Յաղթապանծ Արարան
(47-րդ Տարեդարձին Առթիւ)
Հայ վրիժառու բազուկը, յաւէտ յիշատակելի դիւցազնամարտերու շնորհիւ, փրկեց մեր պանծալի ժողովուրդին պատիւը այնպիսի պահու մը, երբ դարաւոր թշնամին ծրագրած էր ի սպառ բնաջնջել մեզ:
Բարբարոս թուրքը իր «քաջութիւն»-ը ցոյց կու տար` վայրագօրէն ջարդելով անզէն ու անպաշտպան հայերը: Դէպի մահ կ՛առաջնորդէր անմեղ կիներու եւ երեխաներու կարաւանները, որոնք Միջագետքի եւ Սուրիոյ կիզիչ անապատներուն մէջ պիտի նահատակուէին` մարտիրոսի լուսապսակը իրենց ճակտին:
Բախտորոշ այդ օրերուն հայ ժողովուրդի զաւակները մէկ կողմէ կովկասեան ճակատին վրայ մահու եւ կենաց կռիւ կը մղէին, պարտութեան կը մատնէին անարգ թշնամին եւ անկախ Հայաստան կը ստեղծէին, միւս կողմէ` հեռաւոր Ամերիկայէն եւ Եգիպտոսէն հայրենասէր երիտասարդներ կամաւոր արձանագրուելով, կը փութային դէպի Կիպրոս` կազմելու համար Արեւելեան լեգէոնը, որ հետագային պիտի կոչուէր Հայկական լեգէոն: Մեծ թիւ մը կը կազմէին Մուսա Լերան հերոս զաւակներ այս վերջինին մէջ:
Այս լեգէոնն է, որ 1918 սեպտեմբեր 19-ին պիտի արձանագրէր փառապանծ էջ մը հայկական հերոսամարտերու պատուոյ գրքին մէջ:
Լեգէոնականները Կիպրոսի մէջ իրենց զինուորական մարզանքները կը կատարէին «Ցանկամ տեսնել զիմ Կիլիկիա» երգելով: Եւ կը ղրկուէին Պաղեստինի ճակատը` ֆրանսական դրօշին տակ մասնակցելու համար մարաջախտ Ալենպիի ընդհանուր յարձակողականին, որ պիտի սկսէր սեպտեմբեր 18-ին:
Հայկական լեգէոնին բաժին ինկած էր Ռաֆաթ Արարայի ամրացեալ բարձունքը` պաշտպանուած գերման թնդանօթաձիգներու եւ թուրք հետեւակազօրքերու կողմէ: Իսկապէս անառիկ բերդ մը, որուն գրաւումով պիտի բացուէր ճամբան դէպի հիւսիս` կտրելով թրքական բանակի նահանջի գիծը:
Կռիւները սկսան 1918 սեպտեմբեր 18-19 լուսնալիք գիշերը, առտուան ժամը 3:00-ին եւ տեւեցին 24 ժամ: Հայ լեգէոնականները կռուեցան առիւծի պէս` կուրծք տալով թշնամի թնդանօթի ռումբերուն եւ գնդացիրի գնդակներուն:
Եւ յաջողեցան գրաւել Արարայի անառիկ դիրքը` զոհ տալով 23 քաջարի երիտասարդներ եւ 70 վիրաւորներ: Այս վերջինները, անշարժութեան մատնուած, քաջալերական խօսքեր կ՛ուղղէին մարտիկներուն` լուծելու համար իրենց վրէժը:
Յաջորդ օրը` սեպտեմբեր 20-ին, սրտառուչ արարողութեամբ հողին յանձնուեցան 23 քաջերը, որոնց հողակոյտին վրայ յուզիչ դամբանական մը խօսեցաւ լեգէոնի հրամանատարը` դեր-գնդապետ Ռոմիէօ, որ, ի միջի այլոց, ըսաւ.
«… Հայ հերոսները ինկան առաջին գիծին վրայ, թշնամիին դիմաց, օրինաւոր քաջութեամբ: Բոլորն ալ արժանի են պատերազմական խաչի, բոլորն ալ պաշտպանները, սուրբերն են լեգէոնին:
«Ննջեցէ՛ք փառքով: Դուք բացիք ճամբան արդարութեան եւ իրաւունքին, որոնք դարերէ ի վեր վտարուած էին այս շրջաններէն: Կ՛երդնում ձեր գերեզմանին վրայ, որ կատարեալ եւ տեւական պիտի ըլլայ հատուցումը»:
Մարաջախտ Ալենպի, Պաղեստինի դաշնակից բանակի ընդհանուր հրամանատարը, 1918 հոկտեմբեր 12-ին, Փարիզ, Ազգային պատուիրակութեան նախագահ Պօղոս Նուպարի կը հեռագրէր` պանծացնելով Հայկական լեգէոնը:
«Հպարտ եմ, որ հրամանիս տակ ունիմ հայկական զօրագունդ մը: Քաջաբար կռուեցան անոնք եւ մեծ բաժին ունեցան յաղթանակին մէջ»:
Արարայի յաղթանակէն ետք ճամբան բացուած էր: Անգլիական հեծելազօրքը սրընթաց կ՛արշաւէր Միջերկրականի եզերքէն դէպի Հայֆա, անկէ դէպի Նազարէթ` յանկարծակիի բերելով Եըլտըրըմ Օրտուսուի ընդհ. հրամանատար Լիման Ֆոն Զանտերս փաշան, որ մազապուրծ կրցաւ փախչիլ Տիբերիոյ ճամբով, «կայծակ»-ի պէս:
Անգլիական ուրիշ զօրագունդեր, աւստրալիացի եւ նորզելանտացի հեծելազօրքերու առաջնորդութեամբ, երկու օրէն կը գրաւէին Նապլուսը` փախուստի մատնելով եօթներորդ զօրաբանակի հրամանատար Մուսթաֆա Քեմալ փաշան իր սպայակոյտով: Ասոնք ալ, իրենց բախտին ձգելով խուճապահար նահանջող զինուորները, շունչերնին Հալէպ առին:
Լեգէոնականները, շատ չանցած, Լիբանանի եւ Սուրիոյ ճամբով հասան ցանկալի Կիլիկիան` թնդացնելով ծանօթ երգը: Երկար պիտի չտեւէր սակայն խանդավառութիւնը:
47-րդ տարեդարձին առթիւ, ոգեկոչելով Արարայի յաղթապանծ հերոսներու յիշատակը, կու գանք անգամ մը եւս ցաւով հաստատելու, թէ յաղթական դաշնակիցները շուտով մոռցան իրենց «փոքր դաշնակից»-ին կատարուած հանդիսաւոր խոստումները: Ուրացան մեր Դատը եւ ո՛չ «կատարեալ» եղաւ, ո՛չ ալ «տեւական` հատուցումը»:
Արարայի 23 հերոսները այժմ կը հանգչին Երուսաղէմի իրենց դամբարանին մէջ, ուր փոխադրուեցան 1927 ապրիլ 24-ին, հանդիսաւոր արարողութեամբ, հոգելոյս Եղիշէ պատրիարք Դուրեանի կարգադրութեամբ:
Հանգչեցէ՛ք խաղաղ, սիրելի՛ հերոսներ, երախտապարտ հայութիւնը պիտի չմոռնայ երբեք ձեր զոհողութիւնը` յանուն ազատ եւ անկախ հայրենիքի:
ՀՐԱՆՏ-ՍԱՄՈՒԷԼ
