Այշէ Հիւրն Էլ Ասաց` «Սապիհա Կէօքչենը Հայ Է»

Այն պնդումը, թէ Աթաթիւրքի հոգեզաւակներից օդաչու Սապիհա Կէօքչենի իսկական անունը Խաթուն Սեպիլճեան է, կրկին բարձրացել է օրակարգ:

«Ռատիքալ» թերթի սիւնակագիրներից պատմաբան Այշէ Հիւրն իր այս սիւնակում պնդում է, թէ Աթաթիւրքի հոգեզաւակներից Սապիհայ Կէօքչենն, ըստ էութեան, հայ Խաթուն Սեպիլճեանն է: Ա. Հիւրը գրում է, որ իրականում Մ. Քեմալը Սապիհային (Խաթունին) Այնթապում է որդեգրել, յետոյ Պուրսայից` առանձնատուն բերել: Ահա Հիւրի պնդումներից մի հատուած:

Ո՞Վ Է Սապիհա Կէօքչենը

Այժմ հայեացք ուղղենք դէպի անցեալ եւ Սապիհա Կէօքչենի կենսագրութեանը: 1990-ական թթ. Օքթայ Վերելին տուած հարցազրոյցի ժամանակ ասել է, որ իր հայրը` Ատրիանապոլսի Տեֆթերտար Հաֆըզ Մուսթաֆա Իզզեթ պէյը, երիտթուրքերից է եղել, որի համար Ապտիւլ Համիտը նրան աքսորել է Պուրսա: Ըստ իրեն, լոյս աշխարհ է եկել 1913 թ. մարտի 22-ին, Պուրսայում:

Մանուկ հասակում ծնողներին կորցրած եւ աւագ եղբօր հետ մեծացած փոքրիկ Սապիհայի կեանքը արմատականապէս փոխուեց Մ. Քեմալի` 1925 թ. Պուրսա կատարած այցի ժամանակ: Թիկնազօրի հսկողութիւնը ճեղքելով` առանձնատան այգի թափանցած փոքրիկ Սապիհան այնքան ազդեցիկ է պատմում կրթութիւն ստանալու իր մտադրութեան մասին, որ Կազին (Աթաթուրքի մէկ ածականը «Ա.») անձամբ է առաջարկում որդեգրել նրան: Այժմ տեսնենք դէպքի` Սապիհայի տարբերակը:

Կազիի Հետ Ծանօթութիւնը

«Մեր տունը գտնւում էր Կազիի հիւրընկալած առանձնատան հետ նոյն ուղղութեան վրայ: Մի վաղ առաւօտ դուրս եկայ առանձնատան դարպասների մօտ եւ ուղիղ նայեցի առանձնատանը: Աչքերիս չկարողացայ հաւատալ. Աթաթուրքը միայնակ զբօսնում էր այգում: Այդ ժամանակ 12 տարեկան էի, սովորում էի նախակրթարանի երրորդ դասարանում: Քանի որ բռնազաւթման ժամանակ դպրոցները փակել էին, մեր կրթութիւնը դրանից տուժում էր: Ուսման ծարաւ էի: Չնայած աւագ եղբայրս ինձ շատ էր սիրում եւ լաւ էր նայում, բայց մտքիս դրել էի գիշերօթիկ դպրոց ընդունուել: Մտածում էի` եթէ այս ցանկութեանս մասին գնամ եւ անձամբ պատմեմ Աթաթուրքին, ի՞նչ կը լինի: Չգիտեմ, թէ ինչպէս եղաւ: Միանգամից որոշեցի եւ քայլեցի դէպի առանձնատան դուռը: Դրան մօտ հերթապահող զինուորն ասաց, որ արգելուած է: Աթաթուրքը հեռուից մեզ էր նայում, ասաց` «Թող երեխան գայ»: Վազելով գնացի եւ ձեռքը համբուրեցի: Անունս հարցրեց, ոգեւորութիւնից լեզուս կապ ընկաւ: Բառ անգամ չկարողացայ արտասանել: Ասելով` «Եկ մի այստեղ նստենք»` ձեռքիցս բռնեց, եւ նստեցինք մի բազմոցի վրայ:

Այնքան հասարակ ու անմիջական էր, այնպէս էր խօսում, կարծես ոչ թէ Մեծ Կազին, այլ դասընկերս լինէր: Հարցրեց իմ մասին: Քանի որ յուզմունքս մի փոքր անցել էր, կարողացայ սիրտս բացել նրա առաջ: Ասացի, որ ցանկանում եմ սովորել: Լսում էր: Ոչինչ չէր ասում: Անհամբեր ցանկանում էի իմանալ, թէ ի՛նչ է ասելու: Նրա պատասխանն ինձ բաւականին զարմացրեց. «Քեզ ինձ մօտ վերցնեմ, իմ աղջիկս դարձիր, ի՞նչ կ՛ասես»: Նման իրավիճակում, որի մասին անգամ չէի կարող մտածել, ի՞նչ կարող էի ասել: Ասացի, որ եղբօրիցս կը հարցնեմ: Նա էլ ասաց, որ Զահրա անունով մի աղջիկ էլ ունի, միասին դպրոց կը գնանք: Այնուհետեւ աւագ ենթասպայ Ռասուհի պէյին կարգադրութիւններ կատարեց, կանչեցին եղբօրս, Կազին անձամբ խօսեց եղբօրս հետ, նա էլ համաձայնուեց: Մի քանի օր անց Կազիի եւ նրան ուղեկցող պատուիրակութեան հետ միասին Պալըքեսիր-իզմիր (Զմիւռնիա, «Ակունք»-ի խմբ.) ճանապարհով եկանք Անգարա: Առանձնատան այգում այն ժամանակ երկու սենեականոց մի դպրոց կար, կոչւում էր Չանքայայի նախակրթարան: Զեհրայի, Ռուքիէի եւ միւս երեխաների հետ միասին սկսեցի այնտեղ յաճախել: Այսպիսով, ինձ համար բացուեցին բոլորովին նոր կեանքի դռները»:

Ազգանունը Աթաթուրքն Է Տալիս

Սապիհան, ով նախ սովորում է Չանքայայի նախակրթարանում, այնուհետեւ` որոշ ժամանակ Առնաւութքէոյի օրիորդաց վարժարանում, Սկիւտարի օրիորդաց վարժարանում, առողջական խնդիրների պատճառով ստիպուած է լինում որոշ ժամանակ կրթութիւնն ընդհատել: Հէյպելի կղզում եւ Վիեննայում որոշ ժամանակ բուժուելուց յետոյ գնում է Փարիզ, սակայն հայրենիքի եւ փաշայի կարօտին չդիմանալով` բուժումն աւարտելուն պէս վերադառնում է Թուրքիա:

Երբ 1934 թ. ընդունւում է ազգանուան մասին օրէնքը, Մուսթաֆա Քեմալը նրան տալիս է Կէօքչեն ազգանունը:

Հրանդ Տինքի Յօդուածը

Սապիհա Կէօքչենը կրկին օրակարգ է բարձրանում «Ակօս» թերթի 2004 թ. փետրուարի 6-ի համարում լոյս տեսած Հրանդ Տինքի «Սապիհա-Խաթունի գաղտնիքը» յօդուածով: Այս յօդուածում, որը եղել է Հրանդ Տինքին քայլ առ քայլ մահուանը մօտեցրած խորքային արշաւի նիւթերից մէկը, ասւում է. «Ծագումով Այնթապից Հայաստանի քաղաքացի Հռիփսիմէ Սեպիլճեան-Գազալեանի պատմածների համաձայն, ով պնդում է, որ Սապիհա Կէօքչենի մօրաքոյրն է, ըստ էութեան, Սապիհա Կէօքչենը որբանոցից վերցրած հայ երեխայ է եղել»:

Հրանդ Տինքին այս մասին Հռիփսիմէն պատմել է 2001 թ., սակայն քանի որ Հրանդը փաստեր չի ունեցել, մտածել է, որ լուրը կը ցնցի դեռեւս այդ օրերին կենդանի Սապիհա Կէօքչենին, ուստի չի ցանկացել հրապարակել այն: Սակայն 2004 թ. Հռիփսիմէն որոշ նկարներ է ներկայացրել, Տինքը մտափոխուել է»:

Հռիփսիմէ Սեպիլճեանը Բացեց
«Փանտորայի Տուփը»

Երբ 2004 թ. փետրուարի 21-ին հարցը կրկին օրակարգ բարձրացաւ Էրսին Քալքանի «Սապիհա Կէօքչե՞ն, թէ՞ Խաթուն Սեպիլճեան» յօդուածով, Գլխաւոր սպայակոյտից խիստ հերքում եկաւ: Թուրքիայի զինուած ուժերից հետեւեալ պատասխանը ստացուեց. «Որեւէ նպատակով նման խորհրդանիշը քննարկելը մօտեցում է, որն ուղղուած է ազգային միասնականութեան ու հասարակական խաղաղութեան դէմ»:

Այս հերքման եւ մինչեւ 2007 թ. յունուարի 19-ը` Հրանդ Տինքի սպանութիւնը, տեղի ունեցած դէպքերի մասին կարելի է կարդալ «ոչ ցեղամոլութեան եւ ազգայնականութեանը» նախաձեռնութեան խօսնակ Ճենկիզ Ալղանի` «Թարաֆ» թերթի 2001 թ. յունուարի 19-ի համարում լոյս տեսած «Եթէ հրանդները չմահանան, հայրենիքը չի բաժանուի» յօդուածում:

Իսկ մենք եկէք աւելի մօտիկից ծանօթանանք Հռիփսիմէ Սեպիլճեանին եւ Միացեալ Նահանգներու, Քանատայում, Լիբանանում բնակուող նրա բարեկամների պատմածներին:

Մուսթաֆա Քեմալը Որբանոցից Է Վերցրել

Ներսէս Սեպիլճեանի ընտանիքը Հալֆեթի Ճիպին գիւղի բնակիչներից էր: 1915 թ. յուլիսի 17-ին գիւղապետը, տուն առ տուն շրջելով, տան մեծին յանձնել է փաստաթուղթ, որտեղ հրամայւում էր 24 ժամուայ ընթացքում ճանապարհ ընկնել: Նման հրամաններ ստացել են նաեւ միւս ընտանիքները: Ճիպինի եւ Հալֆեթի հայերին երկու օր ժամանակ էր տրւում` Այնթապով Հալէպ ճանապարհուելու համար:

Սեպիլճեան ընտանիքը (Ներսէսը, կինը` Մարիամը, երկու տղայ եւ երկու աղջիկ երեխաները) ճանապարհ ընկաւ, քանի որ այլ ելք չունէր: Երբ հասան առաջին կանգառ` Այնթապ, ինչպէս եւ կարաւանի բազմաթիւ ընտանիքները, ապահովութեան նկատառումներով 6 տարեկան Տիրուհուն եւ 2 տարեկան Խաթունին յանձնեցին Այնթապի միսիոներական որբանոց (ըստ Հռիփսիմէի` Ճիպինում էին յանձնելու որբանոց, սակայն այդ ժամանակ այնտեղ որբանոց չկար: Հաւանաբար սխալ է յիշում): Ճիպինի եկեղեցու հոգեւոր հովիւ  Ներսէս քհնյ. Բաբոյեանի առաջնորդութեամբ կարաւանի մի մասը գնալու էր Սիրիայի հարաւ, մի մասն էլ` Եգիպտոսի Փոր Սայիտ:

Մուսթաֆա Քեմալը Խաթունին
Այնթապից Է Որդեգրել

1918 թ. հոկտեմբերի 30-ի Մուտրոսի զինադադարի ստորագրումից յետոյ դաշնակից պետութիւնների տուած երաշխիքով իրենց տուն վերադառնալու քաջութիւն ունեցած հայ ընտանիքների շարքում էր Սեպիլճեան ընտանիքը: Երբ ընտանիքը հասաւ Այնթապ, ոգեւորութեամբ շտապեց ամերիկեան որբանոց, սակայն նրանց վատ լուր էր սպասւում:

Ըստ Հռիփսիմէի, այդ ժամանակ շրջանում պաշտօնավարող Մուսթաֆա Քեմալը քանի որ զաւակ չունէր, ասում էին, թէ որբանոցով շրջել եւ որդեգրել է աղջիկներից ամենագեղեցիկին: Տեսնելով Խաթունին, ով շատ գեղեցիկ եւ քաղցրիկ աղջնակ է եղել, մատով մօտենալու նշան է արել եւ գրկել: Ահա հէնց այդ օրն էլ Խաթունն ու Տիրուհին արտասուելով իրարից բաժանուել են: Այդ օրուանից յետոյ Խաթունը մնացել է Մուսթաֆա Քեմալի մօր` տիկին Զուպէյտէի մօտ, 1923 թ.` մօր մահից յետոյ, Խաթունին տուել են տիկին Զուպէյտէի` Պուրսայում գտնուող մի համաքաղաքացու: 1925 թ. Մուսթաֆա Քեմալը Պուրսա այցելութիւնից յետոյ Խաթունին իր հետ տարել է Անգարա:

Աբրահամը Խաթունի (Սապիհայի) Հետ
Անգարայում Է Հանդիպել

Այդ տարիներին Ներսէսը մահացել է, իսկ Մարիամը երկրորդ անգամ ամուսնացել է Քարա Քարայեանի հետ, որից մի տղայ է ունեցել: Այդ ընթացքում աղջիկը` Տիրուհին, ամուսնացել է Սահակ Տէր Ղազարեանի հետ` ունենալով երկու տղայ, երկու աղջիկ: Աղջիկներից մէկին անուանել է Հռիփսիմէ, միւսին` Խաթուն: Մայրը` Մարիամը, ողջ կեանքի ընթացքում փոքրիկ աղջնակի` Խաթունի մասին երազելով, 1947 թ. Հալէպում մահացել է:

Մարիամի եղբայր Կարապետի որդին` Աբրահամ Կարապետեանը, 1955 թ. Խաթունի հետքերը գտնելու նպատակով եկել է Թուրքիա եւ Սապիհա Կէօքչենի հետ հանդիպել Անգարայում: Երկու բարեկամները խօսել են, միասին նկարուել: Սապիհա Կէօքչենը նիւթական օգնութիւն է ցուցաբերել Աբրահամին, եւ Աբրահամը վերադարձել է Հալէպ:

«Սոնտեվիր» կայքէջ

Թարգմանեց ԱՆԱՀԻՏ ՔԱՐՏԱՇԵԱՆԸ
«Ակունք»