Ռ. Հ.
Խօսքը հիմա այն մասին է, թէ կեանքը որքան շուտ կ՛անցնի: Հակասական բան մը կայ այս հաստատումին մէջ: Կեանքի բոլոր օրերու ընթացքին յաճախ պիտի գանգատինք, որ ժամերը անցնիլ չեն գիտեր, թէ` օրը գիշեր չ՛ըլլար, թէ` ձանձրոյթը կը լեցնէ մեր ներաշխարհը, բայց օր մըն ալ դէպի ետ կը նայինք եւ խոր ցաւով կը գոչենք.
– Որքա՜ն շուտ անցաւ կեանքը:
Շատ սիրելի բանաստեղծ Համօ Սահեան, որուն տողերը մասնաւոր յուզականութիւն մը եւ մասնաւոր երաժշտականութիւն մը ունին, անգամ մը գրած է սա գեղահունչ, բայց տխուր տողերը.
Կեանքս անցաւ մի օրուայ պէս,
այնքան պարզ էր, այնքան բարդ էր,
ցաւերով լի, դաւերով լի,
դարերով լի ակնթարթ էր:
Կեանքս անցաւ մի օրուայ պէս:
Այսքան պարզ տողերով ողբա՜լ դարերու չափ երկար ակնթարթերով լեցուն կեանքի մը գացած-սպառած ըլլալու ողբերգութեան վրայ: Իրաւ է, կեանքը կ՛անցնի մէկ օրուան նման: Մինչդեռ կեանքը լեցուն է ինչերով ու ինչերով, լաւ կամ գէշ, գեղեցիկ կամ տգեղ, ուրախ կամ տխուր, որոնք կը փռուին երկար օրերու ու երկար ժամանակներու վրայ: Այո՛, օր մը պիտի անդրադառնանք, որ կեանքը անցաւ մէկ օրուան նման, բայց ինչպէ՞ս անցաւ ան: Գո՞հ ենք մէկ օրուան նման ապրուած այդ կեանքէն, երջանկացա՞նք այդ կեանքը ապրելով: Հարցուցէք ողբացեալ թանկագին բանաստեղծ Սիլվա Կապուտիկեանին ու ան պիտի պատասխանէ.
Իմ կեանքը անցաւ ծափ ու ծաղկի մէջ
Ծափ ու ծաղկի մէջ իմ կեանքը մեռաւ:
Սիլվա Կապուտիկեանը մէկն էր այն երջանիկներէն, որոնց կեանքը, ըստ երեւոյթին, կ՛անցնի ծափերու ու ծաղիկներու մէջ: Ան շատերու կողմէ նկատուեցաւ հայ ժողովուրդի թիւ մէկ բանաստեղծը, ընդունուեցաւ որպէս ազգային բանաստեղծ, ամէնուրեք դիմաւորուեցաւ կարմիր գորգով ու ծաղկեփունջերով, ամէն տեղ ծափահարուեցաւ, ամէնուրեք ողջունուեցաւ հերոսի նման, բայց օր մըն ալ ետ նայեցաւ ու հասկցաւ, որ ծափերն ու ծաղիկները չէին, որ կեանքը անմահ ու անսպառ պիտի դարձնէին: Ամէնէն երջանիկ կեանքն իսկ մահուան դատապարտուած կեանք էր: Ենթական կրնա՞ր երջանկանալ մտածելով, որ գոնէ այդ կեանքը անցաւ ծափի ու ծաղկի մէջ: Կասկածելի է: Ծափով ու ծաղիկով ապրած մարդը աւելի շատ պիտի ափսոսայ իր մեռած-գացած անցեալին վրայ, քան թէ ան, որ ո՛չ ծափ տեսաւ ո՛չ ալ ծաղիկ:
Գեղեցիկ տողերու մեր որսորդութիւնը հոս թող մեզի յիշեցնէ լիբանանահայ ողբացեալ բանաստեղծ Մուշեղ Իշխանը, որուն սա տողերը պիտի կարդացուին յուզումով.
Դուք որ մեռաք հինգ դար առաջ,
դուք որ այսօր կը մահանաք,
նոյն ծառին ծիլն էիք կանաչ,
եւ դարձաք նոյն հողին ճարակ:
Է՛հ, ամէն բանաստեղծ մահուան մասին պիտի ունենայ ըսելու գեղեցիկ խօսք ու ընթերցողն ալ հաւանաբար պիտի առարկէ` ըսելով, որ մահուան մասին ամէնէն գեղեցիկ խօսքն անգամ իսկութեան մէջ գեղեցիկ չէ, որովհետեւ թախիծ կը պատճառէ, որովհետեւ կը տառապեցնէ, որովհետեւ պարզապէս մարդուն կը յիշեցնէ, թէ ան ալ օր մը հրաժեշտ պիտի առնէ այս կեանքէն: Դարձեալ Մուշեղ Իշխանին տանք խօսքը.
Մահը միշտ կար, երբ ես ու դուն չկայինք,
մահը կ՛իշխէր դարէ դար,
գիրքերն ամէն կը պատմէին իր մասին,
սակայն չէի հաւատար:
Վերջին տողը բանալի մըն է: «Չէի հաւատար, որ մահը միշտ կար, հակառակ որ բոլոր գիրքերը այդ մասին կը պատմէին»: Երկրագունդին վրայ բնակող միլիառներով մարդոց քանի՞ տոկոսը արդեօք օր մը կը նստի ու կը մտածէ, որ հազար տարի առաջ ալ մարդիկ ապրեցան ու մեռան: Մեզի համար դժուար է հաւատալ, որ մեր այս աշխարհ գալէն հազար տարի առաջ ալ մարդիկ ապրած էին ու մեռած էին: Մենք ո՞ւր էինք այն ատեն եւ ի՞նչ էինք: Ասիկա հարցում մըն է, որ կրնայ խենդեցնել մտածող մարդը: Բարեբախտաբար կեանքը մեզի կու տայ այս բոլորին մասին չմտածելու կամ մահուան չհաւատալու խաբկանք մը:
Եւ քանի որ սկսանք Համօ Սահեանի գեղեցիկ տողերով, վերջացնենք դարձեալ Համօ Սահեանի գեղեցիկ խօսքերով: Իմաստուն բանաստեղծը անգամ մը գրած է.
Յոգնել եմ յոգնած մարդկանց օգնելուց,
կրկնուած երգերն անվերջ երգելուց,
յոգնել եմ նաեւ այսքան յոգնելուց,
յոգնել եմ, յոգնել:
Պէտք կա՞յ մասնաւոր կերպով ընդգծելու մանաւանդ երրորդ տողով մեզի փոխանցուած խորհուրդը: Յոգնիլ այսքան շատ յոգնելէ: Չկա՞ն մարդիկ, որոնք օրը գիշեր կ՛ընեն առանց իրենց մարմնին վրայ ու հոգիին խորը յոգնութիւն մը զգալու: Կա՛ն: Բայց յոգնութիւնը անպայման մարմնական յոգնութիւն չէ: Հոգեկան յոգնութիւն ալ կայ:
Եւ կասկած չունենանք, որ բանաստեղծը, եթէ այսօր մեզի հետ ըլլար, պիտի աւելցնէր. «Յոգնած եմ յոգնելէ, բայց դեռ կ՛ուզեմ յոգնիլ, հոգ չէ թէ կրկնուած երգեր պիտի կրկնէի դարձեալ»:
Յոգնիլ` կը նշանակէ ապրիլ:
