ԴՈԿՏ. ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ
Նոյն յաջողութեամբ այս ակնարկը կարելի է խորագրել «Այրելու փիլիսոփայութիւնը», «Այրելու ծէսը», «Այրելու կիրքը» եւ կամ թէկուզ «Այրելու հմայքը»:
Այո՛, իր աւերիչ բնոյթով հանդերձ, կրակը հմայիչ է, գեղեցիկ` իր խորհրդաւորութեամբ ու կենսունակութեամբ եւ վեհ` իր ներքին ուժականութեամբ եւ ահաւորութեամբ: Արդեօք պատահակա՞ն է, որ ողջ տիեզերքը պայմանաւորուած է մշտնջենական կրակով: Կրակով պայմանաւորուած է նաեւ կեանքը Երկիր մոլորակի վրայ: Անկախ իր խիստ կենսական բնոյթէն կրակը իր տեսքով եւ կենսունակութեամբ առինքող բան մը ունի իր մէջ: Մարդը կրակ վառելու եւ զայն պաշտելու յատուկ եւ տարբեր ձեւեր եւ ծէսեր ունի, որոնք առիթներ են կրակը մեծարելու եւ միեւնոյն ատեն անոր հմայքը ըմբոշխնելու: Անշո՛ւշտ կրակի գեղեցկութիւնը չէր կրնար վրիպիլ գեղանկարիչներու աչքերէն, որոնցմէ Ուիլիըմ Թռնըրն ու Յովհաննէս Այվազովսկին գեղեցկօրէն պատկերած են կրակի արտացոլման գեղեցկութիւնն ու վեհութիւնը ջուրի վրայ: Բոլոր պարագաներուն սակայն պէտք չէ մոռնալ, որ կրակը թէ՛ մահացու է եւ թէ՛ կենսատու` միաժամանակ:
Կրակ եւ մահ,
Կրակ եւ կեանք,
Կրակ եւ գեղեցկութիւն,
Կրակ եւ առհասարակ արուեստ:
Կրակը արուեստագէտներու համար հանդիսացած է թէ՛ ներշնչման աղբիւր եւ թէ՛ արտայայտման միջոց: Անցնող դարու կէսերուն կրակը օգտագործեցին նաեւ իբրեւ մտայղացքային արուեստի բաղկացուցիչ մաս: Մասնագիտութեամբ բժիշկ, իտալացի արուեստագէտ Ալպերթօ Պուրի իր իրագործած պատահարներու ընթացքին երբեմն կ՛այրէր փայտ եւ կամ կերպընկալ նիւթեր եւ այս գործընթացը կը մեկնաբանէր իբրեւ «բնազանցական տանջանք» ու կը վերլուծէր զանոնք գոյապաշտական սկզբունքներով: Եւ կամ Իվ Քլայնը երբ բոցահանով (flame-thrower) կտաւը այրելով արուեստի գործեր կը պատրաստէր, այս գործողութիւնը կ՛անուանէր տիեզերածնութիւն: Թէեւ բառը իր տարողութեամբ եւ խորքով չափազանց մեծ նշանակութիւն ունի, սակայն եթէ նկատի ունենանք «Մեծ պայթիւն»-ի վարկածը, ապա ինքնաբերաբար տիեզերածնութիւնը կը կապուի կրակի գերբնական ուժի հետ: Իվ Քլայն աւելի առաջ երթալով` Փարիզի Սեն գետի ափին միջոցին մէջ տեսարան մը կը նկարագրէր խօսքով, անոր վարձատրութիւնը կը ստանար ոսկի թերթիկներով, որոնք անմիջապէս գետը կը նետէր: Իսկ իր տուած ստացագիրը այրել կու տար արուեստասէր պատուիրատուին: Այս պարզունակ թուացող գործընթացը ան կ՛անուանէր «Բանաստեղծական ճշմարտութիւն»: Մէկ կողմէ ամէն ինչի սկիզբ «Տիեզերածնութիւն» անուան տակ, միւս կողմէ` ամէն ինչի վերջ` «Բանաստեղծական ճշմարտութիւն» անուան տակ:
Ծնունդ եւ կեանք,
Ծնունդ եւ գեղեցկութիւն,
Ծնունդ եւ առհասարակ արուեստ:
Յիշեալ երկու օրինակներու պարագային ալ ստեղծագործողը մարդու ենթագիտակիցի ոլորտներու մէջ անթեղուած անշօշափելի կեանքն է, որ կը դրսեւորուի, կը թելադրուի եւ սկիզբ կ՛առնէ ստեղծագործ միտքն ու անոր գործընթացը իբրեւ «բանաստեղծական ճշմարտութիւն», իբրեւ մտայղացքային արուեստի տեսակ, զոր կարելի է ընկալել ու ըմբռնել ենթագիտակից աշխարհին վստահելէ ու անոր յանձնուելէ ետք միայն:
Նոր տատայականներէն ետք կրակը իբրեւ բաղկացուցիչ մաս շարունակուեցաւ օգտագործուիլ արուեստագէտներու կողմէ, սակայն անոնցմէ ոեւէ մէկը զայն մնայուն արտայայտչամիջոցի չվերածեց, այնպէս` ինչպէս Ժան Պօղոսեանը:
Մասնագիտութեամբ գոհարեղէնի ձեւաւորող, սակայն ստեղծագործական ներքին կրակով վառուած` Ժան Պօղոսեան մէկ կողմէ ոսկերչական իբրեւ գործիք սահմանուած կապոյտ բոցահանը կ՛օգտագործէ իբրեւ վրձին ու գրիչ` պատրաստելու համար գեղանկարներ ու նկարազարդելու գիրքեր , եւ միւս կողմէ` գիրքեր կ՛այրէ ու ընթացքին կը սառեցնէ զանոնք իբրեւ քանդակ: Պօղոսեան իր հակակշռին տակ կը պահէ կրակը: Ան կ՛օգտագործէ զայն այնքան` որքան կը թելադրէ իր ենթագիտակիցը, որ շատ աւելի զօրաւոր կը թուի ըլլալ, քան` գիտակիցը:
Անոր կտաւներէն շատեր կը նմանին երկնաքարերով «ռմբակոծուած» մոլորակներու մակերեսներուն, իսկ ուրիշներ` ձեւազեղծուած աստղերով ծածկուած երկնակամարի:
Կտաւներու եւ կամ գիրքերու նկարազարդումներու պարագային, Պօղոսեանին հետաքրքրողը առաւելաբար կրակի ձգած հետքերն են, որոնք խորհրդաւոր են եւ վերացական: Իսկ երբ գիրքեր կ՛այրէ, ամբողջութեամբ մոխիրի չի վերածեր զանոնք Իվ Քլայնի նման, այլ կը սառեցնէ զանոնք հոն, ուր ենթագիտակիցը կը թելադրէ: Այս կիսաայրած հատորները կը յիշեցնեն մեզի Երեւանի Ս. Մաշտոցի անուան մատենադարանին մէջ պահ դրուած այն մատեանները, որոնք ժամանակի ընթացքին քարացած են եւ մեր ժամանակի արհեստագիտութիւնը տակաւին չի կրնար անոր թերթերը բաժնել ու գրուածքները կարդալ: Նմանօրինակ մատեաններ յայտնաբերուած են նաեւ Մեռեալ ծովու ափերուն գտնուող Քումրանի քարայրներէն, որոնք խորհրդաւոր գաղտնիքներ կը պահեն իրենց մէջ: Պօղոսեանի «գիրքերը» եւս նմանօրինակ խորհուրդներ կը պարունակեն իրենց մէջ , որոնցմէ շատերու վրայէն թէեւ որոշ բառեր կամ նախադասութիւններ կը կարդացուին, սակայն հիմնական էջերը խորհուրդներով անթեղուած կը մնան ակնդիրին համար:
Եթէ Երեւանի Մ. Մաշտոցի անուան մատենադարանի մէջ պահուող եւ կամ Քումրան քարայրներէն յայտնաբերուած ու քարացած մատեանները ողբերգութեան մը հետեւանք են, ապա Պօղոսեանի գործերը ողբերգականութեան եւ տառապանքի ցուցանիշներ չեն, այլ ենթագիտակիցէն բխած` «բանաստեղծական ճշմարտութիւններ», որոնք խորհուրդներ կը պարունակեն իրենց մէջ, որոնք կարելի է ընկալել ենթագիտակիցին միջոցով առանց որեւէ շօշափելի իմաստ կամ պատգամ փնտռելու անոնց մէջ: Անոր գործերէն շատեր խորագրուած չեն, իսկ խորագրուածներու անուններն ալ պայմանական կը թուին ըլլալ:
Իրականութեան մէջ Պօղոսեանի ստեղծագործութիւնները ոչ գեղանկարչական են եւ ոչ ալ` քանդակային: Անոնք աւելի զետեղումներու բնոյթ ունին, որոնց իրագործման գործընթացն ալ կարելի է պատահարներ համարել: Մտայղացքային արուեստի իւրայատուկ տեսակ մըն են, որ կարելի է համարել պօղոսեանական եւ իբրեւ այդպիսին` իրենց ուրոյն տեղն ու դերը ունին արուեստի պատմութեան մէջ:
