ԷՄՐԷ ՃԱՆ ՏԱՂԼԸՕՂԼՈՒ
Նախքան թեւակոխելը սոյն տարեթիւին` համատարած համոզում էր, որ անսպասելի զարգացումներ պիտի ըլլան Հայոց ցեղասպանութեան խնդրին շուրջ: Սակայն ի դէմ այս ընդհանուր համոզումին` քիչեր միայն կը պատկերացնէին այդ զարգացումները: Քանի որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը ազգային խնդրի վերածած է Ցեղասպանութեան միջազգային գետնի վրայ ճանաչումը, բնականաբար պիտի մշակուէր միջպետական որոշ ռազմավարութիւն: Բայց հաւանաբար շատ քիչեր միայն պիտի կարենային մտաբերել, թէ կաթողիկէ դաւանանքի պետը` Հռոմի պապը եւս բերէ իր ներդրումը: Արդարեւ, Ֆրանչիսկոս պապը 12 ապրիլին Սուրբ Պետրոս տաճարին մէջ յատուկ արարողութիւնով մը պիտի յիշատակէ 1915-ի զոհերը:
Մինչ այդ Վատիկանի արխիւներուն մէջ մօտաւորապէս հարիւր տարիէ ի վեր մոռացութեան մատնուած նիւթերն ալ կրկին լոյս աշխարհ կու գան` շնորհիւ այս եկեղեցւոյ նախաձեռնութեան: «Լա Սիվիլթա Կաթոլիկա» պարբերականի մէջ հրատարակուած փաստաթուղթերը կը վկայեն Վատիկանի` Հայոց ցեղասպանութեան գործադրուած օրերուն կատարուած դիւանագիտական նախաձեռնութիւնները եւ օգնութեան աշխատութիւնները: Հայր Ճորճ Հանրի Ռայսընի կողմէ պատրաստուած եւ 21 մարտին հրատարակուած են այս նիւթով փաստաթուղթեր պարունակող չորս հատորներ: Արխիւի ամբողջութիւնը հրատարակուած պիտի ըլլայ մարտ ամսու վերջերուն: Փաստաթուղթերը կը պատկանէին Արեւելեան եկեղեցիներու սենաթի արխիւներուն: Անոնց մէջ կը հանդիպինք Հռոմի պապերուն` օսմանեան սուլթաններուն ղրկած նամակներու, Վատիկանի արտաքին գործոց ներկայացուցչութեան եւ եկեղեցւոյ այլ վարչական կազմերուն մասին փաստաթուղթերու, միսիոնարներու տեղեկագրերու, հայոց պատրիարքներէն եւ այլ հոգեւորականներէն եկած նամակներու եւ եկեղեցի հասած վկայութիւններու:
Այս փաստաթուղթերէն շատեր առաջին անգամ է, որ կը հրապարակուին: Անոնց մէջ ուշագրաւ է Պենետիկտոս ԺԵ-ի` օսմանեան սուլթան Ռեշատին ղրկած երկու նամակները: 10 սեպտեմբեր 1915 թուակիր նամակին մէջ պապը կը պահանջէ, որ սուլթանը դիրք բռնէ հայոց ուղղուած բռնութեան դէմ: Իսկ 12 մարտ 1918 թուակիր նամակին մէջ դիւրութիւններ կը պահանջուին հայոց ի նպաստ օգնութեան գործադրման համար:
Պարբերականին համաձայն, այս նամակները կ՛ապացուցեն, թէ Վատիկան չէզոք չէ մնացած կոտորածներուն դէմ, այլ աշխուժ աշխատութիւն տարած է դրութիւնը բարելաւելու համար: Տակաւին կը պնդուի, որ Պենետիկտոս պապը այդ շրջանին միակ քաղաքական եւ հոգեւոր պետն էր, որ այս զանգուածային յանցագործութեան դէմ կը բողոքէր:
Վատիկանի դիւանագիտական նախաձեռնութիւնները այսքանով չեն սահմանուած: Կաթողիկէ եկեղեցին 1917-ին Ճեմալ փաշային կողմէ Սուրիոյ մէջ մահապատիժի դատապարտուած 60 հայերու ազատ արձակման համար միջնորդութիւն ըրած է: Վատիկան 1921-ին կարտինալ Փիէթրօ Գասպարի միջոցով տեսակցած է Մուսթաֆա Քեմալի հետ եւ պահանջած` ցեղասպանութենէն փրկուած քրիստոնեաներու կեանքի եւ ինչքերու անվտանգութեան պահպանումը:
Հրապարակուած փաստաթուղթերով յայտնի կը դառնայ, թէ Վատիկան, բացի դիւանագիտական միջամտութիւններէ, գործադրած է նաեւ Ցեղասպանութենէն փրկուածներու ի նպաստ օգնութեան աշխատանքներ: Պարբերականը կը պնդէ, որ բացի Կարմիր խաչէն եւ Մերձաւոր Արեւելքի օգնութեան կազմակերպութենէն, արեւմտեան որեւէ մարդասիրական կազմակերպութիւն հայոց օգնութեան չէ փութացած: Մինչ Վատիկան հայ որբուհիները պատսպարած է Հռոմի մօտակայ Քաստել Կանտոլֆօ ուղղափառ եկեղեցւոյ որբանոցին մէջ:
1887-1904 թուականներուն միջեւ Պոլսոյ մէջ պաշտօնավարած Ակուստօ արք. Պոնեթիի Վատիկան ուղարկած տեղեկագիրներն ալ կարեւոր փաստաթուղթերէն կը համարուին: Ան ԺԹ. դարու վերջերուն կարեւորագոյն օրակարգը հանդիսացող հայկական խնդրին եւրոպացիներու կողմէ օր ըստ օրէ մոռացութեան մատնուիլը կը բացատրէ անոնց «ի գին ամէն ինչի Օսմանեան կայսրութեան ամբողջութիւնը պահպանելու մարմաջ»-ին: Պոնեթի կ՛ըսէ, որ Ֆրանսա մեծ ներդրումներ ունեցած է կայսրութենէն ներս, այդ պատճառով այս դիրքը կը պահէ: Ռուսիա իր հեռաւոր Արեւելքի ռազմավարութիւններուն համար Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններուն մէջ վերապահ կը մնայ: Գերմանիոյ նիւթական շահերը կը պահանջեն, որ թուրքերու եւ յոյներու միջեւ պատերազմը շարունակուի, իսկ Անգլիա շատ կարեւոր քաղաքական ակնկալութիւններ ունի:
Բացի վերեւ նշուած հոգեհանգստեան արարողութենէն, անուանի երգիչ Շարլ Ազնաւուր ալ համերգ մը պիտի ունենայ Վատիկանի մէջ:
