ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ
Ժամանակին խորհրդային մանկավարժ փիլիսոփաներէն շատեր կը հաւատային, թէ` «Մանուկը սպիտակ թուղթ է», եւ դաստիարակութեամբ կարելի է տալ անոր որեւէ մասնագիտութիւն եւ «արտադրել» տարբեր տեսակի գիտնականներ ու արուեստագէտներ: Սակայն խորհրդային մասնագիտական փորձը ցոյց տուաւ, թէ (յատկապէս արուեստի պարագային) այս տեսութիւնը խոտոր կը համեմատի գործնական կեանքի հետ: Ճիշդ է, որ դաստիարակութիւնը, միջավայրն ու ուսումը իրենց շինիչ ու կենսական դերն ու նշանակութիւնը ունին ստեղծագործական գործընթացի հետ, սակայն առանց ի վերուստ օժտուածութեան` ապարդիւն պիտի մնային մանկավարժական վարժանքներն ու աշխատանքները:
Գրեթէ նոյն տրամաբանութեամբ Փապլօ Փիքասօ հետեւեալ հաստատումը կ՛ընէ. «Բոլոր երեխաները արուեստագէտներ են, խնդիրը այն է` ինչպէ՞ս պիտի մնան արուեստագէտ»: Ան անուղղակիօրէն կը մեկնաբանէր խորհրդայիններու կարծիքը, որ ինքն իր հանճարեղ կերպարուեստագէտի կերպարովն իսկ գործնապէս կը հակասէր իր որդեգրած տեսութեան: Ինք եթէ արտակարգ ծնունդ մը չըլլար, պիտի կարողանա՞ր մատի վրայ հաշւուող հանճարներու շարքին դասուիլ:
Թէեւ ժառանգականութեան եւ միջավայրի բանավէճը տակաւին աւարտած չի թուիր ըլլալ, այնուամենայնիւ, սակայն, գիտնականներու մեծամասնութիւնը հակամէտ է հաւատալու, որ առանց մէկուն` միւսը կ՛արժեզրկուի: Առողջ ժառանգականութեան եւ առողջ միջավայրի պարագային է միայն, որ աշխատանքը կ՛իմաստաւորուի, կ՛արդիւնաւորուի, եւ արուեստագէտը կ՛արձանագրէ նոր նուաճումներ:
Եթէ մանուկը ծնած է արուեստագէտ, ապա ան բնազդաբար կը փորձէ ստեղծագործել: Քիչ չէ թիւը այն արուեստագէտներուն, որոնց ծնողները փորձած են շեղել զանոնք իրենց ստեղծագործական ճանապարհէն եւ տուած անոնց` իրենց արուեստագէտի խառնուածքին ոչ յարիր ուսում: Սակայն անոնցմէ առաւել օժտուածները յամառօրէն հետեւած են իրենց ներքին ձայնին ու` նուիրուած արուեստին: Վան Կոկի եւ Փոլ Սեզանի օրինակները բաւականին խօսուն են այս պարագային: Հայ արուեստի պատմութիւնը եւս տուած է բազմաթիւ օրինակներ, սակայն յիշենք անոնք, որոնք անձնապէս ճանչցած ենք եւ արդէն իսկ կայացած արուեստագէտներ են, ինչպէս` Արտաշէս Յունանեան, Ժան Գազանճեան կամ Թորոս տէր Յակոբեան: Այս շարքին կարելի է դասել նաեւ քանատահայ կերպարուեստագէտ բժիշկ Մկրտիչ Տարագճեանը: Ան ծնած է Սուրիա, փոքր տարիքին շրջան մը յաճախած է Հալէպի Սարեանի անուան գեղարուեստի ուսումնարանը: 1982-ին կը հաստատուի Մոնրէալ, ուր կ՛ապրի եւ կը ստեղծագործէ ցայսօր: Պարագաներու բերումով երկար ատեն առիթ չ՛ունենար ստեղծագործելու, սակայն բախտորոշ օր մը վրձինը ձեռքը կ՛առնէ ու կը սկսի երփնագրել: Կարճ ժամանակ մը ետք` նաեւ քանդակել:
Ան սկզբնական շրջանին քանի մը խորհրդանշական յղացքներ իրագործելէ ետք, կը փորձէ դիմաքանդակի ժանրը եւ կը յաջողի: Ինչպէս դիմանկարը գեղանկարիչին այնպէս ալ դիմաքանդակը գեղանկարիչին փորձաքարն է: Տարագճեան ունի հոյլ մը հետաքրքրական դիմաքանդակներ, որոնք իրաւունք կու տան մեզի իրմէ ակնկալելու աւելի խոր ու բնորդին խառնուածքին յարիր կերպարներու իրագործումն ու կերտումը, ինչպէս` իր կողակիցին եւ երկու դուստրերուն, Ուիլիըմ Սարոյեանին, Երուանդ Պաստրմաճեանին, Կոմիտասի, Եղիշէ Չարենցի եւ այլ դիմաքանդակներ: Այս բոլորէն վեր, սակայն, առաւել յատկանշական են խոհափիլիսոփայական լիցք ունեցող համադրական անոր յղացքները, որոնցմէ ոմանք լուրջ վերլուծման եւ մեկնաբանման կը կարօտին, ինչպէս` Եղեռնի հարիւրամեակին նուիրուած յուշարձանի մանրակերտը, «Ոսկեղէն խնձորներ», «Կապ», «Խոզակ», «Աստիճանը», եւ այլն: Ունի գործերու այլ շարք մը, որոնց պարագային իր մասնագիտութեան բերումով ձեռք բերած մարդակազմական գիտելիքները շինիչ դեր կատարած են, ու ան կրցած է կերտել ճկուն ու նուրբ մարմիններ` առանց խաթարելու անոնց գեղեցկութիւնն ու գրաւչութիւնը, ինչպէս` «Թանկօ», «Վենիւս», «Ծովանուշ», «Նստած կինը» եւ այլն:
Անցնող դարու վերջաւորութեան, երբ Ռոտեն կերտեց իր գլուխ գործոցներէն երկուքը` անգլուխ «Քայլող մարդը» եւ առանց ձեռքերու «Պալզաք»-ը, ան ապացուցեց, որ մարդկային կերպարներ կերտելու պարագային, ոչ միայն անհրաժեշտ չեն մարդու մարմնի բոլոր մասերը, այլեւ երբեմն անոնք նոյնիսկ կը խանգարեն: Թէեւ տատայականները ծայրայեղութեան գացին, սակայն անոնցմէ ծնած գերիրապաշտներէն շատեր լաւապէս օգտուեցան այս տեսութենէն, ինչպէս` Արշիլ Կորքի-Ատոյեանը, կամ Հենրի Մուրը: Այսօր ժամանակակից քանդակագործութիւնը ողողուած է նմանատիպ ստեղծագործութիւններով, որոնցմէ բոլորը չեն, որ կրցած են յաջողիլ ու կերտել իւրայատուկ ստեղծագործութիւններ: Տարագճեան եւս ունի նմանօրինակ քանդակներ, որոնք կը զատորոշուին միւսներէն, որովհետեւ ան գիտէ պահել միայն անհրաժեշտը` ձերբազատելով աւելորդաբանութենէ, ինչպէս` «Մարդը վզնոցով», «Ի՞նչ նորութիւն», «Սոնաթա» եւ այլն:
Տարագճեան ինքնուս է, այո՛, սակայն անուս չէ: Ան իր յարատեւ որոնումներուն եւ աշխատանքին շնորհիւ` կրցած է ձեռք բերել քանդակելու անհրաժեշտ գիտելիքներ, որոնց մէջ իր կենսական դերը կատարած է նաեւ իր երկարամեայ մտերմութիւնը Արթօ Չաքմաքճեանի նման մեծ ու տաղանդաւոր արուեստագէտի մը հետ:
