Սեւ Ասպած, Մեք Վո՞վ Իք*

ՄԱՀԻՐ ՕԶՔԱՆ

Փետրուարի 15-ին` կիրակի օրը, Պոլսի հայոց պատրիարքի փոխանորդ Արամ արք. Աթեշեանը ելոյթով է հանդէս եկել «Վարդանանց» երգչախմբի հիմնադրման 83-րդ տարելիցի կապակցութեամբ կազմակերպուած միջոցառմանը**: Նա իր խօսքում բարձրաձայնել է, թէ ի՛նչ է հասկանում` հայկական ինքնութիւն ասելով եւ արտայայտել է նաեւ մուսուլմանացած հայերի վերաբերեալ իր տեսակէտները: Որքանով որ հասկացել եմ` նա առաւելապէս նկատի է ունեցել Ցեղասպանութեան ժամանակաշրջանում իսլամացած «թրից պրծածներին»: Սակայն մահմետականացած հայերի հարցը միայն վերջին հարիւրամեակի խնդիր չէ: Սոյն թեման անմիջականօրէն առնչւում է նաեւ շատ աւելի վաղ ժամանակներից մուսուլման դարձած համշէնցի հայերին:

Իսլամացած հայերի թեման` ընդհանրապէս, իսկ մահմետական համշէնահայերինը` մասնաւորապէս, վերջին տարիներին սկսել է աւելի յաճախ օրակարգային լինել: Այդ քննարկումները լուրջ բանավէճերի եւ փնտռտուքների տեղիք են տալիս նաեւ համշէնցիների շրջանում: Ամէն ոք վերաորդեգրում է իր դիրքորոշումն այդ հարցի նկատմամբ, ձգտում` համապատասխան կեցուածք ընդունել: Միւս կողմից էլ թէ՛ պատմագիտական եւ թէ՛ մշակութային աշխատանքներ են տարւում` սոյն հարցի ուղղութեամբ: Հետաքրքրութիւնը մեծանում է համշէնահայերէնի հանդէպ: Հայոց լեզուի Համշէնի բարբառով հրատարակման են ներկայացւում թէ՛ ժողովածուներ եւ թէ՛ հեղինակային ստեղծագործութիւններ: Կազմակերպւում են լեզուի, պարկապզուկի դասընթացներ, եւ այլ մշակութային աշխատանքներ տարւում:

Բնականաբար նման աշխատանքները ստանում են նաեւ բացասական արձագանգ, որը, ինչպէս կարելի է ենթադրել, գալիս է թուրք-իսլամական եւ ազգայնամոլական շրջանակներից: Այդ հակազդեցութիւններում առաւելապէս առաջ քաշուող փաստարկն այն է, թէ` «Հայկական ինքնութիւնը կրօնական է, եւ քանի որ համշէնցիները մուսուլման են, ապա անհնար է, որ նրանք կրեն այդ ինքնութիւնը»:

Սոյն փաստարկը համեմւում է այն պնդմամբ, թէ համշէնցիները հայկականութեան հետ առնչուել են, երբ մի ժամանակ եղել են Հայ եկեղեցու հետեւորդ, սակայն դրանից առաջ նրանք թուրք են եղել: Այսինքն նրանք մահմետական դառնալուց յետոյ լրիւ հեռացել են արդէն իսկ կրօնական ինքնութիւն եղող հայութիւնից: Եւ քանի որ քրիստոնէութիւնից առաջ էլ թուրք են եղել, ապա այժմ շատ հանգիստ կերպով կարող են համարուել նման ազգայնամոլ շրջանակների համար այդքան ցանկալի թուրք-իսլամական ինքնութեան կրողներ:

Վերջին տարիներին սկսել են յայտնուել նաեւ ճշմարտութիւնից այն աստիճանի հեռու անձինք, ովքեր պնդում են, թէ համշէնցիները երբեք քրիստոնեայ չեն եղել, նրանցից եւ ոչ մէկը մուսուլմանացած հայ չէ:

Ի վերջոյ, անկախ նրանից` կրօնական ինքնութիւնն անկեղծօրէն համարում են ինքնութիւնը որոշող տարր, թէ կրօնն են համարում Թուրքիայի հասարակութեան բոլոր ոչ թուրք եւ ոչ մահմետական հպատակներին թուրքացնելու միջոց` հետեւանքը նոյնն է մնում: Կրօնը էական գործառոյթ է կատարում համշենցիների ուծացման հարցում: Իսկ այդ գործառոյթն իրականացնելու առումով ամենաէական տարրն այն մտայնութիւնն է, թէ` «Մուսուլմանը չի կարող հայ լինել», մի ըմբռնում, որը թրքութիւնը նոյնացնում է մուսուլմանութեան, իսկ հայութիւնը` քրիստոնէութեան հետ:

Հիմա անդրադառնանք Աթեշեանի խօսքերին: Աթեշեանն ասում է.

««Իմ մեծ մայրը հայ է եղել»… Քո մեծ հայրն էլ մուսուլման էր: Ո՞ւմ արիւնն ես կրում դու: Հայը կրօնից անքակտելի մի ամբողջութիւն է: Եթէ ուզում ես հայ լինել, կը գաս, կը մկրտուես, Հայոց եկեղեցու անդամը կը դառնաս եւ միայն այն ժամանակ կ՛ասես` «Ես հայ եմ»… Մենք ումից ի՞նչ ենք պահանջում: Աշակերտներից մկրտութեան փաստաթո՞ւղթ ենք ուզում: Ղեկավար խորհրդի անդամներից մկրտութեան փաստաթո՞ւղթ ենք պահանջում: Որտեղի՞ց ենք իմանում, թէ ինչ է: Ասում է` «Հայ եմ», հայերէն է խօսում, բաւարար է: Մեր կրօնն այդչափ էժանագին պէտք չէ լինի: Եթէ մենք հայ ենք, քրիստոնեայ ենք, ապա պէտք է պահպանենք մեր կրօնն ու ինքնութիւնը: Տէր կանգնենք մեր բոլոր ազգային եւ կրօնական արժէքներին: Թէ չէ` դատարկ խօսք է «Ես հայ եմ» ասելը»: Մէկ առ մէկ անդրադառնանք նրա ասածներին: Աթեշեանն ասում է, որ եթէ նախնիներից հայ եղողը կինն է, ապա տղամարդը մահմետական է համարւում: Մի սխալ համեմատութիւն եւս: Հայկական ու մահմետական ինքնութիւնները չեն կարող դէմ յանդիման կիրառուել: Ինչպէս որ կարող է լինել թուրք մուսուլման, թուրք քրիստոնեայ, թուրք անհաւատ, այնպէս էլ` հայ մուսուլման, հայ քրիստոնեայ, հայ անհաւատ: Հարցնում է Աթեշեանը «Ո՞ւմ արիւնն ես կրում դու»: Ես էլ ձե՛զ եմ հարցնում, յարգելի Աթեշեան` ո՞ւմ հոգին էք կրում դուք: Ո՞րն է արեան եւ ցեղի կապը: Մի՞թէ միատարր ցեղ գոյութիւն ունի աշխարհի երեսին: Դրանք այլեւս չե՞ն մնացել վաղեմի ժամանակներում: Համայն աշխարհում կատարուած «Տի.Էն.Էյ.»-ի ծինաբանական ուսումնասիրութիւնները բազմիցս ցոյց չե՞ն տուել դա:

«Հայը կրօնից անքակտելի մի ամբողջութիւն է: Եթէ ուզում ես հայ լինել, կը գաս, կը մկրտուես, Հայոց եկեղեցու անդամը կը դառնաս եւ միայն այն ժամանակ կ՛ասես` «Ես հայ եմ», ասում է Աթեշեանը: Խօսք, որին ի պատասխան` քիչ է մնում ասես. «Հրամա՛նքդ, փաշա՛»: Ես ինքս տասնեակ անհաւատ հայերի եմ ճանաչում: Իսկ նրա՞նց ինչ անենք: Ենթադրում եմ, որ այնքան փորձ ունէք, որ գիտակցէք, թէ ձեր եկեղեցու անդամ լինելը դեռ չի նշանակում հաւատացեալ լինել: Հիմա այս ընկերները հայ չե՞ն համարւում: Եթէ ոչ, ապա ի՞նչ են համարւում նրանք:

Բացի այդ` լա՛ւ, ասենք թէ` չգիտեմ քանի սերունդ առաջուայ մեր պապերը բռնի մուսուլման են դարձել: Դրանից յետոյ մարդիկ սերունդներով կամաւոր կերպով իւրացրել են մահմետականութիւնը: Իսլամն այլեւս դարձել է այդ անձանց բնական կրօնը: Թէեւ բռնի իսլամացումը պատմական անարդարութիւն է, սակայն փաստ է նաեւ, որ այդ մարդիկ այլեւս անկեղծօրէն մահմետական են դարձել: Յարգելի՛ Աթեշեան, ձեզ եւ թուրք-իսլամական անձանց հետեւեալ խորհուրդը կը տամ. մարդկանց մուսուլմանութեան միջոցով թուրք, քրիստոնէութեան միջոցով էլ հայ համարել ձգտելու փոխարէն` հաշտուէք մահմետական հայի գոյութեան հետ:

Պարո՛ն Աթեշեան, ես ժողովածու կազմելու աշխատանքներիս ընթացքում թէ համշէնահայերէն խօսող համշէնցիների եւ թէ չխօսողների շրջանում որոշ աղօթքներ եմ արձանագրել: Այդ աղօթքները հայերէն են եւ բացարձակապէս նման չեն մահմետական աղօթքներին: Բոլորովին նման չեն նաեւ քրիստոնեայ աղօթքներին: Դրանք, հաւանաբար, քրիստոնէութիւնից էլ անգամ հին են եւ` հայոց լեզուով: Դրանք դրոշմուած են հարիւրամեակները յաղթահարած եւ մեր օրեր հասած համշէնցիների յիշողութեան մէջ: Նախաքրիստոնէական ժամանակաշրջանից եկող վարդավառի եւ խոդոչի տօները դեռ նշւում են Համշէնի որոշ եայլաներում: Մենք շարունակում ենք դագաղով թաղել մեր մեռելներին: Դեռ մոմ ենք վառում մեր անցաւորների գերեզմանների մօտ:

Մեր հեքիաթները, դամբանականները, անեկդոտները, խաղիկները, երգերն ու մեղեդիներն ունենք, որոնք կրում են վաղնջական ժամանակների հետքերը: Ժողովում ենք դրանք, փորձում` նորերը գրել: Դրանք գրանցւում են որպէս նաեւ ներկայիս հայկական մշակոյթը սնող եւ հարստացնող տարրեր: Համշէնցիներն իրենց լեզուով խօսողներին եւ չխօսողներին, քրիստոնեաներին, մուսուլմաներին վերաբերւում են որպէս իրենց միաւորողների եւ բազմաթիւ ընդհանուր արժէքներ ունեցողների:

Այո՛, մարդիկ փոխել են իրենց կրօնը, բայց պահել են իրենց ինքնութեան այլ բազում տարրեր: «Հայ եմ» ասելը, հայերէն խօսելը ձեզ չի բաւարարում` որքան հասկացայ:

Շա՛տ լաւ, այդ դէպքում եթէ ձեզ պատմեմ, թէ իմ պատանեկութեան տարիներին ինչպէս էր մայրս արձագանգում, երբ նրան ասում էի` «Մենք հայ ենք», թերեւս կ՛ըմբռնէք, թէ ինչը նկատի ունեմ: Մայրս նման դէպքերում ասում էր. «Քենա՛, էմեն դեղ Էրմենիյիմ ասա ու քեզի գեդրին»: («Գնա՛, ամէն տեղ ասա, որ հայ ես, ու քեզ մորթեն» Ակունքի խմբ.): Կամ էլ, գուցէ այսպէս պէտք է գրեմ. «Գնա՛, ամէն տեղ էրմենիյիմ ըսէ ու քեզի գդրին: Այսինքն, պարո՛ն Աթեշեան, այս երկրում «Ես հայ եմ» ասելը երբեք դատարկ բան չի եղել. հիմա՛ էլ է այդպէս:

Երբ մենք վատ բաներից ենք խօսում, բղաւում, վատ բաների վրայ զարմանում, ասում ենք` «Սեւ Ասպած»: Մայրս մի օր էլ, երբ երկնային պահպանութեան կարիքն ունէր, ասաց. «Ես երկնքի ճերմակ ասպած ունիմ»:

Հիմա ձե՛զ եմ հարցնում, պարո՛ն Աթեշեան. «Սեւ Ասպած, մեք վո՞վ իք»:

«Օրթահապեր» կայքէջ

Թարգմանեց` ՄԵԼԻՆԷ ԱՆՈՒՄԵԱՆԸ
«Ակունք»

* Հայոց լեզուի Համշէնի բարբառով` «Սեւ Աստուած, մենք ո՞վ ենք»: