«Արմենփրէս» լրատուական գործակալութեան «Ականատեսը» յատուկ նախագիծը ընթերցողին ներկայացնում է Հայոց ցեղասպանութեան` Հայաստանի տարածքում բնակուող վերջին ականատես-վերապրողների պատմութիւնները:
Նախագիծի սոյն յօդուածի հերոսուհին 1915 թուականին Կարսում ծնուած Մարգարիտ Մխիթարեանն է: Նա, ինչպէս ինքն է բնորոշում, Կարսի կողքի գիւղից է, որի անունը չի յիշում: Ջարդերը սկսուելուն պէս ծնողները վերցնում են նրան եւ եղբօրը` գաղթելով Արեւելեան Հայաստան: Մարգարիտն այդ ժամանակ ընդամէնը մի քանի ամսական էր, եղբայրը երեք տարեկան` «բաց գոյնի մազերով»: Նա մօրից է լսել, որ եղբօր շէկ լինելու պատճառով դէմքին մուր են քսել, որ թուրքերը չտանեն իրենց հետ: Կարսից պատմութեան հերոսուհու վերյուշը հարուստ չէ: Յիշողութեան մէջ դաջուել է տեղի ժողովրդի շրջանում յայտնի, իրեն էլ մօրից փոխանցուած աղօթք, որն առ այսօր յիշում է:
…Ճրագ, ճրագ, ճշմարիտ, Ճշմարխոտիկ Մարտիրոս,
Իմ սիրելի Քրիստոս, Քրիստոս հեծաւ ձին ու ջորին,
Գնաց արդար վեր քաղաք,
Բերեց լուսեղէն պսակ:
Տունը կար` երկաթ էր,
Բոլորը վեր պողպատ էր:
Սուրբ Հռիփսիմէն քնած էր,
Սուրբ Կարապետն արթուն էր,
Մասիսը վեր պռնկին էր,
Քաջ գաւազան դրան փակ էր,
Թազայ հացի հոտն ընկաւ,
Հելէք, տեսէք` ով եկաւ …
«Կարսն իրենց համար դրախտային երկիր է եղել: Իրենք շատ լաւ են ապրել այնտեղ, հարուստ են եղել», պատմում է հերոսուհու աղջիկը` Գայեանէն: Նրա խօսքով, մայրը, թէեւ կրթութիւն չի ստացել, սակայն հմուտ դերձակ է: Հագուստ, թէ կարպետ նա կարողացել է վարպետօրէն պատրաստել: «Մարդուն մէկ հայեացք նետելը բաւական էր, որ կարողանար նրան համապատասխան հագուստ կարել», հաւաստիացնում է դուստրը: Նրա խօսքով, ինչպէս շատ գաղթականների, այնպէս էլ իր մօր անցած ուղին դժուարութիւններով լեցուն է եղել:
Պատմական Տեղեկանք
Կարս (նաեւ` Ղարս), քաղաք Թուրքիայի Հանրապետութեան արեւելեան մասում` պատմական Արեւմտեան Հայաստանում, Կարսի նահանգի մայրաքաղաքն է: 1918 թ-ի ապրիլի 25-ին Անդրկովկասեան սէյմը լաւ զինուած կայազօր ունեցող Կարսն առանց կռուի յանձնել է թուրքերին. 1919 թ-ի մայիսին քաղաքն անցել է Հայաստանի Ա. Հանրապետութեանը (1918-1920 թթ.): Կարճ ժամանակամիջոցում վերադարձել են բազմաթիւ հայեր, սակայն 1920 թ-ի հոկտեմբերի 30-ին քեմալական զօրքերը, կրկին առանց դիմադրութեան, գրաւել են Կարսը եւ կոտորել 8 հազար հայի: 1921 թ-ի մարտի 16-ի Մոսկուայի պայմանագրով Կարսը յանձնուել է Թուրքիային: Ներկայումս Կարսը ունի 54 հազար բնակիչ: Նա մնացել է գաւառական յետամնաց քաղաք եւ իր տնտեսութեամբ ու մշակոյթով եւ արտաքին տեսքով: Կարսի պատմաճարտարապետական յուշարձաններից ամենաարժէքաւորը մայր եկեղեցին է (Ժ. դար): Կարսում են ծնուել հայ մշակոյթի ու գիտութեան մի շարք երախտաւորներ, այդ թւում` բանաստեղծ Եղիշէ Չարենցը:
Նախագծի ստեղծագործական խումբը Մարգարիտ Մխիրաթեանի պատմութիւնը արձանագրել է մայիսին: Հէնց այս ժամանակահատուածը Ցեղասպանութեան ականատեսն միաձուլում է իր ծննդեան հետ: «Տատիկս իր ծննդեան օրն ու ամիսը յստակ չգիտի, ասում է` ծնուել եմ մայիսի վերջին` ծաղկունքին», ասում է Մարգարիտի թոռնիկը` Մարիամը:
Նա բնակւում է Մոսկուայում, բայց երբեք առիթը բաց չի թողնում տարուայ ընթացքում գոնէ մէկ անգամ Երեւան գալու` տատիկին տեսնելու համար: «Ամէն անգամ, երբ գալիս եմ, ասում եմ գոնէ այս անգամ էլ տեսնեմ տատիկիս», անկեղծանում է թոռնուհին, ով տատիկին բնութագրում է որպէս ուժեղ, խելացի եւ բարի կին:
Մարգարիտն ունի ութ երեխայ: Նրանցից հինգն են այժմ կենդանի: Ամուսինն արմատներով Վանից է եղել: Ականատեսն օրուայ մեծ մասն անցկացնում է անկողնում: Մտածկոտ հայեացքով է նայում դիմացինին` տարիքը չմատնող գեղեցիկ ձեռքերը նրբօրէն գլխի տակ դրած: Ծերունական տարբեր խնդիրներ ունեցող, բայց իր տարիքի համեմատ ֆիզիքապէս առողջ կինը 2015 թ. գարնանը կը դառնայ 100 տարեկան: Նա մէկ դար առաջ օսմանեան Թուրքիայի տարածքում տեղի ունեցած ոճրագործութեան հասակակիցն է:
«Ականատեսը» յատուկ նախագծի ստեղծագործական խումբը երեւանեան շարքի առաջին մասն ամփոփել էր դեռ 2014 թ. յուլիսին:
Մարգարիտ Մխիթարեանի հետ մեզ չէր յաջողուել կապ հաստատել իր բնակութեան վայրի` փողոցի (Քորէական-Ատանա) անուանափոխութեան պատճառով: Ականատեսին գտնելու հարցում մեզ աջակցելու համար շնորհակալութիւն ենք յայտնում Երեւանի քաղաքապետարանի աշխատակազմի ընկերային ապահովութեան վարչութեան պետ Ռուզաննա Զաքարեանին:
Հեղինակ` ՏԱԹԵՒԻԿ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ
Լուսանկարները` Արեւիկ Գրիգորեանի
«ԱՐՄԵՆՓՐԷՍ»
