«Անկոչ Հիւրը»

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Դարավերջի Անակնկալ.- Մհեր Մկրտչեանի անուան թատերախումբը մարտ 21- 29 ընթացքին ներկայացուց Ռոպըրթ Թոմասի (1927-1989, այսուհետեւ` ՌԹ)  «Un ami… imprévu» («Անակնկալ բարեկամ մը», 1969) ոստիկանական զաւեշտը: Փիեսը գրուած է անուանի «առկախակագիր»  (suspense) Ակաթա Քրիսթիի (1890-1976) հերթական (իմա` անզատորոշելի) հանելուկներէն մէկուն խորտակումով… ներողութիւն, պիտի ըսէի` հետեւողութեամբ: (1) Ակաթա Քրիսթիի (այսուհետեւ` ԱՔ) ներկայ փիեսը թատրոնի գրականութեան մէջ ա՛յն է, ինչ վարժութիւնները (etude)` երաժշտական յօրինումի մէջ: Այսինքն` կատարողի հմտութիւնը զարգացնել միտող անյիշատակելի գործեր:

«Տի անէքսփեքթըտ կեսթ»-ի (1958) թարգմանութիւնը պէտք էր, որ ըլլար «Անակնկալ հիւրը»: Իսկական «անկոչը» այս պարագային թատրերգութեան ընտրութիւնն  էր:  Հարիւրամեակի սեմին, «Յ. Տէր Մելքոնեան»-ի նման կեդրոնական նշանակութիւն ունեցող բեմի վրայ կ’ակնկալէի ներկայ ըլլալ ելոյթի մը, որ փորձէր իր ներդրումը ունենալ սփիւռքի մշակոյթը ձեւաւորած այդ ահաւոր աղէտի հոգեկան խոցը (trauma) հաւաքաբար քննարկելու գործարքին մէջ: Միթէ այդ չէ՞ յանձնառու թատրոնին կոչումը: Վարժութիւնները կը ներկայացուին հերթական հանդէսներու ընթացքին` յուրախութիւն ծնողաց եւ բարեկամաց:

Թատերագրական «անակնկալ»-ը ա՛յն էր, որ ԱՔ-ի իրարու բարդուող «հետեւողութիւնները»  (Ֆրանսական եւ տեղական) յառաջ բերած էին անհամերաշխ խառնոյթ մը: ԱՔ-ի գործերը հիմնականին մէջ ընթերցողը խաբելու միտող, խնամքով լարուած թակարդներու մանուածապատ շարաններ են, բարդ(ացուած) հանելուկներ: Այդ գործերը (որ թէեւ իմ քիմքին հաճոյ չեն) ունին իրենց յատուկ տրամաբանութիւնը: Կարելի չէ հարեւանցի ներդրում/արտադրումներ կատարել: Առածը կ’ըսէ, թէ ուղտը վերադասաւորուած եղնիկ մըն է: Հարցը լուրջ էր յատկապէս կերպարներու վերախմբագրման, հումորի գլխիվայր շրջումին եւ խցկուած տեղական «պարտադիր» բարոյալից վերջաբանի պարագային:

Դիպաշար եւ Տիպարներու «ռեմոնթ».- Քենիոյ մէջ առիւծ մը կը հաշմէ անասուններու սպանութեամբ զուարճացող անգլիացի հարուստ որսորդ մը: Դէպքը կը պատահի, երբ Քենիա բրիտանական գաղութ մըն էր: (2) Աթոռընկեց գաղութարարը (Յովակիմ Քէշիշեան) կը դատապարտուի անուաթոռի (wheel chair): Կը դառնայ անտանելի, անհաճոյ բռնակալ մը: Անդադար կը խմէ եւ կը կրակէ (խորհրդանշական) պատուհանէն դուրս, (խորհրդանշական ) անտառին մէջ վազվզող (գարնանամուտը խորհրդանշող)  ճագարներու եւ այլ անմեղ անասուններու վրայ: Կը կրակէ նաեւ դէպի երկնքի շանթերը (յստակօրէն խորհրդանշական): Հիւանդապահուհին կ’ըսէ, թէ  որսորդը այդ ձեւով կը փոխարինէր իր կորուսեալ բարքը*: Խանգարուած եւ խման որսորդի վարած  ինքնաշարժը (իմա՛ վարած կեանքը) կը խոտորի իր կնոջ տարեդարձի օրը: (Իսկ ինչո՞ւ այդ օր): Կը սպաննուի անմեղ մանուկ մը:

Մանկասպանը կը կոչուի Ռիչըրտ Ուորուիք (Richard Warwick): Անգլիոյ թագաւոր Ռիչըրտ Գ.ը (1452-1485)  ծանօթ է որպէս «մանկասպան» (սպաննած է երկու գահաժառանգ մանուկներ): Զուգադիպութի՞ւն: Ան պատմութեան անցած է որպէս ֆիզիքապէս հաշմուած, անոպայ բռնակալ մը: Զուգադիպութի՞ւն: Սպաննուած է գահ բարձրանալէ երկու տարի ետք: Զուգադիպութի՞ւն: Որսորդին ազգանունը նոյնպէս իմաստալից է: Նախ այն, որ Շէյքսփիրի ծննդավայրը կը գտնուի այդ նահանգին մէջ: Զուգադիպութի՞ւն: Շէյքսփիր ունի համանուն թատրերգութիւն (Richard III): Զուգադիպութի՞ւն: ԱՔ-ի թատրերգութիւնը խիստ անիրապաշտ եւ անհաւատալի է: Ռիչըրտ Գ.ի կերպարը նոյնպէս վիպական է, մտացածին, այսինքն` ոչ վաւերական: (3) Զուգադիպութի՞ւն: Ուորուիքի մէջ սովորոյթ է կազմակերպել  Միսթըրի թիեթըրի (առկախաբան թատրոնի) փառատօներ: Զուգադիպութի՞ւն: Ոչ նուազ քան եօթը «զուգադիպութիւն»: Քանի՞ զուգադիպութիւն եւս պէտք էր տեսնէինք, որպէսզի սկսէինք կասկածիլ, թէ անունի ընտրութեամբ ԱՔ բան մը կ’ուզէ ըսել: Պուլվարային զաւեշտաբան Ռոպեր Թոմա (ո՞վ) պահած է Ռիչըրտ անունը, բայց ազգանունը ֆրանկացուցած է որպէս Var-net: War-wick-ի հնչողական նմանութեամբ:

Առիւծի յարձակումը կարելի է տեսնել որպէս բնութեան կամ երկինքի տնօրինած վճիռի գործադրութիւն: Ի դէպ, բնութեան եւ երկնքի ակնարկութիւններ կան դերակատարներու անուններուն մէջ: Որսորդը պատժող վրիժառու հայրը (Սիմոն Եափուճեան) կը կոչուի Michael Starkwedder: Հրեղէն սուրով զինուած հրեշտակապետ Միքայէլ կը մարմնաւորէ Աստծոյ «բազուկ»-ը: Միքայէլ Սադայէլը գլորեց խորխորատն ի վար, Միքայէլ Ադամն ու Եւան վտարեց դրախտէն եւ այլն: Ազգանունը (Stark-wedder) մօտաւորապէս կը թարգմանուի որպէս «ակնբախօրէն-յանձնառու»: ՌԹ անունը զաւեշտականացուցած եւ ֆրանկացուցած է որպէս «Միշէլ Սթարօ»: Նոյն ճակատագիրին ենթարկուած են բոլոր անունները: Բոլորը վերածուած են Մկօ, Վիգօ եւ Ճստոյի: Այսինքն իմաստազրկուած են, ինչպէս իրենք` այդ անուններուն տէրերը:

Հիւանդապահուհին (Դալար Խաչիկեան) կը կոչուի Miss Bennett (Benedicta) որ կը նշանակէ աստուածային շնորհ: Անունը ֆրանկացուած է որպէս Yvonne Bérard:  Պենեթ -Պերար: Պարզ է, որ ՌԹ-ի ֆրանկացումը հնչիւնայինէն անդին անցնելու ատակ չէ: (Բացի այն, որ անունը կը յիշեցնէ Bernard, որ կը նշանակէ «արջանման»): Այդ դեռ ոչինչ: Միս Պենեթի վրայ բռնօրէն բարձուած են տան ստուերոտ, արատաւոր սպասեակի (butler) մեղքերը, հետեւաբար նաեւ` անոր պատիժը: «Butler»-ի կերպարը առակի կարգ անցած է որպէս թիւ մէկ կասկածելի: Այսինքն այստեղ կայ սեւ հումոր: Շանթաժի պատճառով վռնտուողը ոչ թէ սրբուհի Պենետիքթան է, այլ (զեղչուած)` սպասեակը: Բայց ինչո՞ւ, չէ՞ որ Պենետիքթան կը ներկայացնէր երկնային գթութիւնը: (Պէտք է դիտել տալ, որ Դալար Խաչիկեանի գրագէտ, չափաւոր եւ արթնամիտ խաղարկութիւնը արժանի է յիշատակութեան: Տես կողքի նկարը):

«Որսորդ»-ին թերաճ պատանի կէս-եղբայրը` Ճոն (Վիգէն Քէօշկէրեան) հմայուած է զէնքերով: Կը ծիծաղի, երբ լսէ սեւ ու մութ, արիւնոտ պատմութիւններ: Պէտք է ենթադրել, որ կը ներկայացնէ Ռիչըրտի «միւս ես»-ը (alter ego): Ճոն հոգեպէս խաթարուած է, բայց` ֆիզիքապէս առողջ: Այսինքն ա՛յն, ինչ էր Ռիչըրտ հաշմուելէ առաջ: Ճոն կը մերժէ մեծնալ: Իմա՛ Ռիչըրտ կարող չէ շրջանցել իր անցեալը: Ճոնի շարժումները ջղային են, բայց զուսպ, այսինքն` «անգլիական»: Հետեւողա-մեկնաբանութեան մէջ Ճոն վերածուած էր ոստոստող ծաղրածուի մը: Ծիծաղաղերս այս գիծը ցաւօք հետզհետէ շեշտուեցաւ ելոյթներուն ընթացքին: Բայց ինչո՞ւ: Չէ՞ որ ԱՔ-ի հումորը «սեւ» է: Ի դէպ, Ճոն ընթացիկ անուն է: Երիտասարդ Ճոն հաւանաբար կը նշանակէ բրիտանացի յետպատերազմեան սերունդ, որ չէ կրցած հաշտուիլ երբեմնի փառքերը կորսնցնելու (հաշմուելու) գաղափարին հետ: Կողքի նկարին մէջ բազկաթոռի վրայ ոստոստող «Ճոն»-ուհին առնուած է «troupe de théâtre de poissy» ելոյթէն (2010): Նկատել ֆրանսական գահը խորհրդանշող շուշանները:

Այստեղ կատարուած է «կապիտալ ռեմոնթ»: Ճոն դարձած է Ռիչըրտի կնոջ նախորդ ամուսնութեան պտուղ եւ վերամկրտուած է Ֆրանսուա: Ճոնի հոգեկան խաթարումը վերածուած ֆիզիքական հիւանդութեան: Ֆրանսուա ունեցած է մենենճիթ: Ռիշար կ’ուզէ զայն փակել հոգեբուժարանի մէջ… Հըլա մի րոպէ… Մենենճիթիս վարակ մըն է… այդ ե՞րբ են հոգեբուժարանները սկսեր զբաղիլ վիրային հիւանդութիւններով: Ի՞նչ տրամաբանութեամբ հոգեկանը փոխարինուած է ֆիզիքականով: ԱՔ (ճիշդ թէ սխալ) կը հաւատար, որ մտային խանգարումները ժառանգական են: Ուրեմն, ըստ ԱՔ-ի տրամաբանութեան, Ռիչըրտ եւ Ճոն կը բաժնեն նոյն յոռի ծիները: Ինչո՞ւ գլխիվայր շրջել գործին տրամաբանութիւնը: Ճոնը անջատել իր նախատիպար Ռիչըրտէն եւ կապել անոր կնո՛ջ, Լորայի անցեալին:

Laurus մշտադալար հոտաւէտ ծառ մըն է: Լորա իր կարգին գրաւիչ կին մըն է: Կողքի նկարը ցոյց կու տայ Էլիզապէթ Հեֆլին որպէս Լորա, Ալէյ թիէթըրի ելոյթին մէջ (1997): Նկատել լայն, դիւրաբեկ դարպասը, խորապատկերի մութնուլոյս մշուշը եւ վայելուչ կնոջ յիսունական թուականներու յարիր վարսայարդարումը եւ հագուկապը:

Լորա վերանուանուած է Լարա (զուտ հնչիւնային նմանակութիւն): Lara (Clara) կը նշանակէ ջինջ, մաքուր: Հայերէն` Մաքրուհի: Ինչո՞ւ Ռիչըրտի արիւնարբու անցեալը ցոլացնող տիպարը փոխանցել իր կնոջ, եւ ապա կինը կոչել «Մաքրուհի»: Աւելի՛ն. Լորա կը դաւաճանէր Ռիչըրտի, այսինքն հոգեկան կապերը խզած էր անոր հետ: Փոխադրութիւնը գաղափարական հիմք չունի: Բնագիրին մէջ կան Ֆրոյտեան ակնարկներ` Լորայի եւ Ճոնի կապակցութեամբ: Ելոյթին մէջ այդ ակնարկները ընդլայնուած են: Թէ՛ Ֆրանսուա 17 տարեկան է (ուրեմն սեռահար), թէ՛ Լարան զինք կը համբուրէ «որքան որ ուզէ», թէ մայր ու տղայ պարտէզին մէջ «կը խաղան», թէ կը նախանձի բոլոր անոնց, որոնք կը դիպչին Լարայի եւ այլն: Ֆրոյտեան տեսութիւններու մասին պիտի չուզէի խօսիլ: Հոգեբանական «պատրաստի»  տարազները նորոյթ էին կէս դար առաջ: Բայց` ոչ այսօր: Կողքի նկարը ցոյց կու տայ գորովալից Լարան (Սարին Խաչիկեան), որ արիաբար կը պաշտպանէ հէգ Ֆրանսուան ընդդէմ «Հռոմ»-ի:

Ռիչըրտի մայրը բնագիրին մէջ կը ներկայանայ որպէս Միսըս Ուորուիք: Կը ներկայանայ միա՛յն ազգանունով: Ուրեմն կը ներկայացնէ տոհմը: Տիկին Ուորուիք մահամերձ է: Յետպատերազմեան շրջանին Անգլիոյ ազնուական դասը նոյնպէս մահամերձ էր: Այդ իմաստով տիկին Ուորուիք իսկապէս «թագուհի» մըն է: Ներկայացման մէջ Անգլիոյ պահպանողական թագուհիին տրուած է ասիկոսի վարպետ Ա. Տիւմայի համանուն վէպի ճամբով համբաւ վաստակած ցոփ իշխանուհի Մարկոյի (Marguerite de Medici) անունը: Ինչո՞ւ վարկաբեկել իր տունը (իմա՛ երկիրը) պահպանել ջանացող ազնուական կինը: Ինչո՞ւ փիեսի աւարտին «աքսորել» զայն: Բնագիրին մէջ ոչ միայն տիկ. Ուորուիք, այլ նաեւ իր պահապան միս Պենեթ հաստատ կը մնան տան մէջ: Պէտք է նշել, որ Այտա Սրապոնեան միակ դերակատարն էր, որուն խաղարկութիւնը եւ տեսքը աճեցան յաջորդական ելոյթներու ընթացքին: Այսինքն դերասանուհին ատակ է սորվելու իր փորձէն: Հազուադէպ ընդունակութիւն: Սրապոնեան արտայայտեց իր ձայնով, մարմնով եւ աչքերով: Կարող էր տալ աւելին, եթէ…

Լուրջ հարց կար քննիչ ոստիկաններու պարագային: Բնագիրին մէջ անոնք երկուք են`  քննիչ Թոմաս եւ տասնապետ Քատուոլոտըր: Միջանկեալ կարելի է նշել, որ տարօրինակ անուններ, ինչպէս Cadwallader  կամ  Starkwedder, փիէսի «անիրական» բնոյթը կը շեշտեն: Տասնապետի կերպարը բոլորովին վերացուած է այստեղ հաւանաբար, որովհետեւ ան «մտաւորական» մըն է, որ անդադար կ’արտասանէ Շէյքսփիր (1564-1616) , Alexander Pope (1688-1744) եւ John Keats (1895-1921): Բանաստեղծութիւնը առհասարակ անթարգմանելի է: Թերեւս տիպարը շոգիացած է այդ պատճառով: Հասկնալի է, բարի՛: Բայց այն, որ ոստիկանի դերէն մաս մը փոխանցուած է յանցագործ Միշէլին` ո՛չ հասկնալի է եւ ո՛չ ալ բարի: Թոմաս անունը առակի կարգ անցած է: Թոմաս մերժեց հաւատալ Քրիստոսի յարութեան, նախքան որ իրեն ներկայացուէր շօշափելի փաստ: (9) Քննիչը կոչել Թոմաս` խորքին մէջ սեւ հումոր է:  Որովհետեւ ի բարձրաղաղակ տարբերութիւն ԱՔ-ի ծանօթ տիպար Hercule Poirrot-ի` Թոմաս շատ դիւրին կը խաբուի: Չի նկատեր նոյնիսկ, որ Ռիչըրտի ատրճանակէն արձակուած է միայն երկու փամփուշտ, մինչդեռ լսուած է երեք կրակոց: Ամէնէն էականը այն է, որ երբեք չի ստանձներ բեմին ղեկը:

Տարեց, բայց ոչ իմաստուն քննիչի ողբերգական կերպարը փոխարինուած է վառվռուն պոռոտախօս աղջնակով մը (Քրիսթինա Սրապոնեան), որ վերջին պահուն կը կաշառուի եւ կը փակէ ոճիրին թղթածրարը: Ո՞ւր է իմաստը: Աւելի՛ն. բաղդատած բնագիրին, քննիչի դերը հիմնովին կրճատուած է: Հասկնալի է: Ինչպէ՞ս կարելի է ընկալել տեսարան, ուր աղջնակ մը կը հարցաքննէ Մարկօ թագուհին: Միթէ կողքի (խմբագրուած) նկարը, ուր տիկին Ուորուիք իբրեւ ուղղագրութիւն կը թելադրէ աղջնակ քննիչին, աւելի հաւաստի չէ՞: Քննիչի կերպարը, չես գիտեր ինչո՞ւ, կոչուած է Սիմոնօ: Այսինքն` Սիմոնիկ: Սիմոն այն առաքեալն էր, որ Քրիստոսի կողմէ վերամկրտուեցաւ որպէս Պետրոս: Արդեօ՞ք որովհետեւ Քրիսթինա կը նշանակէ քրիստոնէուհի:

Բեմադրիչը թերեւս իր ներշնչումը առած է կողքի նկարին մէջ տեսնուած ֆրանսական ելոյթէն (2013): Կարելի է ակնկալել, որ յաջորդ ֆրանսական ելոյթին մէջ յայտնուի զոհուած տղեկին մայրը` «Միշլին»: Կողքի ելոյթէն օգտակար պիտի ըլլար փոխ առնել ոչ թէ ոստիկանին սեռը, այլ ցաւօք… յուշարարի խցիկը: Նոյնպէս օգտակար պիտի ըլլայ աքսորել ոչ թէ տիկ. Ուորուիք եւ միս Պենեթ, այլ` պուլվարաբարոյ Ռոպեր Թոմասը:

Լորայի պատեհապաշտ երեսփոխան «սիրահար»-ի կերպարը միակն էր, որ մնացած էր գրեթէ անփոփոխ: Անունը անշուշտ հնչիւնայնօրէն ֆրանկացուած էր որպէս Ժիւլ Ֆերոն: Իբր թէ ֆրանկացուած էր նաեւ անոր քաղաքական պատկանելութիւնը: Այդտեղ եւս կար գլխիվայր շրջում: Ճիշդ է, որ հակառակ անուանումներու տարբերութեան` երկու կուսակցութիւնները գաղափարական գետնի վրայ իրարու մօտ են: Բայց յիսունական թուականներուն դարաւոր պատմութիւն ունեցող Ազատական կուսակցութիւնը արդէն իսկ շիջած էր, մինչդեռ նորակազմ Հանրապետական կուսակցութիւնը վերելք կ’ապրէր: Այս հանգամանքը անշուշտ էական է պատեհապաշտ քաղաքագէտի մը կողմնորոշման համար, մանաւանդ` ընտրական «սեզոնին»: Յարմարեցումները անտեսած են գործի տրամաբանութիւնը:

Դերակատարը (նոյնինքն` բեմադրիչ Յարութ Գնդունին) չկարողացաւ լիարժէք խաղալ: Նախ` որովհետեւ անոր ուշադրութիւնը ակնյայտօրէն կեդրոնացած էր այլ տիպարներու խաղարկութեան վրայ: Յետոյ կար իր եւ Լորայի միջեւ եղած տարիքային վիհը: (4) Շարժուձեւը եւ դիրքը կաշկանդուած էին ֆիզիքականի եւ հագուկապի պատճառով:

Թատերախումբը իր անցեալ ելոյթին մէջ եւս անունները փոխարինած էր հնչողական տարբերակներով: (4) Պէտք է խնդրել եւ յուսալ, որ ապագային անոնք աւելի խորունկ ուշադրութեան կ’արժանանան:

Ոճիրին երկու երեսները.-  Սպաննուած տղեկին հայրը կը փոխէ իր ինքնութիւնը եւ տարիներ ետք կը լուծէ իր վրէժը: Անկարող է հեռանալ, իբր թէ` որովհետեւ ինքնաշարժը խրած էր ցեխի մէջ: Կը թուի, թէ այդ հեղինակային պատրուակ մըն է, հնարք մը` Նեմեսիսը ոճիրի թատրին վրայ պահելու համար: Միքայէլ կը մնայ եւ ինքնասպանութեան կը մղէ եւ նաեւ Ռիչըրտի «միւս եսը»` Ճոնը: Ելոյթին մէջ, սակայն, ցեխը վերածուած է որոգայթի մը, որպէսզի Միշէլ կրէ պարտադիր պատիժը: Քանզի բարոյագիրքը կ’ըսէ, թէ ոչ գոյ է կատարեալ ոճիր: Միշէլի ինքնաշարժը այդտեղ խրած է բարոյական ցեխի մէջ:

Փիեսին մէջ չենք տեսներ բախում: Չենք տեսներ կերպարներու հոգեկանի զարգացում եւ նման բաներ: ԱՔ կը հետեւի ի՛ր մարզի, «canon»-ին: Այս պարագային` այն հնարքներուն, որոնք կը ծառայեն առանց ստախօսութեան խաբելու ընթերցողը: Փիէսը խաբելու վարժութիւն մըն է: Եւ քանի որ վարժութիւններու միտք բանին է զարգացնել տրուած արուեստի արհեստագիտական երեսը, կը սկսիմ այդտեղէն:

Բեմայարդարում, Հանդերձանք, եւն.- Նախ դրականը.- Բալիկ Սրապոնեանի որմազդը շատ լաւ ըմբռնած էր ԱՔ-ի գործի ոգին: Ցոյց կու տայ դէպի մշուշոտ վախազդու անտառ բացուող ապակեայ լայն «պատուհան»: Ահալի անտառէն դէպի ներս կ’երկարի գորշ տախտակամած «ճամբայ» մը: Դիակը (մութ ոճիրը) ներկայ է իր մութ ուրուագիծով: Համացանցով հասանելի աւելի քան տասը որմազդներու լաւագոյնը` թէ՛ գաղափարական եւ թէ՛ գեղարուեստական առումով: Շա՛տ բարի:

Բեմայարդարման գործադրութիւնը խնամուած էր: Կը տեսնուէին զէնքեր, «գազաններու» մորթեր, խմիչք, ջահեր եւ «միլիոնչիկ»-ավայել արձանիկ: Ուրեմն տանուտէրը հարուստ եւ խման կենդանասպան մըն է: Բարի՛: Պէտք էր որ գտնուէին աւելի մեծ թուով գիրքեր: Հարց  չէ, բարի՛: Կային, սակայն` մեծ բացթողումներ.-

Ապակեայ խոշոր պատուհանը դարպաս մըն է դէպի անորոշութիւն (մշուշ) եւ վտանգ (մութ անտառ): Դարպասը դիւրաբեկ է, անկարող է չարը դուրս պահել: Ոճրագործը կը մտնէ ա՛յդ անցքէն: Այդ անցքէն դէպի անդենական կը մեկնի Ճոն: Այսինքն այդ անիծեալ «պատուհանը» կեդրոնական է, ինչպէս որմազդը կը թելադրէ: Բեմայարդարումին մէջ, սակայն, անիկա վերածուած էր կողմնակի անցքի մը, որ կրնար եւ տանիլ դէպի խոհանոց կամ բաղնիք: (Տես կողքի նկարը):  Միւս կողմէ, ճակատի հանդիսաւոր, առաւել եւս երկու թապլոներով զարդարուած շքամուտը կը տանէր դէպի ննջարան, որ գործողութեան մէջ որեւէ էական դեր չունի: Կար նաեւ երրորդ ելք մը, որ երեւի կը տանէր դէպի սպասուհիի սենեակ: Այդտեղ ԱՔ-ի ստեղծած «անիրական» մթնոլորտը արտայայտող ոչինչ կար: Դասաւորումը եղած էր ըստ հանգստաւէտ տան մը յարմարութեան, այլ ոչ` ըստ մուտքերու եւ իրերու խորհրդանշական իմաստին եւ կամ կարեւորութեան:

Կը տեսնուէին երկու շատ հանգստաւէտ բազկաթոռներ, որոնցմէ մէկուն վրայ կը հանգչէր քննիչը, իսկ միւսին` կասկածելի դերակատարներէն ոեւէ մէկը: Այդ կը թելադրէ հանդարտ, առօրեայ երկխօսութիւն: Մինչդեռ փիեսին մէջ տեղի կ’ունենայ հարցաքննութիւն: Խաչաձեւ հարցաքննութիւններ, ոչ միայն ոստիկանին կողմէ: Աւելի յարիր պիտի ըլլար բեմի կեդրոնին տեսնել միայն մէ՛կ անհանգիստ աթոռ, որուն վրայ հերթով պարտադրուէին տողանցել ամբաստանեալները: Ելոյթի ընթացքին կը պատահէր նոյնիսկ, որ ամբաստանեալի աթոռին նստէր ոստիկանը, մինչ ամբաստանեալը կանգնէր անոր գլխավերեւ, այսինքն` գերիշխող դիրքի մէջ:

Երրորդ բացթողումը դիակի շուտափոյթ հեռացումն էր: Բայց ինչո՞ւ: Չէ՞ որ այդ կը խորհրդանշէր ոճիրը: Հարկ չէր տանջել ոեւէ դերասան (թէեւ Յովակիմ Քէշիշեան հաւանաբար սիրայօժար պիտի ընդունէր այդ «տանջանքը»): Կարելի էր պարզապէս պահել անկելաւորի անուաթոռը, ինչպէս` վերի ֆրանսական ելոյթը: Խորհրդանիշի ծանրաշուք ներկայութիւնը պիտի փոխէր բեմին մթնոլորտը: Կարելի էր նոյնիսկ այնպէս թուէր, թէ «դիակը» կը մասնակցի անցուդարձերուն: Բեմը պայմանական վայր է:

Չարաղէտ պատուհանին դիմաց դիրքաւորուած էր մոմակալով եւ այլ արժէքաւոր իրերով նախշուն կրակարան մը, որուն մէջ նոյնիսկ կը պլպլար (թէկուզ` արհեստական եւ փոքիկ) բոց: Կը թուի, թէ անոր դերն էր չէզոքացնել անիծեալ անտառէն դէպի ներս փչող չար, սառն շունչը: Նոյնը կարելի է ըսել ոչ նուազ քան հինգ մուգ կարմիր վարագոյրներու մասին: Բայց ինչո՞ւ ստեղծել ընտանեկան տաքուկ բոյնի մը պատրանքը: Այդ յարիր չէ փիէսի տրամաբանութեան: Այդ սենեակը չարաշուք ատեան մըն էր: Այդտեղ կը լսուէին տխուր խոստովանութիւններ: Կահաւորումը «անժամանակ» էր: Այսինքն չէր արտայայտեր որեւէ ժամանակաշրջանի նուազ եւս յիսունականներու ճաշակ:

Գործօն տարր էր կեդրոնի խառնակիչ գորգը, որ կը ջանար խոչընդոտել ստահակներու սահուն երթեւեկը: Ցաւօք, այդ միակ տարրը չէր, որ ակամայ զաւեշտական մթնոլորտ կը ստեղծէր:

Հանդերձանքը նոյնպէս «անժամանակ» էր: Այդտեղ ոչինչ կար, որ յիշեցնէր յիսունականներու հագ ու կապը: Բայց` այդ ոչինչ: Ինչո՞ւ «մահամերձ» տատիկը փոխեց ոչ նուազ քան երեք զոյգ շողշողուն կօշիկ: Ինչո՞ւ քննիչ ոստիկանը նոյնպէս հագած էր պսպղուն երկարավիզ սապոգ: Ինչո՞ւ կը կրէր գունաւոր ակնոցներ, փոխանակ` պարզ բժշկական ակնոցներու: Ինչո՞ւ մազերը յարդարած էր queue de cheval` զերթ դպրոցական աղջնակ, այլ ոչ` կոկուած ոստիկանավարի: Կային այլ ինչուներ:

Հանդերձանքի տեսողական միակ հասարակ յայտարարը գոյներու բացակայութիւնն էր: Բեմի տաքուկ խորապատկերին վրայ կը շարժէին անգոյն, անժամանակ, տարաշխարհիկ կերպարներ …

Բեմին բոլոր անկիւնները հաւասար լոյս կը ստանային բոլոր պահերուն: «Անաչառ» լուսաւորումը յարիր է կատակերգական ելոյթներու:

Բեմահարթակի օգտագործումը եւս «անաչառ» էր: Դերակատարները բեմին վրայ համաչափ կը տարածուէին եւ ձեռնածալ կը սպասէին, որ խօսելու կարգը իրենց հասնի (տես կողքի նկարները):  Անոնք աննպատակ կը նստէին ու կը կանգնէին արհեստականօրէն «շարժում» ստեղծելու համար: Դերակատարները քիչ կը «խօսէին» իրենց մարմնով: Փորձ չէր կատարուեր ստեղծելու բեմական «պաստառներ» (composition): Այս նահանջ մըն է` բաղդատած նախորդ ելոյթին: Իսկ ստեղծուած միակ պատկերը առեղծուածային էր: Առաջին արարի աւարտին Միշել ձեռքը բարձրացուց հարուածելու համար Լարան: Բայց «ես չիմացայ թէ ինչո՞ւ, դու չիմացար թէ ինչպէ՞ս»  (Ալեքսանտր Հեքիմեան) ծագեցաւ եւ մարեցաւ այդ բախումը: Պատկեր պատկերի համա՞ր: Չէ՞ որ երկուքին միջեւ գոյացած էր փոխադարձ համակրանք:

Թոյլ տրուած էին «կաֆ»-եր: Միշել, օրինակ, իր մատնահետքերը խնամքով սրբելէ ետք, ծխախոտին մնացորդը մոխրամանին մէջ ձգեց եւ հեռացաւ: Ատրճանակի երեք կրակոցները համաչափ էին.- «Թա՛ք, թա՛ք, թա՛ք», զերթ տօնակատարութիւն: Մինչդեռ Ռիշարի եւ Միշելի միջեւ տեղի ունեցած է մենամարտ: Վարպետ նշանառու Ռիշար կրակած է երկու անգամ եւ` վրիպած, իսկ վրիժառու հայրը` մէ՛կ անգամ, ուղիղ գլխուն: Կրակոցները պէտք էր, որ ըլլային անհամաչափ: Օրինակ.` «թաք….. թաք.. թա՛ք»… Ֆրանսուա անձնասպանութիւն կը գործէ «վար նետուելով»: Բայց` վար դէպի ո՞ւր: Չէ՞ որ սենեակին յատակը հաւասար է անտառին (տես աֆիշը):  Բնագիրին մէջ Ճոն կը սպաննուի, երբ «բանաստեղծ» տասնապետը կը փորձէ ձեռքէն խլել ատրճանակը: Կը վիրաւորուի բանաստեղծը, ոչ քննիչը:

Ձայնային.- Գրեթէ միակ ձայնային տարրը որոտումն էր: Այդ կրնար արտայայտել երկնքի զայրոյթը: Այստեղ, սակայն, որոտումի դերն էր խլացնելլ (camouflage) ատրճանակի կրակոցները եւ առիթ տալ ծիծաղաղերս շարժումներու, ինչպէս` իրարու գիրկ նետուիլ կամ վախվխած շարժուձեւեր ընել: Միքայէլ ի՞նչ պատճառ կրնար ունենալ վախնալու իր Տիրոջ ցասումէն:

Երաժշտութիւնը հիմնականին մէջ կը բաղկանար երկու հատուածներէ` դաշնակի ելեւէջներ եւ թաւ լարային «հարուածներ»: Յստակ չէր, սակայն, անոնց «թեմաթիք» (բներգային) իմաստը: Դաշնակի հատուածը, օրինակ, կը լսէինք Ռիշարի քրէական արարքներու ընթացքին, ինչպէս` կեղծ նամակ կազմել կամ մատնահետք սրբել: Հատուածը կրկին լսեցինք, երբ խղճահար ոճրագործը կը խոստովանէր: Ուրե՞մն… իմա՞ստը…  Լարայինը լսեցինք, երբ հասաւ ոստիկանութիւնը: Կրկին լսեցինք, երբ կը բացուէր երկրորդ արարի վարագոյրը: Ուրե՞մն: Գուցէ այդ լոկ «Լարա»-յի՞ն էր: Հեղինակը հրեայ – թոլթէք – պուտտայական, երեք անգամ ամուսնալուծուած, բուսակեր, «նուազագոյնապաշտ» (minimalist) երաժիշտ մըն է, որ նաեւ առանց դիպաշարի այլաբանական օփերա մը գրած է Այնշթայնի տեսութենէն ներշնչուած: Այո՛, անոր ֆիզիքականը եւս որոշ նմանութիւն ունի Մարիամ Նուրի: (5)

Լեզուական.- Թատրերգութեան թեքսթը դասուած է «խիստ գաղտնի»: Դատողութիւններս հիմնուած պիտի ըլլան յիշողութեան եւ ենթադրութեան վրայ: Կային երկու գլխաւոր հարցեր` թարգմանական եւ «կիլիկեան»:  Թարգմանութիւնը կը թուէր ըլլալ «բառարանային»: Տամ օրինակներ. Ռիշար կ’ըսէ, թէ Ֆրանսուա իրեն ուղղած է «ատրճանակին կոթը»: Պէտք էր անշուշտ ըսէր` «փողը»: Օտար լեզուով փողը կը կոչուի նաեւ «ծայր» (end կամ bout): Լսեցինք, թէ հարցաքննութիւնը կրնայ ըլլալ «դաստիարակիչ»: Կ’ենթադրեմ, որ բառի արմատը «education» էր, որ կը թարգմանուի որպէս ուսում եւ դաստիարակութիւն: Պէտք էր ընտրել «ուսանելի» տարբերակը: Այսինքն` լուսաբանող: Դաստիարակութիւնը կը կրթէ մարդը մինչդեռ տեղեկութիւնը կը լուսաբանէ եղելութիւնը: Ոճրագործը կը ձգէր «սուտ հետքեր»: Պէտք էր ըսել «կեղծ» հետքեր: Faux/false կը նշանակեն սուտ եւ կեղծ: Թէ` փաստաբանները իրենց «յաճախորդները կը գողնան»: Պէտք էր ըսել` «կը կողոպտեն»: Պէտք էր ըսել` «քրէական», ոչ թէ` «դատաստանական»: Մաք Կրեկոր յստակօրէն սկովտիական անուն է, ո՛չ անգլիական: Սկովտիացիք յամառ «լեռնցիներ» (Highlanders) են: Յամառ էր նաեւ այդ անուան տէրը, Միքայէլ եւ այլն…

«Կիլիկեան» հարցը աւելի լուրջ էր: Հնչեցին հայաբառ թրքերէնի անհամար շարաններ: Անոնցմէ կը յիշեմ` «ձեռքէն ամէն ինչ կու գայ», «գործ տեսնել», «բանտ պառկիլ», «խոշին գալ»,  «ըսածին մէջ շիտակ բառ չկայ», («տողրու» կը նշանակէ ճիշդ եւ շիտակ) եւ այլն: Երեք սերունդ առաջ այսպէս կը խօսէին Կիլիկիայէն տարագրուած անուս հայերը: Անոնք այլընտրանք չունէին: Բայց հարիւրամեակի շեմին, առաւել եւս «Յ. Տէր Մելքոնեան»-ի բեմէն, նման թրքավարի բարբառ լսելը պարզապէս …

Թերեւս լեզուական կարելի է համարել նաեւ դերակատարներուն պատրաստութիւնը: Կը թուի, թէ խումբը ժամանակ չէր ունեցած բաւարար թիւով փորձեր կատարելու: Առաջին ելոյթին մէջ Դալար Խաչիկեան (ի պատիւ իրեն) նոյնիսկ փութաց «յուշել» իր խօսակիցին: Զարմանալիօրէն հարցը աւելի բարդացած, քան թէ մեղմացած էր յաջորդ ելոյթներուն: Դերակատարներէն ոմանք մոռցած էին նոյնիսկ իրարու անունները: Ես չհասկացայ … արդեօք  «նպատակս փոխելու նպատակ չունիմ» ռեպլիկը զուարճախօսութի՞ւն էր: Հարցը այն էր, որ կարգ մը դերակատարներու անփոյթ մօտեցումը ելոյթը վերածած էր tragicomedie-ի, ուր «թրաժիք»-ը կը վերաբերի արդէն իսկ լրջօրէն վտանգուած թատրոնին:

Վերջաբանը.- Այստեղ կային անտեղի խցկումներ:

Նախ որ ժառանգի հարց յարուցել անհրաժեշտ չէր: Առանց այդ ալ Ռիշարը սպաննելու բաւարար պատճառներ եւ կասկածելիներ կային: Աւելի կարեւորը խորհրդանշական իմաստն է: Կտակը փոխել` կը նշանակէ թագուհի Մարկոյի իշխանութեան օրինականութիւնը հարցականի տակ դնել: Բայց ինչո՞ւ:

Թէ՛ ԱՔ-ի եւ թէ՛ ՌԹ-ի բնագիրին մէջ Մայքըլ մեկնելէ առաջ կը խոստովանի ինքնակամ, որովհետեւ չ’ուզեր խաբել Լորան: Ներկայ ելոյթին մէջ Լարա ինք կը լուծէ հանելուկը: Ինչո՞ւ շրջուած է տրամաբանութիւնը: Մինչ այդ Լարա խորաթափանց մտքի որեւէ նշան ցոյց չէր տուած: Այս հակոտնեայ է ե՛ւ բնագրին, ե՛ւ ՌԹ-ի զաւեշտին: Մայքըլ կը մեկնի առանց ետ նայելու: Աշխարհէն հեռացուցած է մանկասպանը եւ անոր «միւս եսը»: Իր գործը աւարտած է: Լարա, որ փոխան ատելի ամուսնին եւ ապիկար սիրահարին` գտած էր իսկական համակրելի տղամարդ, ի զուր զայն ետ կը կանչէ:

Ներկայ ելոյթին մէջ Միշել յանկարծ խղճահար փուլ կու գայ: Նեմեսիսը կը սկսի աղեկտուր լաց ու կոծի: Կ’ուզէ մնալ Լարայի կողքին եւ քաւել իր մեղքը: Բայց Լարա անհաղորդ է: Բայց ի՞նչ հիման վրայ: Միթէ Ա.Ք.-ի փիեսի տրամաբանութիւնը այդտե՞ղ կը տանի: Մայքըլ զղջալու ոչ մէկ պատճառ ունի: Խցկուած անյարիր բարոյականով վերջաբանը լուրջ հարց էր նաեւ թատերախումբի նախորդ ելոյթի պարագային:

Վերադառնամ նախաբանին: Ի՞նչ էր այս փիեսի դերը հարիւրամեակի աշխատանքներու ծիրէն ներս: Ելոյթը սկսելէ առաջ վարկեան մը յոտնկայս լռութիւնը եւ տաղտկալի քարոզը միայն վիրաւորանք կ’աւելցնէին վէրքին, ինչպէս կ’ըսէ անգլերէն առածը: Պէտք է խնդրել եւ յուսալ, որ այս օրերուն գոնէ խաշլամայի օղեխումները չսկսին վայրկեան մը լուռ յոտնկայս…

Մհեր Մկրտչեանի անուան թատերախումբը ատակ է աւելի իմաստալից եւ խնամուած, ելոյթներ ունենալու:

Պէտք է յուսալ…

 

————————–

1.- The Guardian օրին գրած է.- «Անակնկալ հիւրը օրինաչափ» (standard) Ակաթա Քրիստի մըն է: Այդտեղ հանճարեղ կամ գռգրիչ ոչինչ կայ… այլ պարզապէս  արհեստի պատշաճ նմուշ մը…»:

2.- Բնագիրին մէջ ակնարկութիւններ կան նաեւ բրիտանական այլ գաղութներու, ինչպէս Հնդկաստան:

3.- Ռիչըրտ Գ. կը պատկանէր York տոհմին: Պատմագիրը կը պատկանէր «Վարդերու պատերազմ»-էն  յաղթական դուրս եկած Tudor տոհմին: Պատմութիւնը կը գրեն յաղթողները:

4.- «Ազդակ» 26 եւ 27 յունիս 2014  «Մէկ զաւեշտ, երկու ողբերգութիւն»:

5.- Երաժիշտն է P. M. Glass (1937- ): Toltec-ներ կանխած են Aztec-ները: