ՌԱԿԸՓ ԶԱՐԱՔՈԼՈՒ
«Դե՛հ գնա՛, Բայբո՛ւրդ, դե՛հ գնա՛, Բայբո՛ւրդ, դե՛հ գնա՛, քո մէջ թաց մնաց,
Հասանի ամրոցում, ա՜խ, բաճկոնս, վերնաշապիկս, տաբատս, կօշիկս մնաց»:
Քղին Պինկէօլ (Բիւրակն, Ա.) նահանգի գաւառներից է: Վերջին ընտրութիւններում Արդարութիւնը եւ բարգաւաճում կուսակցութիւնը Պինկէօլ երկու, իսկ Ժողովուրդներու ժողովրդավարութեան կուսակցութիւնը մէկ պատգամաւոր ունեցաւ: Քղիում Ժողովուրդներու ժողովրդավարական կուսակցութիւնը ստացաւ ձայների 49,2 տոկոսը, իսկ ընտրողները 3755-ն էին: Այո՛, սխալ չընկալեցիք` երեք հազար եօթ հարիւր յիսունհինգ: Իսկ 2014 թ. ընտրութիւններում ժողովուրդներու ժողովրդավարութեան կուսակցութիւնը ձայների միայն 17 տոկոսն էր հաւաքել, իսկ Հանրապետական ժողովուրդի կուսակցութիւնը 40 տոկոս քուէով առաջին կուսակցութիւնն էր: Մինչդեռ 2011 թ. ընտրութիւններում 45 տոկոս ձայնով առաջին տեղում Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութիւնը էր, իսկ վերջին ընտրութիւններում 31 տոկոս քուէ էր հաւաքել:
1915 թ. սկզբներին Քղի գիւղաքաղաքում 3900 հայ եւ մօտ 1000 թուրք/հայ էր ապրում, մինչդեռ գիւղերում հայերի թիւը 37 հազարի էր հասնում: Այն մանածագործութեան, հողագործութեան եւ անասնապահութեան ոլորտներում բաւականին բարձր արտադրողականութեան շրջան էր:
Այսօր, այնուամենայնիւ, Քղիից դուրս բնակուող քղեցիների թիւը ներկայում Քղիում բնակուողների թուից, ով գիտէ` քանի անգամ է գերազանցում: Ճիշտ էլպիստանցիների, տերսիմցիների նման… Կարող ենք ասել, որ վերոնշեալ թիւրքուն Քղիին էլ է տիպիկ: Քղի անունն առաջին անգամ 1967 թ. լսեցի: Թուլայ անունով մի ընկեր ունէի, ով բժշկական բաժանմունքում էր սովորում եւ Թուրքիայի բանուորական կուսակցութեան անդամ էր: Յիշում եմ, որ նրա մայրը չափազանց անհանգիստ, թախծոտ կին էր: Միշտ անհանգստանում էր աղջկայ համար, որ նրա գլխին էլ չգար այն, ինչ եղաւ իրենց հետ, քանի որ ձախակողմեան էին: Եթէ աղջիկը մի քիչ ուշանար, ուղղակի խուճապի էր մատնւում:
Թերեւս իրաւացի էր. մեր եւ միւս սերունդների գլխով ինչեր անցան…
Տարիներ շարունակ մտածում էի, թէ Թուլայի մօր խոր վշտի տակ ի՞նչ կար արդեօք: Նրա ընտանիքը, ո՞վ գիտի, քանի դժբախտութիւն է ապրել, ինչե՜ր է տեսել 1895-96 թթ., 1915 թ., 1938 թ…
Երբ ձեռքս վերցրեցի ընկերոջս` Օսեփ Թոքաթի` եռալեզու (հայերէն, անգլերէն եւ թուրքերէն) «Աւերակ Քղի» («Փարոս» հրատ., Պոլիս, 2015) վերնագրով վերջին գիրք, առաջինը քղեցի այս թախծոտ կնոջը յիշեցի: Օսեփ Թոքաթն աւելի վաղ հրատարակել է «Վանի արծաթագործութիւնը» հիասքանչ գիրքը, որը նոյնպէս եռալեզու է եւ մրցանակի է արժանացել:
Գրքում նաեւ Քղիի շրջակայքը ընդգրկող հին քարտէզ է տեղ գտել: Տեղական պատմութեան առումով նման գրքերի կարիք շատ կայ: Տեղաբնական այնքան է կարօտ նման գրքերի, որ կարծես ոչ թէ նոյն երկրում, այլ լուսնի վրայ կամ Աւստրալիայում է ապրում… Աշխարհագրական այս տարածքից պատմութիւնը քերուել-հանուել է:
Պինկէօլ եւ շրջակայքը այն վայրերից են, որտեղ 1915 թ. Ցեղասպանութեան հետեւանքներն ամենածանր են եղել: Ե՛ւ զոհերի, ե՛ւ յանցագործների տեսանկիւնից հետքերը շարունակւում են ցայսօր: Դեռ «Կոտորածներից փրկուածներ» կան, ովքեր քանի-քանի աղէտներից յետոյ էլ յամառօրէն ապրում են այդ տարածաշրջանում: Սակայն յանցագործներն էլ դեռեւս ազդեցիկ են այդ տարածքում: Այս պատճառով Պինկէօլ յամառ պահպանողական մի կառոյց ունի, ինչպէս, օրինակ, Ատըեամանն է:
Օսեթ Թոքաթի գիրքը, որ Քղին ներկայացնում է նախաքրիստոնէական ժամանակաշրջանից, այդ տարածաշրջանն ու մարդուն հասկանալու առումով շատ կարեւոր ձեռքբերում է: Գիտեմ, որ այն տարիների աշխատանքի արդիւնք է: Որպէս սկզբնակէտ 1915 թ. եմ առանձնացրել, սակայն սխալ չհասկանաք եւ շատ հեռու չգնաք: 1915 թ. Անատոլիայի պատմութեան եւ աշխարհագրութեան տեսանկիւնից իսկապէս սկզբնակէտ է, քանի որ Հայկական Բարձրավանդակը, Պոնտոսը, Կիլիկիան, Կապադովկիան եւ նման այլ պատմական բնակավայրեր աւերակի վերածուեցին` միաժամանակ դառնալով նաեւ զուտ պատմական անուններ:
Այս պատճառով 1915 թ. նախորդած պատմութիւնը հասարակութիւնը, աշխարհագրութիւնը, մշակոյթը իւրատեսակ ժամանակակից հնագիտութիւն են:
Միայն թէ շատ ցաւալի է, որ 100 տարուան նախորդած ժամանակաշրջանը շատ հին պատմութիւն է դարձել, մոռացուել, ջնջուել է յիշողութիւնից:
Գրքում նաեւ հիասքանչ աշխարհագրութեան լուսանկարներ են զետեղուել: Հէ՜յ, Թանու լեռ, Սիւմպուս, Մարդիկ լեռ, հրաշագեղ Աբվանք… Օսնագ գիւղի 300 տարեկան թթենիներ: Մի ժամանակ այնտեղ մետաքս էր արտադրւում: Հէ՜յ, Տրդատ թագաւորի ժամանակներից մնացած Քղիի ամրոցի աւերակներ… Տարածաշրջանի յատուկենտ փրկուած ձեռագրեր… Խուբս գիւղը (այսօր` եազկիւնիւ գրեթէ ջնջուել է, քանի որ ուսումնատենչ մի վայր է եղել. աղջիկ եւ տղայ երեխաների համար նախատեսուած նախակրթարանի հետ մէկտեղ` նաեւ մանկապարտէզ, ինչպէս եւ Ամերիկայից ուղարկուած գրքերով լի դպրոցական գրադարան ու ժողովասրահ է ունեցել…
1915 թ. խուբսեցի կանայք եւ տղամարդիկ եօթ օր շարունակ դիմադրել են, որոշները կարողացել են հարեւան Տէրսիմի աշիրեթութիւնում ապաստանել:
Ներկայում այնտեղ միայն 74 մարդ է ապրում, մինչդեռ նախքան 1915 թ-ը` գիւղում 1700 բնակիչ է եղել` 300 տուն հայ, 2 տուն քիւրտ: Յայտնի հայ գրող Թլկատինցին (Յովհաննէս Յարութիւնեան) այդ գիւղում ուսուցիչ է եղել, ով աւելի ուշ Պոլսի Կեդրոնական վարժարանի տնօրէնն էր դառնալու: 1915 թ. յուլիսին Խարբերդում նա, ընտանիքի հետ միասին, Տէր Զօրի ճանապարհն է բռնել: Թլկատինցին հայկական գիւղագրութեան ամենահզօր գրողներից մէկն էր, եւ եթէ չսպաննուէր, ո՞վ գիտէ` ինչպիսի՛ ստեղծագործութիւններ կը գրէր, գուցէ նաեւ Քղին
նկարագրէր:
Ճերմակ գիւղը (այսօր` Ել Տեղիրմենի), որտեղ ապրում էր գրողի ընտանիքը, 1500 հայերով է բնակեցուած եղել, 200 տուն հայ եւ 7 տուն թուրք է ունեցել: Խառը դպրոց է ունեցել, արհեստագործական եւ մշակութային գիւղ է եղել: Միայն 70 հոգի է ողջ մնացել, որոնց Քարերի քրտերն են փրկել: Բազմաթիւ արհաւիրքներից յետոյ գիւղ վերադարձածներից վերջինը 1953 թ. հեռացաւ այնտեղից: Այսօր Ճերմակում միայն 85 հոգի է ապրում:
Իսկ Փերի գետի Սելենկի կամուրջը, որը գրողի պապը` Մարտիրոս Սարգսեանն է կառուցել, դեռեւս կանգուն է:
Անհամբերութեամբ սպասում ենք Օսեփ Թոքաթի միւս ստեղծագործութիւններին, յատկապէս` նրա պատմուածքներին:
«Թարաֆ»
Թարգմանեց` Անահիտ Քարտաշեանը
«Ակունք»
