Հայերին Ոչնչացնելուց Յետոյ Թուրքական Պետութիւնն Սկսեց Բաժանել Նրանց Գոյքը. Ումիթ Քուրթ

Թուրք պատմաբան Ումիթ Քուրթը, որն Միացեալ Նահանգների Քլարք համալսարանում  ուսումնասիրում է Այնթապի հայերի  կոտորածները,  հարցազրոյց է տուել Պոլսի «Ակօս» թերթին: Ումիթ Քուրթի ուսումնասիրութեան կենտրոնում Օսմանեան կայսրութեան այս կամ այն գաւառում իրականացուած Հայոց ցեղասպանութեան հարցն է: Նա պատմում է, թէ  ինչպէս է Այնթապի հայութիւնն աքսորուել, ինչ պաշտօններ են ստանձնել հայերի կոտորածների մասնակիցները հանրապետական Թուրքիայում եւ ինչպէս է Թուրքիան իւրացրել հայկական գոյքը: «Սիվիլնեթ» յօդուածի թարգմանութեան երկրորդ մասը ներկայացնում է ստորեւ:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- 1915 թ. յետոյ եղե՞լ են հայեր, որոնք կարողացել են վերադառնալ Այնթապ:

ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- 1918 թ. վերջին եւ 1919 թ. սկզբին Այնթապի ողջ մնացած հայերը մի կերպ վերադառնում են քաղաք: Սակայն ոչ բոլոր փրկուածներն են վերադառնում: Այնթապ վերադարձողների մէջ կան նաեւ ոչ այնթապցի հայեր: Յատկապէս Սեբաստիայի, Կեսարիայի, Էրզրումի հայերը տեղաւորւում են աւելի անվտանգ համարուող Այնթապում: Այնթապն այդ ժամանակ գրաւել էին անգլիացիները. 1918 թ. դեկտեմբերին անգլիական ուժերը մտել էին քաղաք:

1919 թ. յունուարի 23-ին անգլիական ուժերի հրամանատար, զօր. Մըք Անտրիւն հայերի տեղահանութեան եւ գոյքի թալանի մէջ աշխուժ դերակատարում ունեցած  մարդկանց ձերբակալելու հրաման է արձակում, աւելի՛ն` մինչեւ դատավարութեան աւարտը նրանց աքսորում է Եգիպտոս:

Հ.- Այնթապն «ազատագրական պատերազմ»-ի (թրքական  – քեմալական. Ա.) խորհրդանիշ համարուող քաղաքներից է, կարո՞ղ ենք ասել, որ դիմադրութիւնն իրականում հէնց հայերի դէմ էր:

Պ.- Հայերի վերադառնալուց յետոյ քաղաքի ղեկավարները, անշուշտ, հասկանում էին, որ հայերի աքսորի ընթացքում իրենց իւրացրած գոյքն ու հարստութիւնը  ձեռքներից գնալու է: Այդ պատճառով Անատոլիայում (Արեւմտեան Հայաստան եւ Փոքր Ասիա – Սիւիլնեթ) գլուխ բարձրացրած ազգայնական ուժերին նիւթական եւ ռազմական օգնութիւն են ցոյց տալիս եւ որոշում Այնթապում զինուած  դիմադրութիւն ցոյց տալ:

Թուրքական պաշտօնական պատմագրութիւնը տեղի ունեցածը ներկայացնում է իբրեւ Այնթապի համար ֆրանսացիների դէմ մղուող պատերազմ: Սակայն պատերազմի իրական նպատակը Այնթապի հայերի  վերադարձն արգելելն ու հայերին վերացնելն էր:

Հ.- Թուրքիայի Հանրապետութեան հիմնադրումից յետոյ Հայոց ցեղասպանութեան մէջ ներգրաւած մարդիկ ի՞նչ են անում:

Պ.- Այնթապի հայերի աքսորի եւ ոչնչացման մէջ աշխուժ դերակատարում ունեցած մարդկանց մեծ մասը քաղաքի երեւելի անձինք էին: Հանրապետութեան հիմնադրումից յետոյ նրանք կա՛մ պահպանում են իրենց պաշտօնները, կա՛մ աւելի բարձր պաշտօններ գրաւում:

Ալի Ճենանին, որի անունն արդէն նշել եմ, 1915-1921 թթ. թրքական ազգային-ազատագրական պայքարի իրադարձութիւններին է մասնակից լինում եւ դառնում Ազգային մեծ ժողովի պատգամաւոր: Հանրապետութեան հռչակումից յետոյ Ալի Ճենանին, որպէս Մուսթաֆա Քեմալի ամենամտերիմ մարդկանցից մէկը, պահպանում է իր տեղը մեճլիսում (խորհրդարան) եւ 1924թ. դառնում առեւտրի նախարար: Պարգեւատրուածներից մէկն էլ Մեհմեթ Եասին Սանի Քուլթուղն է: Եասին պէյը Այնթապի հայերի աքսորի ժամանակ հայ աքսորեալների քարաւաններից մէկի ղեկավարն էր: Նա դիտորդի դերում է մնում, երբ ճանապարհին հայերի վրայ յարձակւում են, կոտորում, թալանում, գողանում են նրանց ինչքը, սպաննում եւ բռնաբարում նրանց: Ահա այս Եասին պէյը 1921 թ. Ազգային մեծ ժողովի պատգամաւոր է դառնում, իսկ հանրապետութեան հռչակումից յետոյ Այնթապից երկրորդ անգամ է ընտրւում պատգամաւոր:

Հ.- Հայկական գոյքն է՞լ է օգտագործւում պարգեւատրման համար:

Պ.- 1921-22 թթ., երբ հայերը վերջնականապէս լքում են Այնթապը, նրանց տները, դաշտերը, հողերն ու այլ անշարժ գոյքը շատ էժան գնով վաճառւում է: Աւելի ճիշդ` տրւում է Այնթապում հայերի եւ ֆրանսացիների դէմ կռւում վիրաւորուածներին, թաղամասի հրամանատարներին եւ առհասարակ կռուի մասնակիցներին:

Հ.- Մի կողմից իւրացնում են գոյքը, միւս կողմից կարծես շարունակում են օրինականացնելու ուղիներ փնտռել:

Պ.- Նման փնտռտուքը շարունակական է: Միութիւն եւ առաջադիմութիւն կուսակցութիւնը հայերին իրենց բնակավայրից աքսորում է, աքսորի ժամանակ էլ  թուրք բնակչութեանը խոստանում, որ հայերի գոյքն իրենց է մնալու:

Հրապարակուած բոլոր օրէնքներում եւ հրամանագրերում շեշտւում է, որ ապրանքների իրական տէրերը հայերն են, իսկ պետութիւնը նրանց անունից ստանձնել է միայն վարչական գործը: Յետոյ այդ օրէնքներն ու հրամանագրերն օգտագործւում են Անատոլիայում հայերի գոյութեանը վերջ տալու նպատակով: Թուրքիայի Հանրապետութեան ստեղծումից յետոյ էլ նոյն գործելաձեւը շարունակւում է: Ստորագրուած միջազգային համաձայնագրերում Թուրքիան կրկնում է, որ հայերից մնացած գոյքն ինքն է տնօրինում:

1924 թ. օգոստոսի 6-ից սկսած Թուրքիան խոստանում է, որ գոյքը վերադարձնելու է: Յետոյ Թուրքիան երկրի շուրջ կարծես ամրոց է կառուցում, փակում սահմանները եւ թոյլ չի տալիս, որ անգամ մէկ հայ մտնի Թուրքիա: Հայերին չեն թողնում Թուրքիա գալ եւ յայտարարում են, որ նրանք փախել ու անհետ կորել են, միաժամանակ շարունակելով հայերի գոյքի իւրացման գործընթացը: Չնայած այդ ամէնին` Թուրքիան երբեք չի ասում եւ չէր էլ կարող ասել, թէ հայերն այդ գոյքի վերաբերեալ որեւէ իրաւունք չունեն:

Հ.- Ինչո՞ւ է Հանրապետական Թուրքիան «տէր կանգնում» Ցեղասպանութեանը:

Պ.- Կարիք կա՞յ ասելու, որ շատ յստակ գողութիւն է տեղի ունենում: Սպաննելուց ու ոչնչացնելուց յետոյ թուրքական պետութիւնը նստել է հայկական գոյքի վրայ, ապօրինաբար այն իւրացրել, եւ այժմ աղմուկ բարձրացնելով` փորձում է սքողել ճշմարտութիւնը, որովհետեւ քաջատեղեակ է, թէ 1915-ին ինչ անուն էլ տայ, ինչպէս էլ անուանի, գործ ունի լուրջ խնդրի հետ: Թուրքիան քաջ գիտակցում է, որ երբ դադարեցնի աղմուկ հանել, հայերից իւրացրած ապրանքները պէտք է վերադարձնի  կամ  դրա դիմաց փոխհատուցում վճարի:

Հայերի վերաբերեալ ընդունուած բոլոր օրէնքների եւ հրամանագրերի էութիւնը մէկն է. ջնջել Անատոլիայի հայերի հետքը եւ արգելել, որ նրանք կրկին յայտնուեն այդ տարածքներում: Այս նպատակին հասնելու համար հայերին  ֆիզիքապէս ոչնչացնելը գուցէ անհրաժեշտ, սակայն բաւարար չէր, ֆիզիքական ոչնչացման չափ եւ գուցէ դրանից էլ կարեւոր` իրաւական համակարգի միջոցով, յատկապէս` «Լքեալ գոյքի օրէնքի» միջոցով, Անատոլիայից հայերի տնտեսական միջոցները եւ նրանց հետքերը ջնջելն էր:

ՎԵՐՋ