Շաւարշ Միսաքեանի Պատմութիւնը
1884 Թ. Սեբաստիա
Շաւարշ Միսաքեանն արեւմտահայ, այնուհետեւ` սփիւռքեան մամուլի ականաւոր գործիչներէն մէկն է, որն իր կէսդարեայ գործունէութեան ընթացքին յատկապէս նշանաւոր է 1925-էն Փարիզի մէջ լոյս տեսնող «Յառաջ» օրաթերթի հիմնադրմամբ: 1915-ի ապրիլի 24-ին` հայ մտաւորականների զանգուածային ձերբակալութիւններու օրը, թուրքական ոստիկանութիւնը չի կարողացաւ գտնել Շ. Միսաքեանը, սակայն հետագային Շաւարշը չկրցաւ խուսափիլ բանտարկութենէն ու բազում այլ զրկանքներէ:
24 ապրիլ 1915-ին` հայ մտաւորականներու ձերբակալութեանց օրը, թրքական ոստիկանութիւնը չի կրնար գտնել Շաւարշ Միսաքեանը:
Շաւարշ Միսաքեան կը յիշէ, թէ ձերբակալութեանց յաջորդ օրը Սիամանթոն (Ատոմ Եարճանեան) իրեն ըսած է. «Վստահելի աղբիւրէ լսեցի, գաղտնի կնքուած նամակներ ղրկած են բոլոր թաղերու ոստիկանական տեսուչներուն` բացառիկ լիազօրութիւններ տալով, ի հարկին վճռապէս գործելու»:
11 (նոր տոմարով` 24, Յ. Ի.) Ապրիլ 1915-ին յաջորդող օրերուն Շաւարշ Միսաքեան կ՛իմանայ, թէ դերձակ Սարգիս Գոնիալեանը, Գրիգորիս վրդ. Պալաքեանը, Սիամանթոն եւ ուրիշ 15-20 հայ երեւելիներ ալ ձերբակալուած են Պոլսոյ մէջ:
Վարդգէս ձերբակալութեանց դէմ դիմումներ կը կատարէ թուրք պատասխանատուներու մօտ եւ կը ջանայ «Ազատամարտ»-ի սնտուկէն գրաւուած 440 հնչուն ոսկին ետ բերել` թերթի աքսորեալ աշխատակիցներու ընտանիքներուն բաշխելու համար: Սակայն Վարդգէսն ալ կը ձերբակալուի շուտով: Շատեր Շաւարշի խորհուրդ կու տան հեռանալ կամ պահուըտիլ: Շաւարշ Միսաքեանը Կոմիտաս վարդապետին կ՛այցելէ, որ ազատ արձակուած էր ու վերադարձած` աքսորէն: Շաւարշ կ՛այցելէ նաեւ տարագրեալ ընկերներու ընտանիքներուն, կը կարդայ անոնց հասած նամակները, տեղեկութիւններ կը հաւաքէ եւ անոնց սահմանուած օրապահիկները կը վճարէ:
Շաւարշ Միսաքեանն ու ընկերները կը յաջողին հայասէր դոկտ. Եոհաննէս Լեփսիուսը Պոլիս բերել տալ Գերմանիայէն:
1915-ի յունիսին թուրքերը Կ. Պոլսոյ մէջ նոր ձերբակալութեանց կը ձեռնարկեն: Կալանման հրամանագիր կար նաեւ Շաւարշ Միսաքեանի համար: Շաւարշի թաքստոցը գիտէին միայն երկու ընկերներ ու երկու քաջ հայուհիներ:
Պուլկարացի Վլատիմիր Տիմիթրիեւի միջոցով Սոֆիայէն նամակ մը կը հասնի Շաւարշին եւ ընկերներուն: Սակայն նամակներէն մէկը կ՛իյնայ թուրքերուն ձեռքը: Տիմիթրիեւ կը փորձէ պուլկարական անցագիր մը հանել Շաւարշի համար: 17 մարտ 1916-ին Շաւարշ Պուլկարիա պիտի մեկնէր շոգենաւով: 16 մարտ 1916-ի գիշերը Վլատիմիր եւ Շաւարշ կ՛ուղղուին դէպի նաւահանգիստ ու կը մտնեն Ղալաթիոյ սալոնը: Հոս թուրք պաշտօնեայ մը Շաւարշը կը ձերբակալէ: Կը պարզուի, թէ Վլատիմիր Տիմիթրիեւ մատնած էր Շաւարշը: Շաւարշի քով կը գտնուէր պուլկարական անցագիրր` Նիքոլայ Տիմիթրիեւ անունով: Այս անունով ալ ան կը ներկայանայ ոստիկանութեան` Ղալաթիոյ սալոնին մէջ:
Հարցաքննութիւններ կը սկսին Շաւարշ Միսաքեանի հետ: Ոստիկանատան աշխատողներէն մէկը կը ճանչնայ Շաւարշը:
Շաւարշ Միսաքեան կը փոխադրուի քաղաքական բանտարկեալներու բաժինը` Ալի Ռիզայի ընկերակցութեամբ եւ ձեռքերն ու նոյնիսկ մատներն ալ կապուած վիճակով: Միսաքեան միշտ կը ներկայանայ իբրեւ Նիքոլայ Տիմիթրիեւ` ըստ իր պուլկարական կեղծ անցագիրին:
Շաւարշ Միսաքեան կ՛ենթարկուի կրկնակի հարցաքննութեան: Անոր մանրամասն հարցումներ կ՛ուղղեն: Այս անգամ Կ. Պոլսոյ ոստիկանութեան ընդհանուր տեսուչը` Պետրի պէյը կը հարցաքննէ զայն:
Ալի Ռիզա եւ ուրիշներ երբեմն կ՛երեւային հարցաքննութեանց պահուն: Շաւարշ իմացած ըլլալով Կարինի եւ Սեբաստիոյ հայութեան բռնագաղթին եւ կոտորածներուն մասին հարցաքննիչի երեսին կը շպրտէ այս փաստերը: Ոստիկանատան մէջ թուրքերը Շաւարշը սաստիկ կերպով կը ծեծեն: Եաջորդ օրր Շաւարշը կրկին կը հարցաքննեն:
Շաւարշ Միսաքեան կը փորձէ անձնասպանութիւն գործել` ազատելու համար իր կրած տառապանքներէն: Ծանրօրէն կը վիրաւորուի եւ օրերով անզգայ վիճակի մէջ կը մնայ` ուտելու, խմելու եւ խօսելու կարողութիւնը գրեթէ ամբողջովին կորսնցնելով: Զայն զինուորական հիւանդանոց կը տեղափոխեն: Ապաքինումը ամիսներ կը տեւէ:
Թուրքերը Միսաքեանը կը հանեն Պատերազմական ատեանին առջեւ` ուրիշ 12 հոգիի հետ: Ան կը խոստովանի իր ինքնութիւնը եւ անոր վիճակը յարաբերաբար կը բարելաւուի:
Պատերազմական ատեանին մէջ անոր կը ներկայացնեն իր յուշատետրերը եւ բացատրութիւն կը պահանջեն: Շաւարշ կը նկատէ, թէ թուրքերը գրուած տեղեկութիւնները սխալ մեկնաբանած էին, եւ անմիջապէս կը պահանջէ թրքերէն թարգմանութիւնը: Ան ինքնավստահ կերպով կը յայտարարէ, թէ թարգմանութեան մէջ առկայ են շատ սխալներ ու բնագիրին մէջ անգոյ յաւելումներ: Ատեանը կ՛ընդառաջէ Շաւարշի առարկութեան եւ թուրք թարգմանիչ մը կը նշանակէ` ստուգելու համար թարգմանութեան բովանդակութեան համապատասխանութիւնը հայերէն բնագիրին հետ:
Մեհմետ պէյը ազնիւ մարդ մըն էր ու իր գործը խղճմտօրէն կը կատարէր: Անոր աշխատանքը բարերար ազդեցութիւն կ՛ունենայ ոչ միայն Շաւարշ Միսաքեանի կացութեան, այլ նաեւ ձերբակալուած Մեսրոպ եպս. Նարոյեանի եւ Հրանդ վրդ. Յովսէփեանի պարագաներուն վրայ: Մեհմետ պէյ Միսաքեանի կացութիւնը բարելաւելու համար, Պատերազմական ատեանի անդամներուն կը բարեխօսէ անոր հասցէին: Դատավարութիւնը կը տեւէ 1916-ի յունիսէն մինչեւ դեկտեմբեր, ու Շաւարշ հինգ տարուան բանտարկութեան վճիռ կը ստանայ:
1917-ի յունուարին զայն Կեդրոնական բանտը կը տեղափոխեն: Շաւարշ հոն հետզհետէ կը յարմարի կացութեան եւ աշխատելու ու դրամ շահելու իրաւունքներ ձեռք կը բերէ: Բանտի կեանքի բոլոր դժուարութիւնները Շաւարշ կը յաղթահարէ կամքի ուժով:
Ա. Համաշխարհային պատերազմը վերջ կը գտնէ, եւ բանտարկեալներուն մեծ մասը ընդհանուր ներման կ՛արժանանայ:
Շաւարշ Միսաքեան ազատ կ՛արձակուի ու կը վերամիանայ իր կուսակցական ընկերներուն: Ան կ՛օգնէ ուրիշ հայոց արգելափակման վերջ տալուն: Ան իր ընկերներուն հետ կը սկսի հրատարակել «Ազատամարտ»-ը փոխարինած «Ճակատամարտ» թերթը:
Շաւարշ Միսաքեան, «Տերեւներ դեղնած յուշատետրէ Մը», մատենաշար «Ազդակ»-ի թիւ 80, Պէյրութ, 1957, 93 էջ: (Տե՛ս «Վկայարան Հայկական ցեղասպանութեան», գիրք Է., պատրաստեց Յարութիւն Իսկահատեան, Պէյրութ, 2013, էջ 42 – 52):
