«ՆՈՐ ՄԱՐՄԱՐԱ»
«Ճումհուրիյէթ» թերթի «Գիրք» յաւելուածականի վերջին թիւին մէջ Կամզէ Ագտեմիր հարցազրոյց մը ունի գրող մտաւորական Այտըն Չուպուքճուի հետ: Այտըն Չուպուքճու վերջերս ուրիշ գործակիցներու հետ միասին խմբագրած եւ հրատարակած է «Ամօթ եւ արժանապատուութիւն» խորագրեալ գիրք մը, որ ուղղակի նուիրուած է 1915-2015 Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրամեակին: Այտըն Չուպուքճու հարցումներու պատասխանելով` կը յիշեցնէ, որ հեռաւոր կամ մօտիկ անցեալի մէջ հայ արուեստագէտները շատ կարեւոր գործեր տուած են ընկերաբանական, հոգեբանական եւ տնտեսական թեմաներու քովն ի վեր գրականութեան, շարժանկարի, նկարչութեան, ճարտարապետութեան եւ երաժշտութեան բնագաւառներէն ներս: Թուրքիոյ մէջ շարժանկարի հարիւրամեակ մը տօնուեցաւ` իբրեւ մեկնակէտ ընդունելով իրականութեան մէջ գոյութիւն չունեցող ժապաւէն մը, իբր թէ երկու թուրքեր Եշիլգիւղի Այա-Սթեֆանոս յուշարձանը նկարահաներ են: Մինչդեռ այդպիսի ժապաւէն մը չկայ: Անոնցմէ շատ աւելի առաջ այս աշխարհագրութեան վրայ օսմանցի հայերը շատոնց սկսած էին շարժանկարել:
Ինչո՞ւ հայոց շարժանկարը մեր շարժանկարի պատմութեան սկզբնակէտը չի նկատուիր, ուրիշ կասկածելի ժապաւէն մը կը նկատուի, հասկնալի չէ: Յետոյ օսմանեան շրջանի աշխարհահռչակ նկարիչներէն Իվան Այվազովսքի հայ է, եւ մեզմէ ո՛չ մէկը գիտէ: Եթէ ցանկ մը պատրաստենք, պիտի տեսնենք, որ ամէնէն սիրուած ժողովրդական երգերը հայերէն երգեր են: Ալփասլան Թիւրքէշի շատ սիրած «Սեւ ծովը կը յուզուէր» երգը իրականութեան մէջ հայկական երգ է: «Քամանչա» անուն հայկական երգին համար ալ թրքերէն բառեր յերիւրուած են: Երբ այս մասին կը խօսինք, յանկարծ մեր դիմաց մէկը «կը ներէք, հա՛յ» կ՛ըսէ եւ մեր շունչը կը կտրէ: Զանազան նիւթերու առընթեր Այտըն Չուպուքճու կը հպի նաեւ հայերէ գրաւուած ինչքերու եւ հարստութեան, այսինքն` լքեալ գոյքերու հարցին: Պէտք չէ մոռնալ, որ Թուրքիոյ Հանրապետութեան հիման վրայ հայերը իրենց հայրենիքէն վտարելու եւ անոնց ինչքերը գրաւելու քաղաքականութիւնը կայ, եւ այս խնդիրը հինէն ի վեր վախ կը պատճառէ մասնաւորաբար Անատոլուի հողատէր աղաներուն:
Հայոց ցեղասպանութիւնը տեւաբար ուրացումի նիւթ է, որովհետեւ եթէ ընդունինք, որ այսպիսի յանցանք մը գործեցինք, այն ատեն այդ ինչքերը եւ կալուածները հայերուն պիտի անցնին: «Ի՞նչ կ՛ընենք, եթէ հայերը գան եւ ետ առնեն իրենց ապրանքները»: Այս վախը կը տիրապետէ Անատոլուի արհեստաւորներուն, հողատէրերուն, քաղքենիներուն մօտ: Թէեւ Լոզանի դաշնագրով ընդունուած էր, որ հայերը վերադառնան, բայց անմիջապէս վերջը վէճի նիւթ դարձած է այդ հարցը եւ դիտել տրուած է, որ հայերու վերադարձը ազգային աղէտի մը ճամբայ կը բանայ: Բացէ ի բաց ըսուեցաւ. «Հայերը ետ բերել եւ անոնց ապրանքները վերադարձնել` ազգադաւութիւն է»:
Այտըն Չուպուքճու կ՛անդրադառնայ նաեւ հայկական խնդրի մէջ պաշտօնական պնդումին, ըստ որուն, հայերը տեղահանուեցան, որովհետեւ ռուսերու հետ գործակցեցան: Ասիկա Թուրքիոյ մէջ յետադիմական քաղաքականութեան յենակէտը դարձաւ: Մարդու իրաւունքներու պաշտպանները ամբաստանուեցան հայկական ծագում ունենալու մեղադրանքով եւ ասիկա գործի ալ ծառայեց: Բայց, ինչպէս դիտել կու տայ Այտըն Չուպուքճու, պետական տեսակէտը կամաց կամաց սկսած է մաշիլ եւ կքիլ:
Հարցազրոյցին կարեւոր մէկ հատուածն է այն, ուր Այտըն Չուպուքճու յստակ կերպով կը յիշեցնէ, թէ հայերու դէմ մաքրագործումի քաղաքականութիւնը 1915-էն շատ առաջ` Ապտիւլ Համիտի շրջանին սկսաւ: Ապտիւլ Համիտի շրջանին հայ գիւղացիները կրկնակի տուրքի ենթարկուեցան, ճնշումներու տակ դրուեցան, Համիտիյէ կոչուած ուժերու միջամտութեամբ քիւրտերու եւ հայերու միջեւ բախումներ հրահրուեցան: Ապրուեցաւ շրջան մը, երբ քիւրտերուն համար «հալալ» ըսուեցաւ հայկական ինչքերու բռնագրաւումը: Ուստի հայերը ստիպուեցան զինեալ պաշտպանութիւն եւ ապստամբութիւն իրականացնել: Այս բոլորը ռուսական գրաւումէն շատ առաջ էին: Այդ շրջաններուն իթթիհատականները գործակցած էին հայկական կազմակերպութիւններու հետ, Ապտիւլ Համիտէն փրկուելու համար իթթիհատականները եւ հայերը լրիւ գործակցութիւն հաստատած էին: Բայց երբ իթթիհատականները իշխանութեան գլուխ եկան, անոնք Ապտիւլ Համիտէն շատ աւելի ծանր կերպով գործադրեցին հայերը բնաջնջելու քաղաքականութիւնը: Ի վերջոյ իրականացուցին «տեղահանութիւն» կոչուած այդ ամօթալի պատահարը:
Երկարաշունչ հարցազրոյցին մէջ Այտըն Չուպուքճու այս կերպով անգամ մը եւս կը յիշեցնէ, թէ որքա՛ն կարեւոր է պատմութեան հետ առերեսումը: Խիղճ ունեցողը ներողութիւն կը խնդրէ: Այս կարգախօսը մայր գիծը կը կազմէ պատրաստուած գիրքին:
