«Հայու քրտինքով ու արիւնով թրծուած կիլիկեան հողին ու յատկապէս Սիսի պատմական կաթողիկոսարանի միւռոնաբոյր հողին վրայ կանգնած` մեր դարաւոր կաթողիկոսարանին վերադարձը կը պահանջենք եւ մեր ժողովուրդի պահանջատիրութիւնը կը վերահաստատենք` հաւատարիմ նահատակներու սրբազան կտակին»:
Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա. կաթողիկոս
Սիսի պատմական կաթողիկոսարանը լոկ հնութիւն մը չէ… այլ` սրբութիւն:
Աւերակի վերածուած, տարիներ շարունակ անտէր ու անտիրական, նաեւ խոպան այս կաթողիկոսական համալիրը աղիողորմ վիճակի մէջ է:
Համայնատեսարանը ցոյց կու տայ, թէ ինչպիսի՛ կառոյց մը եղած է Նոր վանքը: Տեղւոյն բնակչութիւնը այդպէս անուանած էր Սիսի պատմական կաթողիկոսարանը, որ նախապէս կիլիկեան թագաւորութեան օրերուն, 13-րդ դարաշրջանին կառուցուած էր իբրեւ թագաւորական պալատ` Հեթում Ա.-ի (1226-1269) կողմէ, օժտուելով իր սեփական Սուրբ Սոֆիա տաճարով:
Նոր վանքին, այսինքն կաթողիկոսարանին կառուցումը մտայղացումն էր Կիրակոս Ա. Աջապահեան կաթողիկոսին: Այս վիթխարի շինարարական աշխատանքներուն ազդանշանը տրուեցաւ 19-րդ դարաշրջանի սկիզբները, եւ տեղագրական աշխատանքները ցոյց կու տան, թէ նորակառոյց սրբատեղին հաստատուած է թագաւորական տարիներու Սուրբ Սոֆիա տաճարի աւերակներուն վրայ: Առ այդ, պարզ զուգադիպութիւն մը չէ, որ նորակառոյց տաճարն ալ կոչուեցաւ Սուրբ Սոֆիա:
Պեղելով այս համայնատեսարանը եւ յաւելեալ պրպտումներ կատարելով` տեղին է նշել այս կաթողիկոսարանի համալիրին մանրամասն նկարագրութիւնը` կատարուած Սահակ Բ. կաթողիկոսին (մանրամասնօրէն նշուած «Յուշամատեան» կայքէջին մէջ) կողմէ 20-րդ դարասկիզբին.
Այսպէս, հիւսիսային դռնէն մտնելով, ձախին կը տեսնենք քարաշէն մարագ մը եւ ախոռ մը: Ասոնցմէ քիչ անդին կայ երկյարկանի տուներու փոքր թաղամաս մը, որ կը ծառայէ իբրեւ ուխտաւորներու հիւրանոց: Այս վայրին ղամըշլը (եղէգնուտ) անունը կու տան, նկատի ունենալով, որ սենեակները իրարմէ կը բաժնուին եղէգնեայ պատերով: Այս թաղին արեւմուտքը կը գտնուի վանքին խոհանոցը` իր մառանով եւ փուռով: Աւելի հարաւ երթալով` կը հասնինք դարպասին, որ երեք կամարներով փայտածածկ երկար սենեակ մըն է:
Շարունակելով պատմութիւն կերտած համալիրին ուղեւորական այցելութիւնը եւ դէպի հարաւ ուղղուելով կը նկատուի վեհարանը իր իւրայատուկ կառոյցով, որ օժտուած էր ճաշասենեակով, մառանով եւ կաթողիկոսին ննջասենեակով: Ամբողջութեամբ փայտեայ կառոյց մըն էր վեհարանը, ուրկէ ընդհանուր տեսարան մը կը բացուի քաղաքին վրայ:
Այսօր ժամանակը հնչած է վերստին տէր կանգնելու այս հսկայ սրբատեղիին, զայն ձեռք ձգելու համար` մաքառելու, մաքրելու եւ մաքրագործելու:
Թէ՛ հողին եւ թէ՛ անոր դատին վրայ շատ են փուշերն ու տասնեակ տարիներ լքուած եւ չխնամուած բոյսերը:
Թէ՛ հողագործին եւ մշակին բահով ու բրիչով եւ թէ՛ դատաւորին ու փաստաբանին արդարութեան մուրճով ՊԱՀԱՆՋԱՏԻՐՈՒԹԻՒՆ եւ ՀԱՏՈՒՑՈՒՄ կայ իրագործուելիք:
