնագոյն քաղաքակրթութեան գոհարներն ընկնում են մէկը միւսի ետեւից, միլիոնաւոր մարդկային ճակատագրեր են խեղւում դառնալով իսլամի ծայրայեղ չափաբաժնի գլխաւոր զոհերը: Իսլամական պետութիւն ծայրայեղական կազմակերպութիւնը, որը հիմնուել է 2006 թուականին Իրաքում` որպէս «Քաիտայի» ուղղութիւններից մէկը, այսօր աստիճանաբար ձեռք է բերում պետութեանը բնորոշ յատկանիշներ տարածք, բնակչութիւն, վերահսկողութեան մեքանիզմներ, որոնցից կարեւոր են բանակը եւ կայուն պիւտճէն: Արդիւնքում, 2014 թուականի յունիսի 29-ին Իրաքի Մուսուլ քաղաքում Ապու Պաքր Պաղտատիի գլխաւորած ահաբեկչական խմբաւորման կողմից Իրաքի արեւմուտքում գրաւած տարածքներում հռչակուեց խալիֆայութիւն:
Հռչակման ամսաթիւը պատահական չէ, քանի որ մահմետական աշխարհում այդ օրն սկսւում է Ռամատան սուրբ ամիսը: «Խալիֆայութիւն» բառը նշանակում է խալիֆի ղեկավարութեան ներքոյ գտնուող իշխանութիւն: Խալիֆայութիւն առաջին անգամ ստեղծուել է Մոհամետ մարգարէի մահուանից յետոյ Է. դարում: Իսկ «խալիֆ» բառն արաբերէնից նշանակում է յաջորդ, այսինքն` Մոհամետի հետեւորդ: Խալիֆը հանդիսանում է իսլամական պետութիւնների գլխաւոր հոգեւոր եւ քաղաքական առաջնորդը: Նա հանդիսանում է ամբողջ աշխարհի մահմետականների հոգեւոր առաջնորդը: Նրան յաճախ անուանում են նաեւ ամիր ալ-մուըմինին կամ` հաւատացեալների տիրակալ:
Իսկ ի՞նչ է քարոզում նորօրեայ այս տիրակալը: Նա իր կոչերում յաճախ է նշում, որ իսլամը խաղաղութեան կրօն չէ, եւ իրենք չեն հանգստանայ` մինչեւ երկրագնդի վրայից չվերացնեն կամ դարձի չբերեն անհաւատներին: Պաղտատին ժիհատի կոչ է անում բոլոր մահմետականներին եւ առաջարկում է ամբողջ մարդկութիւնը բաժանել երկու հատուածի մոժահետներ եւ հակառակորդներ` անհաւատներ:
Խալիֆայութեան հիմնական սկզբունքներից էր հետեւեալը` հիմնուել եւ ընդլայնուել: Խալիֆայութիւնը հիմնուեց Իրաքում եւ Սիրիայում գրաւուած տարածքների հաշուին եւ միտում ունի ընդլայնուելու եւ գրաւելու ու ազդեցութեան գօտիներ ստեղծելու այլ տարածքներում եւս: Այսօր համամարդկային այս սպառնալիքի ազդեցութեան ներքոյ է գտնւում Իրաքի, Սիրիայի տարածքների համապատասխանաբար 40 եւ 50 տոկոսը, որտեղ ընդհանուր առմամբ շուրջ 5 միլիոն մարդ է ապրում: Բացի այս ամէնից` Իսլամական պետութիւնը աշխարհի տարբեր մահմետական երկրներում ունի նաեւ 35 վիլայեթ: Իսկ վերջերս յայտարարեց Հիւսիսային Կովկասում ազդեցութեան գօտի կամ վիլայեթ ստեղծելու մասին` մատնանշելով, որ հերթը հասնելու է նաեւ Ազրպէյճանին:
Ազրպէյճանում Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան դեսպանն, անդրադառնալով Իսլամական պետութիւն ահաբեկչական կազմակերպութեան մուտքին Կովկաս, նշել է. «Իսլամական պետութիւնը երկու հիմնական նպատակներ ունի Կովկասում: Առաջինը` Հիւսիսային Կովկասում, որտեղ անկայունութիւններ հրահրելով, քայլեր է ձեռնարկում` ճնշում գործադրելու Ռուսաստանի վրայ` փոխելու Սիրիայի եւ Իրաքի նկատմամբ վերաբերմունքը: Իսկ երկրորդ նպատակը շիա դաւանանքի հետեւորդ Ազրպէյճանն է, որի մասին Իսլամական պետութիւնը մէկ անգամ չէ , որ յայտարարել է»:
ԻՊ-ին հարողները ուահապիզմի հետեւորդներ են եւ հակադրւում են իսլամի շիական ուղղութեանը, ուստի պատահական չէ, որ ի տարբերութիւն նախորդ ծայրայեղական կազմակերպութիւնների, որոնք պայքար էին մղում «մեծ շէյթանի» դէմ, այս կազմակերպութիւնն իր պայքարն ուղղում է նաեւ միեւնոյն հաւատակից, սակայն տարբեր դաւանանքի պատկանող ուղղութիւնների դէմ` որակելով նրանց «փոքր շէյթան»: Ազրպէյճանի բնակչութեան շուրջ 80 տոկոսը իսլամութեան շիա ուղղութեան հետեւորդներ են, իսկ 20-ը` սիւննի: Գնալով Ազրպէյճանում լուրջ վտանգ է ներկայացնում սիւննիզմի ծայրայեղական ուղղութիւնների տարածումը, որոնք էլ դառնում են դէպի Սիրիա մեկնող եւ Իսլամական պետութեան շարքերում կռուող մոժահետների հիմնական սնուցման օճախները:
Իրանի Արտեպիլ նահանգի այաթոլլա Սէյիտ Հասան Ամելին Ազրպէյճանում գործող ծայրայեղական կազմակերպութիւնների մասին հերթական զեկոյցում անհանգստութիւն է յայտնել, որ այդ պետութիւնում առկայ Իսլամական պետութիւն ահաբեկչական խմբաւորման ներկայութիւնը լուրջ սպառնալիք է իրանեան նահանգին համար:
Այսօր ստոյգ տուեալներ չկան Իրաքի եւ Սիրիայի տարածքում կռուող Ազրպէյճանի քաղաքացիների վերաբերեալ: Այս թիւը տատանւում է 100-1000 սահմաններում: Ազրպէյճանական պաշտօնական աղբիւրները փորձում են ամէն կերպ թաքցնել կամ նուազագոյնի հասցնել ահաբեկչութեան սպասարկու իրենց քաղաքացիների քանակը, սակայն ազրպէյճանական մամուլի մէկի յայտնած տուեալների համաձայն, միայն Սիրիայում արդէն իսկ սպաննել է 200 ազրպէյճանցի: Ընդ որում` հարկ է փաստել, որ Ազրպէյճանի քաղաքացիներն ընդգրկուած են եւ մարտեր են մղում ոչ միայն Մերձաւոր Արեւելքում գործող ահաբեկչական կառոյցների կազմում, այլ նաեւ մասնակցում են Փաքիստանում, Աֆղանստանում ընթացող ռազմական գործողութիւններին: «Սրբազան պատերազմներին» մասնակցելու շարժառիթը ամենեւին էլ կրօնական պարտքը չէ, այլ` այն հսկայական գումարները, որոնք ստանում են ահաբեկիչ-զինեալները:
Ազրպէյճանի քաղաքացիների համար ահաբեկիչներին միանալու մի շարք դրդապատճառներ կան, որոնց թւում հարկ ենք համարում նշել երկրի ընկերային-տնտեսական ծանր վիճակը, երիտասարդութեան շրջանում գործազրկութեան բարձր եւ կրթութեան չափազանց ցածր մակարդակը, ինչպէս նաեւ` ալիեւեան վարչակազմի կողմից մօտալուտ պատերազմի եւ յաղթանակի չիրականացուած խոստումը: Պատահական չէ, որ, օրինակ, Պաքուից ընդամէնը մի քանի քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ գտնուող Սումկայիթ քաղաքը, որը հիմնականում բնակեցուած է փախստականներով եւ ընկերային ծանր վիճակում գտնուող քաղաքացիներով, դարձել է ահաբեկչութեան հիմնական օճախներից մէկը:
Բայց կայ նաեւ մետալի միւս երեսը: Չնայած տարածուած կարծիքին, որ ահաբեկիչների շարքերը համալրած ազրպէյճանցիները կռւում են յանուն փողի, Կովկասի մահմետականների առաջնորդ Ալահշուքիւր Փաշազատեն մէկ անգամ չէ, որ դժգոհել է` նշելով, որ իսլամական ծայրայեղականութիւնը տարածում է գտնում նաեւ մեծահարուստ ազրպէյճանցիների որդիների շարքերում: Դրանք մի քանի դէպքեր են, սակայն անհանգստութիւն են առաջացնում Ազրպէյճանի հոգեւոր ղեկավարութեան շրջանում:
Յատկանշանական է, որ ազրպէյճանցիները յանուն փողի կռւում են ինչպէս Իսլամական պետութեան շարքերում, այնպէս էլ` Ասատին սատարող վարձկանների թւում: Իսլամական պետութեան հովանաւորութեան տակ գտնուողները Սիրիա են ներթափանցում Թուրքիայի, իսկ Ասատի աջակիցները` Իրանի տարածքով: Եւ ստացւում է այնպէս, որ յանուն փողի Ազրպէյճանի մի շարք քաղաքացիներ մարտնչում են հակամարտ ճակատներում, ինչո՞ւ չէ` նաեւ միմեանց դէմ:
Մօտ կամ հեռու ապագայում պատերազմը Մերձաւոր Արեւելքում կը վերջանայ, եւ մոժահետները տուն կը վերադառնան, որն իսկական քաոսի կը վերածի մեր հարեւան պետութիւնը: Փորձենք անդրադառնալ այն մարտահրաւէրներին, որոնք պայմանաւորուած կը լինեն ծայրայեղականների վերադարձով: Այդ մարտահրաւէրները սպառնալու են ոչ միայն Ազրպէյճանին, այլեւ` ողջ տարածաշրջանին:
Վերադառնալուն պէս իսլամական-ծայրայեղականների թիրախը կը լինեն գործող իշխանութիւնները, որոնց կը փորձեն բերել «ճշմարիտ» դաւանանքի: Իրատեսական ենք համարում իսլամական ընդդիմութեան ձեւաւորումը, որը կարող է լրացնել Ազրպէյճանում ընդդիմութեան դաշտը: Ազրպէյճանում «Իսլամական ընդդիմութեան» վտանգն իրական է համարում նաեւ կրօնական կառոյցների գծով պետական յանձնաժողովի նախագահի նախկին տեղակալ, փորձագէտ Էլչին Ասկերովը: «Չնայած ներկայ դրութեամբ այդ վտանգը դեռեւս փոքր է, բայց ասել, թէ այն բացակայում է, ճիշդ չէ: Ժիհատի համար Մերձաւոր Արեւելք գնացողները մի օր կը վերադառնան: Նրանք հաւանական վտանգի աղբիւր են Ազրպէյճանում: Չի բացառւում, որ նրանք կ՛աշխուժանան քաղաքական ուղղութեամբ եւս»,- կարծում է նա:
Հաշուի առնելով այս վտանգը` Ազրպէյճանի կրօնական եւ քաղաքական ղեկավարութիւնը փորձում է ժիհատականների հնարաւոր թիրախային նետը ուղղել արցախեան հակամարտութեան ուղղութեամբ: Մէկ անգամ չէ, որ Կովկասի մահմետականների առաջնորդ Ալահշուքիւր Փաշազատէն Ազրպէյճանի քաղաքացիներին կոչ է արել չմեկնել օտար ափեր, այլ` ժիհատն իրականացնել Արցախի տարածքում: Սա արցախեան հակամարտութեանը կրօնական երանգաւորում տալու ակնյայտ փորձ է, որ կարող է բացասական հետեւանքներ ունենալ ինչպէս Հայաստանի, այնպէս էլ հէնց նոյն Ազրպէյճանի համար:
Արցախեան հակամարտութիւնն ի սկզբանէ չի ունեցել կրօնական ուղղուածութիւն, քանի որ Խորհրդային Միութեան անհաւատութեան երկարատեւ ժամանակաշրջանում կրօնի ազդեցութեան մասին կարելի է խօսել մեծ վերապահումով: Սկսած 1992 թուականից, Հայտար Ալիեւի ջանքերով, փորձ արուեց հիմնախնդրին հաղորդել կրօնական բնոյթ` ակնկալելով իսլամական աշխարհի ներկայացուցիչների քաղաքական, ռազմական, տնտեսական աջակցութիւնը: Նման քարոզչութիւնը պարարտ հող գտաւ մի շարք իսլամադաւան երկրների շրջանում: Օրինակ` Փաքիստանը արցախեան հակամարտութեան պատճառով ցայսօր դիւանագիտական յարաբերութիւններ չի հաստատել Հայաստանի Հանրապետութեան հետ:
Հօր քաղաքականութիւնը շարունակում է նաեւ որդի Ալիեւը, ինչն էլ կարող է դառնալ սեփական իշխանութիւնը կորցնելու պատճառներից մէկը: Արցախեան հակամարտութիւնը ներկայացնելով որպէս կրօնական հակամարտութիւն` Ազրպէյճանը պատերազմի հաւանական գօտի է ստեղծում ժիհատականների համար, որոնց հրապարակած քարտէսում մեր տարածաշրջանը եւս ընգրկուած է խալիֆայութեան մէջ: Մերձաւոր Արեւելքում որոշակի խնդիրներ լուծելուց յետոյ «իսլամական պետութեան» գրոհայինները, Թուրքիայի տարածքը հատելով` կարող են յայտնուել Նախիջեւանում, իսկ այնտեղից էլ ծաւալուել դէպի Արցախ եւ դէպի արեւելք: Բնականաբար մեծ վտանգ կայ, որ արմատականները կարող են յարձակուել նաեւ Հայաստանի վրայ, սակայն, դիտարկելով նրանց գործողութիւնների տրամաբանութիւնը, կարծում ենք, որ ռազմական գործողութիւնների առաջնային թիրախ կարող է հանդիսանալ Ազրպէյճանը, որը քարիւղային պահովուածութեամբ կը բաւարարի իսլամականների ախորժակը:
Որքան էլ Իսլամական պետութեան ներկայացուցիչները հռչակում են ժիհատի մասին, այնուամենայնիւ` նրանք պատերազմում են յատկապէս այն վայրերում, որտեղ կան ածխաջրածնային հարուստ աղբիւրներ եւ գումարային ինքնաբաւութեան հնարաւորութիւն: Բացի այդ, նրանց գաղափարախօսութեան մէջ առանցքային դեր ունի «փոքր շէյթանի» կամ շիաների դէմ պայքարը, ուստի Ազրպէյճանի այս քաղաքականութեան սուրն առաջնային վտանգ է ներկայացնում հէնց իր համար: Սա նշանակում է նաեւ, որ Ազրպէյճանի իշխանութիւնների անհեռատեսութիւնը վտանգի տակ է դնում նաեւ ամբողջ տարածաշրջանի անվտանգութիւնը: Իսլամական ծայրայեղականների մուտքը տարածաշրջան կարող է աղէտալի հետեւանքներ ունենալ ոչ միայն հարաւկովկասեան հանրապետութիւնների, այլ նաեւ Իրանի համար, որը եւս արմատականների հեռահար թիրախում է գտնւում:
Գիտակցելով ստեղծուած իրավիճակի լրջութիւնը` կարեւոր է, որ այս ոլորտում Հայաստանն ու Իրանը խորացնեն համագործակցութիւնը: Արցախեան պատերազմի տարիներին Իրանը կարեւորագոյն դերակատարութիւն ունեցաւ Իսլամական համաժողով կազմակերպութեան շրջանակներում արցախեան հակամարտութեանը կրօնական երանգաւորում տալուց խուսափելու հարցում: Հարկ է, որ Հայաստանը, օգտագործելով Իրանի հետ աւանդական բարեկամական կապերը եւ իսլամական աշխարհում ունեցած նրա կշիռը, հէնց մահմետական երկրներում բարձրացնի իրազեկութիւնը եւ սանձ հակամարտութեանը կրօնական բնոյթ տալու Ազրպէյճանի ջանքերը: Եթէ Իսլամական պետութիւնը հասնի մեր տարածաշրջան, ապա այդ պարագայում արդէն առկայ հակամարտութիւնները երկրորդական բնոյթ կը կրեն, եւ տարածաշրջանի երկրները ստիպուած կը լինեն միասնաբար պայքարել կործանարար չարիքի դէմ:
Հաշուի առնելով վերահաս վտանգի առկայութիւնը` կարեւոր է նաեւ խնդիրն ընգրկել հայ-ազրպէյճանական բարձրաստիճան բանակցութիւնների օրակարգ եւ փորձել կանխարգելիչ ծրագիրներ մշակել: Ահաբեկչութեանը դիմագրաւելոււ վտանգը կարող է դառնալ այն ազդակը, որից էլ, հնարաւոր է, սկսուի հայ-ազրպէյճանական համագործակցութիւնը:
Անալիտիկոն
